ماۋەن حامزاۇلى. اسقاق رۋحتىڭ الداسپانى
ادامزات قوعامىنداعى دامۋ زاڭدىلىعىنىڭ ءبىز بىلە بەرمەس ەرەكشە ءبىر قۇبىلىسى دەيمىز بە، ءتىپتى تاعدىردىڭ، جازمىشتىڭ ۇيعارعانى دەيمىز بە، ايتەۋىر، ءبىر اقيقاتتىڭ بار ەكەندىگى ايقىن: ول - عاسىرلاردىڭ توعىسقان تۇسىندا، ۋاقىت تۇرعىسىنان العاندا ءولىارا كەزەڭدەردە تاريح ساحناسىنا سيرەك قايتالاناتىن ايرىقشا تۇلعالاردىڭ شىعاتىندىعى. ءالىمحان ەرمەكوۆ - سونداي عاجايىپ تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول الاشوردا قايراتكەرلەرى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.داۋلەتوۆ، م.جۇماباەۆ، ب.قاراتاەۆ، م.شوقاەۆ، ت.ب. سەكىلدى ۋاقىت تىنىسىن، جاڭا قوعامنىڭ تالاپ-تىلەگىنەن تۋىنداعان ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني-الەۋمەتتىك يدەولوگيالىق ساياساتتى، وتارلاۋدى، ۇلتتىق سانانى بۇعاۋلاۋدى ماقسات ەتكەن پاتشالىق، كەيىننەن كەڭەستىك ۇستانىمدى سۇڭعىلالىقپەن سەزىنە ءبىلدى، تۇيسىنە ءبىلدى.
ادامزات قوعامىنداعى دامۋ زاڭدىلىعىنىڭ ءبىز بىلە بەرمەس ەرەكشە ءبىر قۇبىلىسى دەيمىز بە، ءتىپتى تاعدىردىڭ، جازمىشتىڭ ۇيعارعانى دەيمىز بە، ايتەۋىر، ءبىر اقيقاتتىڭ بار ەكەندىگى ايقىن: ول - عاسىرلاردىڭ توعىسقان تۇسىندا، ۋاقىت تۇرعىسىنان العاندا ءولىارا كەزەڭدەردە تاريح ساحناسىنا سيرەك قايتالاناتىن ايرىقشا تۇلعالاردىڭ شىعاتىندىعى. ءالىمحان ەرمەكوۆ - سونداي عاجايىپ تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول الاشوردا قايراتكەرلەرى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.داۋلەتوۆ، م.جۇماباەۆ، ب.قاراتاەۆ، م.شوقاەۆ، ت.ب. سەكىلدى ۋاقىت تىنىسىن، جاڭا قوعامنىڭ تالاپ-تىلەگىنەن تۋىنداعان ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني-الەۋمەتتىك يدەولوگيالىق ساياساتتى، وتارلاۋدى، ۇلتتىق سانانى بۇعاۋلاۋدى ماقسات ەتكەن پاتشالىق، كەيىننەن كەڭەستىك ۇستانىمدى سۇڭعىلالىقپەن سەزىنە ءبىلدى، تۇيسىنە ءبىلدى.
قازاق دەگەن حالىقتىڭ باسىنا كيىلگەن بوداندىق نوقتاسىنىڭ تىم تارىلىپ كەتەتىنىن تۇسىنگەن ول ءوز سەرىكتەرىمەن تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەدى. ۇلتتىق بولمىسقا نەگىزدەلگەن حالىقتىق رۋحانياتتىڭ، عۇمىر كەشۋ سالتىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، سىننان وتكەن تۇرلەرىنىڭ كەلە-كەلە قۇردىمعا كەتىپ، جوق بولارىن، تابان استىندا تاپتالارىن جان-تانىمەن ۇعىندى. ءالىمحان ابەۋۇلى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە، حالىق رەتىندە تاريح تولقىنىنداعى توپان سۋ استىندا قالماي، امان قالۋىنىڭ جولى - رۋح بيىكتىگىندە، قاجىماس قايرات پەن اسقاق زياتكەرلىكتە ەكەنىن سەزىنە الدى. وسىدان كەلىپ، كۇن تارتىبىنە ۇلتتىق سانانىڭ ويانىپ، كەمەلدەنۋىنە بىردەن-ءبىر دانەكەر بولاتىن پارتيا قۇرۋ ماسەلەسى قويىلعان ەدى.
ءسويتىپ، ومىرگە قوعامدىق، تاريحي قاجەتتىلىكتەردىڭ نەگىزىندە الاشوردا قوزعالىسى، الاشوردا پارتياسى، ءسال كەيىنىرەك الاشوردا وكىمەتى كەلدى.
جاڭا جاعدايدىڭ الاساپىران ساتىندە ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.شوقاي، ءا.ەرمەكوۆ، ت.ب. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى ماقسات ەتتى. الاش قوزعالىسى قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتىن قۇرىپ، قالىپتاستىرۋدا العىشارتتار جاسايتىن ماڭىزدى تەتىك دەپ سانالدى. ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانعان الاشوردالىقتار ءوز الدىنا ەكونوميكالىق، ساياسي، رۋحاني تۇرعىدان العاندا، وزگە ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتا الاتىن، دوستىق، بەيبىت ىنتىماقتاستىق بايلانىس جاساي الاتىن قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى دەپ ەسەپتەدى. دەمەك، الاش قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى پىكىرىنشە، ۇلتتىق سانانىڭ جەتىلگەنى، دامىعانى ولاردىڭ وسىناۋ ۇلى ءىستى باستاۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن بولاتىن. مىنە، قازىرگى تاڭدا، ياعني تاۋەلسىزدىكتىڭ بۇگىنگى بيىگىنەن وتكەن تاريحىمىزعا ءۇڭىلگەندە، باستى نازاردا ۇستايتىن جايتىمىز وسى بولسا كەرەك. حح عاسىردىڭ باسى - ۇلتتىق سانانىڭ مەيلىنشە جەتىلگەن كەزەڭى.
ءا.ەرمەكوۆ ءوز پىكىرلەستەرىمەن بىرگە جەر بەتىندەگى بارشا حالىقتىڭ تاريحىن جەتىك ءبىلدى. ادام مەن قوعام، ادام مەن تاريح، قوعامدىق دامۋداعى جەكە تۇلعانىڭ ءرولى، ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەردىڭ جان باسىنا شاققانداعى جەكە ۇلەسى ت.ب. ماسەلەلەر قاتاڭ دا ناقتى ساراپتان وتكىزىلدى. ولار ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق سيپات، ەرەكشەلىكتەرىن، ادامزات قوعامى اۋقىمىندا الاتىن ورنىن، وزگەگە ۇقساي بەرمەس اسىلدارىن، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار قاتارىنان تابىلار وزىندىك ۇلەسىن ۋاقىت جانە كەڭىستىك سياقتى فيلوسوفيالىق ۇعىمدار اياسىندا زەردەدەن وتكىزدى. قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، جەكە ۇلتتىق مەملەكەت جاسايمىز دەپ بەل بايلاعاندا، ۇلت بويىنداعى قايتالانا بەرمەيتىن بولمىس، اسقاق رۋح، باي تاريح، عاجايىپ مول رۋحانيات مۇراسى ءا.ەرمەكوۆ سياقتى الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ قيالىنا قانات ءبىتىرىپ، جىگەرلەندىرگەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت.
ويدى وي قوزعايدى، ءسوز رەتى كەلگەن سوڭ ءبىر ءجايتتىڭ باسىن اشا كەتكەن ءجون. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان بەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن الاشوردا جايلى، ونىڭ كوسەمدەرى جايلى ءبىرشاما ەڭبەكتەر جارىق كوردى، ءالى دە جارىق كورمەك. سولاردىڭ ءبىرازىندا، وكىنىشكە قاراي، الاشوردا قايراتكەرلەرىن كەڭەس، پارتيا قىزمەتىن اتقارعان تانىمال تۇلعالارعا قارسى قويۋ، ولاردى ءوزارا جاۋلىق، دۇشپاندىق قاتىناستا بولدى دەگەن پىكىرلەردىڭ قىلاڭ بەرىپ قالاتىنى جاسىرىن ەمەس. الايدا كوپتەگەن تاريحي قۇجاتتاردى، ءار تاريحي ەسىمنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك، تاريح اياسىنداعى ءوز حالقىنا دەگەن قارىزى مەن پارىزىن زەرتتەۋشىلىك كوزبەن ۇڭىلە وتىرىپ زەردەلەگەندە، ءبىر نارسەگە داۋسىز كوزىڭ جەتەدى. ول - مەيلى، س.سەيفۋللين بولسىن نەمەسە ا.بايتۇرسىنوۆ بولسىن، ءوز ءومىرىنىڭ ءمان-ماڭىزى دا، مازمۇنى دا تۋعان حالقىنا قىزمەت ەتۋ دەگەن ازاماتتىق ۇستانىمدى عۇمىرلارىنىڭ تەمىرقازىعى دەپ ۇعىنعانى. بۇنداي ۇلى قاسيەتتى تاريح پەن تاعدىر ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرتا بەرمەگەن. ولاردىڭ ىرىلىگى عانا ەمەس، ۇلىلىعى دا وسىناۋ ماقسات-مۇراتتاردان تۋىنداپ جاتىر. بوكەيحانوۆ تا، بايتۇرسىنوۆ تا، سونداي-اق سەيفۋللين دە، مۇقانوۆ تا ءوز ەلىنىڭ ايرىقشا وركەندەپ، وركەنيەتتى جۇرتتار قاتارىنا قوسىلۋىن ماڭگى-باقي ارمانداپ ءوتتى، شاما-شارىقتارىنشا سول ماقسات جولىندا ەڭبەك ەتتى، ءتىپتى جانىن دا قيدى. الايدا ۇلى ارمانعا جەتۋ ءۇشىن تاڭداپ العان جولدارى ءار ءتۇرلى ەدى. ساكەن سەيفۋللين مەن ونىڭ پىكىرلەستەرى حالقىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن ءۇمىتىن كەڭەس ۇكىمەتى مەن كوممۋنيستىك-بولشەۆيكتىك پارتيامەن بايلانىستىردى، بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، ەرمەكوۆ بارلىق ءۇمىتىن قازاقتىڭ دەربەس، تاۋەلسىز مەملەكەتتىگىمەن، الاشوردا ۇكىمەتىمەن تىعىز بايلانىستى قاراستىردى، ياعني ماقسات - بىرەۋ ەدى، تەك تاڭداپ الىنعان جول عانا ءبىر-بىرىنەن بولەك بولاتىن. ۇلى مۇرات جولىندا نەگىزگى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ولاردىڭ پىكىر، كوزقاراستارىندا جەكەلەگەن الشاقتىق بولعانى جاسىراتىن نارسە ەمەس، بىراق ولار ءبىر-بىرىنە دۇشپاندىق پيعىلدا بولعان ەمەس، جەكە باستىڭ مۇددەسىنەن گورى، حالىقتىق مۇددەنى جوعارى قويعانىن ەرەكشە ايتۋىمىز قاجەت. ولاردى تابىستىرىپ، حالقى جۇكتەپ وتىرعان پارىزدى ورىنداۋدا ۇيىستىرعان جايت - ۇلتتىق مۇددە ەكەنىن قاي زەرتتەۋشى بولسا دا قاپەرىنە الۋى كەرەك دەگىمىز كەلەدى.
الاشوردا قايراتكەرلەرى - قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن قيعان جاندار. ولار - ءوز ەلىنىڭ وسى ماقساتتى كوزدەگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ قاتارىنا جاتادى. سولاردىڭ ءبىرى - ءالىمحان ەرمەكوۆ حح عاسىردىڭ باسىندا حالقىمىزدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن زياتكەرلىك كۇرەس تۋىن كوتەرگەن قايراتكەر. ول جاڭا زامانعا، جاڭا داۋىرگە لايىق كۇرەس، ءادىس-تاسىلدەردى يگەرۋ قاجەتتىگىن سەزىندى، سولاي ىستەدى دە. ول - ماحاتما گاندي، سۋن يات سەن، كەمال اتاتۇرىك ت.ب. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قايراتكەرلەرمەن دەڭگەيلەس تۇلعا. بارلىق ەلدەردىڭ تاريحي تۇلعالارىن تىزبەي-اق قويايىق، تەك ازيا مەن افريكا قۇرلىعىندا ۇلت-ازاتتىق كۇرەس كوسەمدەرى ۇندىلىك نەرۋ، يندونەزيالىق سۋكارنو، ەگيپەتتىك ناسىردى الساق تا جەتكىلىكتى، بۇلاردىڭ ەشقايسىسى بوكەيحانوۆ، قاراتاەۆ، بايتۇرسىنوۆ، جۇماباەۆ، ەرمەكوۆتەر كورگەن زورلىق-زومبىلىقتى، ازاپتى، كەمسىتۋشىلىكتى باستان كەشكەن جوق. نەرۋ سياقتى تۇلعالار ءوز ماقساتتارىنا جەتتى، اجال تىرناعىنان امان قالدى، حالقى ولاردىڭ قولىنا بيلىك بەردى، ءوز تاعدىرىن سەنىمدى قولعا تاپسىردى. ال ءبىزدىڭ ۇلتتىق قايراتكەرلەر ارعى-بەرگى الەمدىك تاريحتا اتى قالعان تانىمال تۇلعالاردىڭ كوپشىلىگىنەن بيىك بولماسا، الاسا ەمەس ەدى. الايدا توتاليتارلىق جۇيە ولاردى تابانىمەن تاپتادى، جوق قىلدى.
الاشتىڭ ايتۋلى ارداقتىسى ءالىمحان ابەۋۇلى بۇرىنعى قارقارالى ۋەزىندەگى قازىرگى اقتوعاي اۋدانىنىڭ بورىكتاس دەگەن جەرىندە 1891 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. جەتى جاسىندا قارقارالىداعى ءۇش جىلدىق ورىس مەكتەبىنە وقۋعا بارىپ، 1905 جىلى سەمەيدەگى گيمنازياعا تۇسەدى دە، ونى التىن مەدالمەن اياقتايدى. تابيعاتىنا بىتكەن زەرەكتىك، العىرلىق، تەكتىلىك گيمنازيا وقىتۋشىلارىن دا بەي-جاي قالدىرماسا كەرەك، ول سول تۇستا پروگرەسشىل كوزقاراستاعى مۇعالىمدەرمەن، اتاپ ايتقاندا، ماتەماتيك ف.دۋلسكي، تاريحشى د.يۋرينسكيلەرمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى. سول كەزدەگى ەرەجە بويىنشا ول كونكۋرستىق نەگىزدە ەكى وقۋ ورنىنىڭ ءبىرى - پەتەربۋرگتەگى پوليتەحنيكالىق، ەكىنشىسى - تومسكىدەگى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتتاردىڭ بىرىندە وقۋعا قۇقىلى ەدى. ءالىمحان ابەۋۇلى تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن تاڭدايدى. اتالمىش وقۋ ورنى ول ءۇشىن ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قاينار كوزى بولىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا، دۇنيەتانىم كوكجيەگىنىڭ كەڭەيۋىنە العىشارتتار جاسادى. تومسكىدە تاعدىر ونى قازاقتىڭ فولكلورلىق مۇرالارىن تىرنەكتەپ جيناعان، شوقاننىڭ دوسى بولعان گ.پوتانينمەن جولىقتىردى، پروفەسسور م.ۋسوۆپەن تانىستىردى. ينستيتۋت تۇلەگى، گەولوگ ن.ۋرۆانتسەۆ جانە ت.ب. جاقىن بايلانىستا بولۋى دا وسى تومسك كەزەڭىنە جاتادى.
ەگەر عاسىر باسىندا دۇنيەگە كەلگەن الاشوردا قوزعالىسىنىڭ، ءسال كەيىنىرەك الاشوردا پارتياسى مەن ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ءا.بوكەيحانوۆ، يدەيالىق جەتەكشىسى ا.بايتۇرسىنوۆ بولسا، قىرعىز اۆتونومياسىن قۇرۋداعى بۇكىل ءىستىڭ باسى-قاسىندا ءا.ەرمەكوۆ بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. الاشوردا قايراتكەرلەرى تاعدىردىڭ وزدەرىنە جۇكتەگەن تاريحي ميسسياسىن ابىرويمەن ورىندادى. از عانا ۋاقىت ءومىر سۇرگەن الاشوردا 1920 جىلدىڭ كوكتەمىندە نە اقتاردان، نە قىزىلداردان تىرەك تاپپاي، كوممۋنيستىك-بولشەۆيكتىك جۇيەنىڭ قۇربانى بولىپ، ءوز قىزمەتىن توقتاتتى. ونىڭ كوسەمدەرىن كەڭەستىك جۇيە ءتۇرلى قىزمەتتەرگە پايدالانىپ، بۇقارا حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرۋگە تىرىستى. الاش ارداگەرلەرى جاڭا جاعدايدا ءتۇرلى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارىپ، حالقىنا قىزمەت ەتۋگە تىرىستى. بىراق ەشقايسىسى دا ۇلتتىق، دەربەس، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسىنان باس تارتقان جوق. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز: ءا.ەرمەكوۆتىڭ تومسكىدە وقىپ جۇرگەن كەزىندە قالاداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن مۇسىلمان ستۋدەنتتەرىنىڭ قوعامىن قۇرۋى، اعارتۋشىلىق، جاردەم بەرۋ ىستەرىمەن اينالىسۋى، ءازىربايجان، وسەتيا، تاتارستان، باشقۇرت، بالقار، ءسىبىر ت.ب. جەرلەردەن كەلگەن شاكىرتتەردىڭ ۇنەمى جينالىپ، كەلەلى كەڭەس قۇرۋى وسى جوعارىداعى ويلارىمىزعا تولىق دالەل بولا الادى. الەكەڭنىڭ تانىمال ساياسي قايراتكەرلەر كارپوۆ، عايسين، حاكيموۆتارمەن پىكىرلەس، سىرلاس بولۋى وسى قوعامنىڭ جۇمىسى بارىسىندا قالىپتاسقان.
قوعامدىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ الماسۋى ءا.ەرمەكوۆتىڭ بىلىممەن سۋسىنداۋىنا عانا ەمەس، مۇمكىندىگى تۋعان ءار جايتتى ۇتىمدى دا ءتيىمدى پايدالانۋعا يتەرمەلەدى. ءاليحان ابەۋۇلى ەرتە مە، كەش پە، امەريكا قۇرلىعىن جاۋلاۋعا اتتانعان ەۋروپالىقتاردىڭ جەرگە، ونىڭ بايلىعىنا قىزىققان، اشكوزدىكپەن جەرگىلىكتى حالىقتى رەزەرۆۋارلارعا توعىتقان ارەكەتىنەن كوممۋنيستىك-بولشەۆيكتىك جۇيەنىڭ الدەقايدا تەرەڭ، الدەقايدا جىمىسقى ساياسات ۇستانىپ وتىرعانىن بىلمەدى دەپ ايتۋ قيىن، دۇلەي، وكتەم كۇشكە قارسى تۇرار قاۋقاردىڭ جوقتىعىن دا تەرەڭ سەزىندى. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ وزدەرىنىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق بوپ قالارىن دا ءبىلدى. راسىندا دا سولاي ەدى. ابىلاي زامانى ءالدەقاشان وتكەن بولاتىن. ءتىپتى ونىڭ ەرجۇرەك نەمەرەسى كەنەسارى حاننىڭ قالىڭ بۇقارانى سوڭىنان ەرتە العان جانكەشتى ارەكەتى دە كەلمەسكە كەتكەن ەدى. الاپات جۇيەنىڭ سوڭىنان قىرۋار ادامنىڭ ەرىپ، اق بوپ، قىزىل بوپ سوعىسىپ، ءوز باۋىر، ءوز تۋىسقانىن باۋىزداپ، قانقۇمارلىققا بەلشەسىنەن باتقانىن ارعى-بەرگى تاريحتا ەشكىم دە بىلمەيتىن. ول تەك كەڭەستىك زاماننىڭ العاشقى كەزەڭىندە بۇرىنعى كسرو اتتى يمپەريادا عانا جۇزەگە استى. ماسەلە جەكە ءبىر ادامنىڭ نەمەسە بىرنەشە ادامنىڭ تاريحتىڭ دامۋ زاڭدىلىعىن وزگەرتىپ، باسقا ارناعا سالىپ جىبەرۋىندە ەمەس، ميلليونداعان ادامداردىڭ نانىم-سەنىمىن ءوز دەگەنىنە جۇمساۋدى شەبەر ۇيىمداستىرعان عالامات قاۋىپتى دە قاتەرلى جۇيەدە بولاتىن. وزدەرىنىڭ پەشەنەسىنە تاعدىردىڭ نە ازىرلەپ وتىرعانىن الاش قايراتكەرلەرى تۇسىنبەدى دەۋگە بولمايدى. مىناۋ جارىق دۇنيەدە ەندى قانشا جۇرە الادى، ول جاعى بەيمالىم، بىراق بۇيىرعان ۋاقىتتى ولار جاڭا جاعدايدا جاڭا ماقساتتارعا باعىتتادى. سوندىقتان دا بولسا كەرەك، الەكەڭ تومسك جەرىندە پوتانينمەن تانىسۋىن ۇتىمدى پايدالانا ءبىلدى. ەگدە عالىمنىڭ ۇيىندە تالاي رەت بولىپ ءجۇرىپ گ.ۆياتكين، جازۋشى ۆ.شيشكوۆ، الەمگە ايگىلى زوولوگ م.رۋزسكي، پروفەسسور ب.ۆاينبەرگ، گەولوگ م.ۋسوۆتارمەن تانىستى. جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى.
1913 جىلى گ.پوتانين اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناۋ ءۇشىن قارقارالى ۋەزىنە اتتانادى. ءالىمحان ابەۋۇلى بىرگە كەتەدى. ەكسپەديتسيا قۇرامىندا اپالى-ءسىڭلىلى ۋتكينا-ۆورونينالار دا بولادى. پوتانين ءوزىنىڭ جاس دوسى ءالىمحاننىڭ ۇيىنە تۇسەدى. ەكسپەديتسيا جۇمىسىنىڭ قورىتىندىلارى رەسەي يمپەراتورلىق گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ باتىس ءسىبىر بولىمشەسى ماجىلىسىندە 1914 جىلدىڭ 10 اقپانىندا باياندالادى. تۇرمىستىق سيپاتتاعى ولەڭدەر، 27 ەرتەگى، ءتۇرلى تاريحي جىرلار ۇلگىلەرى ورتاعا سالىنادى. ۋتكينا-ۆورونينا اكۆارەلمەن سالىنعان سۋرەتتەرىن، ورنەكتەرىن كورسەتەدى. ءبىر عاجابى، قولعا تۇسكەن تاريحي، كونە مۇرالاردى قۇرمەتتەۋگە بەيىم حالىق قوي، سولار تۇگەلدەي دەرلىك وسى ۋاقىتقا دەيىن تومسك قالاسىنىڭ مۇراجايلارىندا ساقتاۋلى ەكەن.
ءا.ەرمەكوۆ سول كەزەڭدە 1898 جىلدان پارتيا ءمۇشەسى، 1918 جىلى باتىس ءسىبىر رەۆكومىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان رەۆوليۋتسيونەر ۆ.كوسارەۆپەن تانىسادى. ۆ.كوسارەۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا سەمەي رەۆكومىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. وسىلايشا وقۋىن ۋاقىتشا ۇزگەن الەكەڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتكە ارالاسادى.
بۇل سالاداعى ءا.ەرمەكوۆتىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا قالاتىن ۇلى ەڭبەگى مىنادا. ول 1920 جىلى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.ي.لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، كەڭەيتىلگەن ماجىلىستە - قىرعىز (قازاق) ولكەسىندەگى جاعداي، حال-احۋال، اسىرەسە، شەكارا ماسەلەسى تۋرالى مازمۇندى بايانداما جاسايدى. قازاق ولكەسىنە قاتىستى ماسەلەنى تالقىلاپ، ءتيىستى شەشىم قابىلداۋعا بولىنگەن ۋاقىت تىم از بولعاندىقتان، ەرمەكوۆ وتە تەرەڭ، عىلىمي، تاريحي ايعاقتارعا نەگىزدەلگەن، بۇلتارتپايتىن مىسالدارمەن ءسوز سويلەيدى. ءماجىلىستىڭ وتە قىزۋ، كۇردەلى وتكەندىگى سونشالىق، جينالىس مولشەرلەنگەن ۋاقىتتان الدەقايدا ۇزاققا سوزىلادى. سوندا عوي، ەرمەكوۆتى سىرتتا توسىپ جۇرگەن الەكەڭنىڭ ء(ا.بوكەيحانوۆ) "اپىرماي، ءبىزدىڭ الىمحانمەن ءسوز جارىستىرىپ تىڭداي الاتىن ورىستان دا شىققان جان بار ەكەن-اۋ" دەپ وزگەلەردى كۇلدىرەتىنى.
ءا.ەرمەكوۆ ءوز بايانداماسىندا پاتشالىق بيلىك كەزىندە جەرگىلىكتى حالىق - قازاقتاردىڭ ەڭ شۇرايلى دەگەن جەرلەرىنەن ايرىلعانىن، اسىرەسە ستولىپين رەفورماسى كەزىندە وراسان زور زورلىق-زومبىلىقتى باستان كەشكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن مالىمدەپ بەرەدى. قازاقتاردىڭ عاسىرلار بويى كوشپەلى ءومىر سالتىن كۇن كورۋدىڭ كوزىنە اينالدىرعانىن، ياعني جەر دەگەن ۇعىمنىڭ وسىناۋ حالىقتىڭ بولمىسىندا قانشالىقتى مانگە يە ەكەنىن جان-جاقتى دالەلدەپ، تىلگە تيەك ەتەدى. ورماندى، توعايلى، سۋلى، نۋلى دەگەن قۇنارلى جەرلەردىڭ، اسىرەسە، ەرتىستىڭ جاعالاۋىنداعى، كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى جەتپىس شاقىرىمداي جەردىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ استراحان گۋبەرنياسىنىڭ قاراماعىنا ءوتىپ كەتكەنىن باياندايدى. جالپى، شەكارا ماسەلەسى، قازاق جەرىندەگى قونىستانۋشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇرامى، كوروستىلەۆ دالاسى دەپ اتالىپ كەتكەن ءوڭىر، قازىرگى اقمولا وبلىسى، شىعىس قازاقستان وبلىسى قۇرامىنداعى قازىرگى سەمەي جەرى، ت.ب.ءا.ەرمەكوۆ بايانداماسىندا ءارى تەرەڭ، ءارى مازمۇندى تالداۋعا نەگىز بولدى. اقىرى، قارسىلىق بىلدىرگەندەرگە باسۋ ايتىپ، داۋىسقا سالعاندا اتالعان تەرريتوريا قازاقستان اۆتونومياسىنا بەرىلەدى. بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ورتالىعى - استانانى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنىڭ بىردەن-ءبىر قاينار كوزى بولىپ وتىرعان مۇناي مەن گازعا باي كاسپي ءوڭىرىن ءسوز ەتكەندە، تاۋەلسىزدىگىمىز بەن دەربەستىگىمىزدىڭ باستاۋ كوزىندە تۇرعان الاش ارداقتىلارىنا، سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى ءالىمحان ابەۋۇلىنىڭ تاريحي تۇلعاسىنا بەرىلەتىن باعا دا وسى تاراپتان تۋىنداۋى قاجەت دەگىمىز كەلەدى. ۆ. لەنين سياقتى بيلىك يەسىن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ اسقان بىلىمدارلىعى، تاريح، قۇقىق، زاڭ جانە ەكونوميكالىق گەوگرافيا، ۇلتتىق سيپات توڭىرەگىندەگى ۇشان-تەڭىز پايىمى، ساياسي قارسىلاستارىن سەندىرە الار ءدالەلدى تۇجىرىمى، وي-سانانىڭ ايرىقشا اسقاقتىعى ءتانتى ەتكەن بولسا كەرەك. سول جىلى جازدا ەكىنشى كومينتەرن كونگرەسىنىڭ ءماجىلىسى وتەدى، وعان ءا.ەرمەكوۆ قۇرمەتتى قوناق رەتىندە قاتىسادى. 1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالىق سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى دەكرەت قابىلدانادى، 12 قازاندا ورىنبوردا بۇكىلقازاقستاندىق كەڭەستەردىڭ ءبىرىنشى سەزى وتەدى دە، 1921 جىلدىڭ ساۋىرىندە پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ جوعارىدا اتتارى اتالعان جەرلەردى (كوروستىلەۆ دالاسىن، سەمەي، اقمولا وبلىستارىن جانە كاسپي جاعالاۋىنداعى ءوڭىردى) قازاقستان قۇرامىنا بەرۋ تۋرالى قاۋلىسى شىعادى.
وسىناۋ ساياسي ءارى اۋقىمدى دا ماڭىزدى وقيعالاردان كەيىن 1921 جىلى ول وقۋىن ءتامامداۋ نيەتىمەن تومكسىگە ورالادى. قانشا دەگەنمەن، ءبىلىم مۇحيتىنان ءنار الدىرعان وسىناۋ قالامەن ونىڭ 10 جىلداي ءومىرى تىعىز بايلانىستى بولدى. ونىڭ بويىنداعى اسقان تالانت مەن دارىن ينستيتۋت ستۋدەنتتەرىنىڭ عانا ايرىقشا قۇرمەتىن تۋعىزىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار، وقىعان، پروگرەسشىل باعىتتاعى ورىس زيالىلارىنىڭ دا نازارىن اۋداردى. سولاردىڭ ءبىرى - ۇلاعاتتى ۇستاز، پروفەسسور م.ۋسوۆ ەدى. وكپە اۋرۋىنا شالدىققان ۋسوۆتى بەلگىلى دارىگەر س.اداموۆتىڭ اقىلىمەن پروفەسسوردىڭ ۇزدىك شاكىرتى ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاق دالاسىنا شاقىرادى، ساپار بارىسىندا سىرقاتتى قاراپ، ەم قولدانۋدى الەكەڭنىڭ جارى - راحيا شاگابەتدينوۆا ءوز موينىنا الادى. ولاردى ەرمەكوۆتىڭ دوسى - گەولوگ ن.ۋرۆانتسەۆ شىعارىپ سالادى. مىنا جايتتى قاراڭىز، تاعدىردىڭ جازۋى ما، الدە ءا.ەرمەكوۆتىڭ قازاق جاستارىنىڭ بويىنان وقۋ-بىلىمگە دەگەن قۇمارلىقتى وياتپاق بولعان تىلەگىن ءتاڭىردىڭ قابىل العانى ما، ۋسوۆتى الەكەڭ باياناۋىلعا الىپ كەلەدى، سول كەزدە نەبارى 22 جاستاعى، ەشقانداي زاڭگەرلىك ءبىلىمى جوق بولسا دا سوت قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاقتاعى ۇلى پەرزەنتى - قانىش ساتباەۆپەن تانىستىرادى. م.ۋسوۆ پەن الەكەڭنىڭ اقىل-كەڭەسىمەن قانىش يمانتايۇلىنىڭ كەيىننەن تومسك تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ گەولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ۋاقىت وتە كەلە، قازاقستان عىلىمىن ۇيىمداستىرۋشى، رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، اكادەميك، تەڭدەسى جوق عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ اۆتورى بولۋى ءاۋ باسىندا سول كەزەڭنىڭ ۇلەسىنە تيەتىنىن ايرىقشا اتاعان ابزال.
ءالىمحان ەرمەكوۆ ءوز بويىنداعى تاعدىر سىيلاعان ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن، قابىلەتى مەن قارىمىن جاڭا جاعدايدا جاس بۋىندى وقىتىپ، تاربيەلەۋ ىسىنە جۇمساعان ۇلاعاتتى ۇستاز ەدى. بۇل ويىمىزعا ونىڭ بار بەدەلىن سالىپ ءجۇرىپ، قارقارالىدا 1921 جىلى ەكى ساتىلى مەكتەپ پەن پەداگوگتىك تەحنيكۋم اشقىزۋى دالەل بولا الادى. ولار ايگىلى وقۋ ورىندارىنا اينالدى. وسىناۋ ورتا دەڭگەيدەگى وقۋ ورىندارىن عالىمدار ءو.ءجاۋتىكوۆ، ءا.سەمباەۆ، گەنەرال-مايور ق.بوشاەۆ ت.ب. بىتىرگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. ءيا، بۇل وقۋ ورىندارىن رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرىنەن كەلگەن شاكىرتتەر ءبىتىردى. الايدا ءالىمحان ابەۋۇلىنىڭ بىرىڭعاي عىلىمي-پەداگوگتىك قىزمەتپەن اينالىسۋىنا سول تۇستاعى ۋاقىت تىنىسى، قوعام تالابى، ساياسي، تاريحي جاعداياتتار ءمۇمكىندىك بەرمەدى. 1925 جىلى ول سەمەيگە شاقىرىلادى دا، قازاقستان جوسپارلاۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالىپ، ورىنبورعا اتتانادى. سونىمەن قاتار، وعان ونەركاسىپ سەكتسياسىن باسقارۋ دا جۇكتەلەدى. 1926 جىلى قازاق كسر-ءنىڭ التىنشى شاقىرىلعان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلانادى، 1929 جىلى وسى ورگاننىڭ جەتىنشى شاقىرىلىمىنا دا مۇشە بولادى. جوعارى دەڭگەيدەگى بىلىكتى مامان بولعاندىقتان، تاشكەنتتەگى جوعارى پەداگوگتىك ينستيتۋتقا، ءسال كەيىننەن الماتىداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنا عىلىمي-پەداگوگتىك قىزمەتكە شاقىرىلادى. قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى مەن مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتە جانە الماتى زووۆەتەرينارلىق ينستيتۋتىندا ماتەماتيكا كافەدرالارىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن ىستەيدى. 1935 جىلى كسرو جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسياسى ءا.ەرمەكوۆكە پروفەسسور عىلىمي اتاعىن بەرەدى. ماتەماتيكا عىلىمى بويىنشا ۇلتىمىزدىڭ تۇڭعىش پروفەسسورى الماتى تاۋ-كەن-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىندا جوعارعى ماتەماتيكا جانە تەوريالىق مەحانيكا كافەدراسىن باسقارىپ، جالپىتەحنيكالىق فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى قىزمەتىن قوسا اتقارادى. تەحنيكا، ماتەماتيكا سالاسى بويىنشا ونىڭ بەرىلە ەڭبەك ەتۋى، عىلىمي ەڭبەكتەر جازۋى وسى كەزەڭگە جاتادى. قازاق تىلىندە ول وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جوعارعى ماتەماتيكا ءپانى بويىنشا ازىرلەدى، ماتەماتيكادان عىلىمي تەرمينولوگيا دايارلاۋمەن شۇعىلداندى. اتاقتى "ۇلى ماتەماتيك كۋرسى" وقۋلىعى جوعارعى تەحنيكالىق وقۋ ورىندارى مەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتارعا ارنالىپ، قازاق ءتىلىندە جارىق كوردى. نەگىزگى باعىتى سول كەزدەگى وقۋ باعدارلامالارىنا سايكەستەندىرىلىپ جاسالعاندىقتان، بۇگىندەرى ءسال ەسكىلەۋ كورىنۋى مۇمكىن، الايدا بۇل وقۋلىقتىڭ 1995 جىلى قايتا باسىلىپ شىعۋى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. وقۋلىق جوعارعى ماتەماتيكادان شىققان تۇڭعىش كىتاپ بولعاندىقتان، الەكەڭ ونىڭ قۇرىلىمىنا انىقتاما تەورياسى مەن سىزىقتىق تەڭدەۋلەر جۇيەسىنەن دە حاباردار ەتەتىن ىلىمدەردى ەنگىزگەن. كىتاپتىڭ ىشىندەگى اۋىر بولىپ كورىنەتىن تەرميندەر وتە ۇتىمدى ءارى ۇعىمدى تىلمەن بەرىلگەن. وقۋلىقتى كيريلليتساعا كوشىرۋدەگى دوتسەنت نۇرساعات ادىلبەكوۆتىڭ ەڭبەگىن ايرىقشا اتاعان ءجون. ءسوز رەتى كەلگەندە، 1991 جىلى ءا.ەرمەكوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياعا ماسكەۋ جانە قازاقستاننىڭ قوستاناي، سەمەي، ت.ب. وڭىرلەرىنەن كوپتەگەن عالىمدار قاتىسىپ، 172 بايانداما جاسالعانىن، ونىڭ 1992 جىلى جەكە جيناققا ەنگىزىلىپ، ارنايى كىتاپ بولىپ، جارىق كورگەنىن دە ايتا كەتكەنىمىز ابزال.
كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە ءبىرشاما ورنىعىپ الىسىمەن، ۇلتىم دەپ جان اياماي ەڭبەك ەتكەن زيالىلاردى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. 1937 جىلى ەرمەكوۆتىڭ دوستارى پروفەسسور اسفاندياروۆ، كومپوزيتور جۇبانوۆ، وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى ءجۇرگەنوۆ (الەكەڭنىڭ كۇيەۋ بالاسى) ت.ب. تۇتقىندالادى. وزىنە دە تىقىر تايانعانىن سەزگەن ءالىمحان ابەۋۇلى ماسكەۋگە كەتىپ، بوي تاسالايدى. سول جەردە جولداما الىپ، كۋيبىشەۆتاعى جوسپارلاۋ ينستيتۋتىنىڭ ماتەماتيكا كافەدراسىنا مەڭگەرۋشى بولىپ تاعايىندالادى. 1918 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن قىزمەت اتقارىپ، ءۇستى-ۇستىنە جازىلعان ارىزداردىڭ ناتيجەسىندە قاماۋعا الىنادى.
جالپى، ءا.ەرمەكوۆ ءۇش رەت تۇتقىندالعان ەكەن، 18 جىل بويى جازاسىن وتەۋ ءۇشىن ارنايى لاگەرلەردە بولعان. العاش رەت بۇرىنعى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ۆيتسە-پرەمەرى رەتىندە 1932 جىلى تۇتقىندالادى. نەگىزىنەن، ۇلتشىلدىق كوزقاراسى ءۇشىن 1926 جىلداردان باستاپ-اق ساياسي ومىرگە ارالاسۋدان الاستاتىلادى. تەك م.اۋەزوۆ سياقتى ءوز "قاتەلەرىن مويىنداعان سوڭ", 1936 جىلدارى توتاليتارلىق ءجۇيەنىڭ قاھارى "باسەڭدەگەندەي" بولادى. العاشقى تۇتقىندالعانىنا بايلانىستى ءبىر دەرەكتى كەلتىرە كەتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق. 1932 جىلى ءا.ەرمەكوۆتى قىزمەتتە وتىرعانىندا كەڭسەدە تۇتقىندايدى دا، الماتىدان شىمكەنتتەگى ارنايى پۋنكتكە جولاۋشىلار پويىزىمەن اتتاندىرادى (ول كەزدە تۇتقىنداردى تاسيتىن جۇك ۆاگوندارى جوق ەدى، ولار 1937 جىلدان باستاپ پايدا بولدى). كورشى كۋپەدەگى، ءسىرا، ستۋدەنتتەر بولسا كەرەك، ءۇش قازاق جىگىتىن كورىپ، ايداۋشى سولدات قالعىپ كەتكەندە، الەكەڭ سولاردىڭ بىرىنە ءوزىنىڭ تۇتقىندالعانىن ايتىپ جازعان حاتىن تابىس ەتىپ، ۇيىنە جەتكىزۋىن وتىنەدى. كەيىننەن 1956 جىلى تولىق اقتالىسىمەن، ول كىسى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.قوناەۆقا سۇرانىپ، قابىلداۋىندا بولادى. ديمەكەڭ جاقسى قابىلداپ، الماتىدان ءۇي بەرگىزەدى. اڭگىمە ۇستىندە ول كىسى الەكەڭە سوناۋ 1932 جىلى كورشى كۋپەدە بولعان ءۇش جىگىتتىڭ ءبىرى ءوزى بولعانىن، حاتتى الەكەڭنىڭ ۇيىندەگى جەڭگەيگە ءوزى اپارىپ بەرگەنىن ايتادى. اقيقاتىن ايتۋ كەرەك، "حالىق جاۋلارىن" اقتاۋ ءىسى ءجۇرىپ جاتسا دا، ءدال سول كەزەڭدە الەكەڭە ديماش احمەتۇلىنىڭ ەشتەڭەدەن قورىقپاي، قامقورلىق جاساۋىن تازا ەرلىككە بالاعان ءجون.
1932 - 1938 - 1948 جىلدارى ءا.ەرمەكوۆتىڭ تۇتقىندالۋى، كراسنويار ولكەسىندەگى ءسىبىر ايماعىندا لاگەردە ۇزاق ۋاقىت ساياسي سەنىمسىز ادام رەتىندە جازاسىن وتەۋى وسىناۋ جاندى ەش قاجىتا الماعانىن كورۋگە بولادى. ءيا، 1932 جىلى تۇتقىندالىپ، ءۇش جىلعا سوتتالۋى، 1938 جىلى تاعى دا قاماۋعا الىنىپ، ون جىلعا سوتتالۋى، (كەيىننەن جازا مەرزىمىن 6 جىلعا تۇسىرگەن), 1948 جىلى ءۇشىنشى رەت تۇتقىنعا الىنىپ، ون جىل مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايرىلۋى ء(ستاليننىڭ ولىمىنە بايلانىستى ول 1955 جىلى ايداۋدان بوساتىلعان) ونىڭ ءجىگەرىن جاسىتا المادى. ءا.ەرمەكوۆ 1955 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە قازكسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ج.تاشەنوۆكە جازعان حاتىندا ءوزىنىڭ ناقاقتان زارداپ شەگىپ تۇتقىندالعانىن، كاتكوۆ، ميحايلوۆ، وسپانوۆ، حاميدۋللين دەگەن تەرگەۋشىلەردىڭ ادام توزبەس كۇش قولدانعانىن، زورلىق-زومبىلىقتىڭ شەكتەن تىس تۇرلەرىن پايدالانىپ، ەكى اي بويى قيناعانىن ايتادى. حايۋاندىق جازانىڭ ءبىر تۇسىندا ءوزىنىڭ ەسىنەن ايرىلىپ قۇلاعانىن، ون ءتورت جاسار ۇلىنىڭ، بۇكىل تۋىسقاندارى مەن ايەلىنىڭ ءىىم الدىنداعى اعاشقا ورمەلەپ شىعىپ، شىڭعىرا جىلاپ، "قولىڭدى قوي، دەگەندەرىنە كون" دەپ زارلاعانى ەلەسكە اينالىپ، كوزىنە كورىنگەنىن ەگىلە جازادى. وزىنە تاعىلعان كىنانىڭ ەش نەگىزى جوق ەكەنىن مالىمدەيدى. قىلمىستىق كودەكستىڭ 58.11 جانە 58.2 باپتارىمەن ايىپتالعاندىقتان، 1921 جىلى مەن قاراعاندىدا شپيوندىق ارەكەتكە مۋسين دەگەن ادامدى ۇگىتتەپپىن، سول ادامنىڭ جاۋابى ىسكە تىركەلگەن ەكەن، ول قاراعاندى قالاسىندا مەنى ەرمەكوۆ شپيوندىق ارەكەتكە باۋلىدى دەپ ءمالىمدەپتى، بۇل ءشىپ-شيكى ءوتىرىك، سەبەبى، مەن مۋسين دەگەن ادامدى بىلگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىن، ەكىنشىدەن، 1921 جىلى قاراعاندى دەگەن قالا بولعان جوق، ال قالا اتاعىنا 112 مىڭ حالقى (تۇرعىنى) بولعاندىقتان، 1934 جىلى 10 اقپاندا عانا يە بولدى دەپ جازادى. ءوزىنىڭ قاراعاندى قالاسىنا ءبىرىنشى رەت ايداۋدان سوڭ 1955 جىلى كەلگەنىن ايتادى.
ءا.ەرمەكوۆكە تاعىلعان ايىپتىڭ شىلعي وتىرىككە نەگىزدەلگەنىن سەزسە كەرەك، جوعارعى سوتتىڭ اسكەري كوللەگياسى العاشقى ايىپتاۋ قورىتىندىسىن بەكىتپەيدى. الايدا تۇپكى ماقسات ۇلت زيالىلارىن قۇرتۋ بولعاندىقتان، كەيىننەن تاعىلعان ايىپتاۋلاردى نەگىزگە الىپ سوتتاپ، ياعني ۇكىم شىعارىپ تىنادى.
وسىناۋ جان الەمى مەيلىنشە تازا، ادامي بولمىسىنا، ۇلتىنا، حالقىنا دەگەن شەكسىز ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىم مەن قايىرىم دارىپ، بەرىك ورىن العان ادام تۋرالى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى ۋاقىتتا ءبىرشاما ەڭبەكتەر جارىق كورگەن ەكەن. ولاردىڭ قاتارىندا ءو.سۇلتانعازين، ش.ەسەنوۆ، ءا.ساعىنوۆ، د.ۇمبەتجانوۆ، ب.اتشاباروۆ، ا.لازۋتكين، ت.ابدىرازاقوۆ، ا.جۇماسۇلتانوۆ، رەسەي عالىمى گ.سيپايلوۆتىڭ، س.بەگالين، س.تورايعىروۆ، ج.بەكتۇروۆ، م.سارسەكەەۆ، ءا.ازيەۆ، ق.وسكەمباەۆتاردىڭ جاريالاعان ەڭبەكتەرى بار. الاش قوزعالىسى، ونىڭ قازىرگى تاۋەلسىزدىگىمىزدى الۋعا العىشارتتار جاساعانى، ۇلت زيالىلارى ءا.ءبوكەيحانوۆ، ج.اقباەۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.شوقاي، ت.رىسقۇلوۆ، م.تىنىشپاەۆ جانە ت.ب. تۋرالى عىلىمي-كوپشىلىك سيپاتى باسىم ەڭبەكتەر ەداۋىر مولشەردە جارىققا شىقتى.
سولاردىڭ ىشىندە ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆتىڭ عالىمدىق، ۇستازدىق، ادامدىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن پاش ەتكەن كەيبىر ەستەلىكتەرگە توقتالا كەتسەك، ارتىق بولا قويماس. قازاقتا "تىكەنەك شىققان جەرگە تىكەنەك، گۇل شىققان جەرگە گۇل وسەدى" دەگەن ناقىل ءسوز بار. گۇل شىققان جەرگە گۇلدىڭ وسەتىنى تەكتىلىك دەگەن ۇعىمنان تۋىندايتىن بولسا كەرەك. الەكەڭنىڭ ۇلى، ۇزاق جىلدار بويى قاراعاندى مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە گەولوگيا كافەدراسىن باسقارعان داڭعايىر عالىم ماعاۋيا ءالىمحانۇلى قاراعاندىدان 2000 جىلى "اليمحان ەرمەكوۆ: سترانيتسى جيزني", 2001 جىلى "موي وتەتس - اليمحان ەرمەكوۆ" دەگەن كىتاپشالار شىعاردى. اكەسىنىڭ ۇلاعاتتى دا ونەگەلى ءومىر جولىن زەرتتەپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن ازامات ءوزىنىڭ دە ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن باستاپ، "حالىق جاۋىنىڭ" پەرزەنتى بولعاندىقتان، ساياسي سەنىمسىزدىكتىڭ قۇربانى بولعانىن تەبىرەنە جازىپتى. قوس كىتاپشانىڭ سوڭعىسىندا ماكەڭ ءوز اتىنا بەرتىنگە دەيىن ءالىمحان ەرمەكوۆتى بىلەتىن قىرۋار ادامداردان حاتتار كەلىپ جاتقانىن شاتتانا جازعان. ولاردىڭ ىشىندە رەسەيلىك عالىمدار، ايداۋدا بىرگە بولعان جازىقسىز جاندار، ءالىمحان ابەۋۇلىمەن قىزمەتتەس بولعاندار، ءدارىسىن تىڭداپ، ءوز عۇمىرىن ماتەماتيكا، تەحنيكا عىلىمدارىنا ارناعان كەشەگى شاكىرت، بۇگىنگى وقىمىستى، اكادەميكتەر مەن پروفەسسورلار ت.ب. بار. سولارمەن تانىسىپ، وقىپ وتىرعاندا، الەكەڭمەن پىكىرلەس، دامدەس بولعان قازىرگى اعا بۋىننىڭ وكىلدەرىمەن اڭگىمەلەسكەندە، ءبىر نارسەگە كوزىمىز انىق جەتتى. ول - ءالىمحان ابەۋۇلىندا قانداي ۋاقىتتا، ازاپتى، جان توزگىسىز جىلداردا بولسىن، ەشقاشان دا حالقىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن بەرىك سەنىمنىڭ، ءوپتيميزمنىڭ جوعالماعاندىعى. ۇلت تۇتاستىعىن، ەل تىرلىگىن ونىڭ موينىنا تاققان كيەلى تۇمارداي قاستەرلەۋى. حالقىنىڭ بويىنداعى ۇلتتىق اسقاق رۋحتىڭ الەكەڭنىڭ بولمىسىنان تابىلۋى...
سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن ۇزاق جىلدار بويى باسقارعان اكادەميك ءا.ساعىنوۆ ءالىمحان ابەۋۇلى جايلى قۇندى ەستەلىكتەر قالدىردى. 1955 جىلى قاراعاندىعا كەلگەن الەكەڭ قاراعاندى تاۋ-كەن ينستيتۋتىنا (كەيىننەن پوليتەحنيكالىق ينستيتۋت بولعان) كەلىپ، رەكتور نۇرمۇحامەدوۆكە جولىعادى. رەكتور ونىڭ ءوتىنىشىن تىڭداپ، قىزمەتكە الۋعا ۋادە بەرەدى. ۇسىنعان قىزمەتى - جوعارعى ماتەماتيكا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى. ۋادەلى كۇنى ءوتىنىشىن جازىپ، ينستيتۋتقا كەلسە، جاڭا رەكتور كەلىپتى. ول كىسى ءابىلقاس ساعىنوۆ ەكەن. ول ءا.ەرمەكوۆپەن ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسىپ، بىردەن قىزمەتكە قابىلداپتى. كۇنى كەشەگى "حالىق جاۋلارىن" جويۋ ناۋقانىنىڭ ءدۇمپۋى ءالى دە بولسا باسىلماي تۇرعاندا، ابىلقاس ساعىنۇلىنىڭ بۇنداي باتىل شەشىمگە بارۋى دا ەرلىككە پارا-پار عوي. ونىڭ وقىعان دارىستەرىنە ماتەماتيكتەر عانا ەمەس، باسقا ماماندىقتا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر دە، ءتىپتى باسقا وقۋ ورىندارىنان دا شاكىرتتەر مەن وقىتۋشىلار، ەرەسەك ادامدار كەلىپ، تىڭداۋشى ەدى دەپ ەسكە الادى ءا.ساعىنوۆ (ول كىسى وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن دۇنيەدەن وزدى) قاراعاندىدا جۇرگەنىندە ءا.ەرمەكوۆ رەسپۋبليكا باسشىسى د.قوناەۆقا ەكىنشى رەت بارىپ، قابىلداۋىندا بولعانىندا ول كىسىگە قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتى، ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنوۆتى اقتاۋ جونىندە ءوتىنىش ايتادى. ديمەكەڭ ول ءوتىنىشتى شىن پەيىلىمەن قابىلداپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە الاش ارداگەرلەرىنىڭ اقتالاتىنىن، تەك قانا ۋاقىت كەرەك ەكەنىن ايتىپتى. ابىلقاس ساعىنۇلى ەرمەكوۆ سىندى اداممەن قىزمەتتەس بولعانىن ماقتان تۇتادى، تەك قانا كسرو مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسيانىڭ ەرەجەسى وزگەرىپ كەتكەندىكتەن، الەكەڭنىڭ پروفەسسورلىق عىلىمي اتاعىن قالپىنا كەلتىرە المادىق دەپ وكىنە ەسكە الادى. 1955-1968 جىلدار ارالىعىندا پوليتەحنيكا ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن ءالىمحان ابەۋۇلى 1970 جىلى اۋىر ناۋقاستان قايتىس بولادى.
ءا.ساعىنوۆ قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتىمەن قوشتاسۋدى ءوزى ۇيىمداستىرادى. ينستيتۋتتا قوشتاسۋ ءراسىمى وتەدى. باسپاسوزدە قازاناما جاريالانادى. ابەكەڭ قارالى ميتينگىنى ءوزى كىرىسپە سوزبەن اشىپ، تۋىستارىن، ءالىمحان ەرمەكوۆتى جەتىك بىلەتىن زامانداس دوستارىن سويلەتەدى. جەرلەۋ ءراسىمى بىتكەننەن كەيىن ىلە-شالا جوعارعى ورگانداردان "وسىنشاما ۇلىقتاپ جەرلەۋدى نەگە ۇيىمداستىرىپ ءجۇرسىز؟ بۇرىنعى الاشوردا كوسەمىن نەگە اسپەتتەپ ءجۇرسىز؟" دەگەن جانعا تيەتىن اۋىر سوزدەر دە ايتىلدى دەپ جازدى ءا.ساعىنوۆ.
ءالىمحان ابەۋۇلى تۋرالى قالام تەربەگەن جانداردىڭ ءبارى دە ءبىر اۋىزدان ونىڭ ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن، ءپرينتسيپشىل، وزگەگە قايىرىمدىلىق جاساۋعا دايار تۇراتىن تەكتىلىگىنە جانە ادامزات بالاسى ويلاپ تاپقان بارشا عىلىمنان حابارى بار ەنتسيكلوپەديالىق بىلىمىنە، ۇلتىم، حالقىم دەپ سوققان جۇرەگىنە ءتانتى بولادى.
الەكەڭنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋ قۇرمەتىنە ارنالعان سالتاناتتى جيىندار، عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا كوپتەپ وتكىزىلدى. قازىرگى قاراعاندى مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە مەموريالدىق تاقتا بار. قاراعاندى قالاسىنىڭ باستى كوشەلەرىنىڭ بىرىنە ءا.ەرمەكوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى. مۇحتار قۇل-مۇحاممەد سىندى تانىمال ازاماتتىڭ باستاماسىمەن ەرمەكوۆ اتىنداعى كوشەدە ورنالاسقان كىتاپتار ءۇيى ول كىسىنىڭ ەسىمىن يەلەندى. ەلى ەرىنە وسىلايشا قۇرمەت كورسەتۋدە.
ونىڭ ءومىر جولى جەڭىل بولعان جوق. سوناۋ سەمەي گيمنازياسىندا وقىپ جۇرگەن شاعىندا تومەنگى سىنىپتاردا الىپ جۇرگەن ارنايى ستيپەندياسىن جوعارعى سىنىپقا كەلگەندە گيمنازيا ديرەكتسياسى ساياسي سەنىمسىزدىگى ءۇشىن بەرگىزبەي تاستاعان-دى. اكە-شەشەسىنىڭ قولى قىسقا. ءالىمحان ابەۋۇلى ساباقتان قولى بوس كەزىندە بالا وقىتىپ، قاراجات تابادى. بولاشاقتىڭ تەك قانا وقۋ-بىلىممەن بايلانىستى ەكەنىن سەزگەن ول دەمالىس كەزىندە ءار كۇنىن ۇتىمدى پايدالانىپ، قازاق جاستارىنا ساباق بەرەدى. ول كىسىدەن ءبىلىم الىپ، قياعا قانات قاققانداردىڭ ءبىرى - قازاقتىڭ ءىرى اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ەدى. سۇلتانماحمۇت اقىن ءبىلىممەن سۋسىنداپ قانا قويعان جوق، ءالىمحانداي ۇستازىنىڭ ىقپالىمەن كەيىننەن الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. اقىننىڭ "الاشتى تانىستىرۋ" اتتى ولەڭىندەگى مىنا جولدار تىكەلەي ءالىمحان ابەۋۇلىنىڭ كوركەم بەينەسىن كەسكىندەۋگە ارنالعان.
ءالىمحان ەرمەكۇلى جاس جىگىتتەن،
كەلەدى ەكىنشى بوپ بۇل رەتتەن.
"قازاقتا مۇنداي جىگىت كورمەدىم" - دەپ،
ارداقتى قارت پوتانين لەپەس ەتكەن.
"اق جۇرەك العىر ويلى، ادال جان" - دەپ،
تۋماي جاتىپ جاستارعا داڭقى كەتكەن.
سويلەپ كەتسە قوزعالار بويدا جانىڭ،
تاس بولسا دا ەرىتەر جۇرەك قانىن.
شىندىعى، تەرەڭدىگى، ادىلدىگى،
تۋساڭ تۋ وسىلاي! - دەگىزەر ءبارىن جاننىڭ،
اق جۇرەگى، اقتىعى، ادالدىعىنا،
ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماي قۇريدى ءالىڭ.
ءار قوعامنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىك، سيپاتتارىن تاني بىلۋدەگى سۇڭعىلالىق، بولمىسىنا بىتكەن ىرىلىك پەن بيىكتىكتىڭ ۇلتتىق قاسيەتتەن باستاۋ الۋى، قوعام تىنىسىنان تۋىندايتىن زامانا كەلبەتى مەن ۋاقىت تالابىن كورەگەندىكپەن بولجاي ءبىلۋ، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارمەن ەگجەي-تەگجەيلى تانىسۋدىڭ ناتيجەسىندە ءوز ۇلتىنىڭ ەشكىمنەن كەم ەمەس ەكەندىگىن ونىڭ تاريحتىڭ كوش-كەرۋەنىندە اسقاقتىق پەن ءمارتتىكتى، تازالىق پەن پاكتىكتى، بەكزادالىق پەن بيازىلىقتى، زەرەكتىك پەن زياتكەرلىكتى تۋ ەتىپ ۇستاعانىن سەزىنۋ - ءبارى-ءبارى دە ءالىمحان ەرمەكوۆتى ۇلى تۇلعا دەڭگەيىنە كوتەردى. الاشوردا قۇرامىندا بولعان كەزدە الاش اتتى كيەلى ۇعىم الاشورداشىلاردى كوتەردى. ال الاش قايراتكەرلەرى الاش اتتى ۇعىمدى اسقاقتاتتى. اينالىپ كەلگەندە، الاشوردا ارداگەرلەرىنىڭ ۇلى ارمانى جۇزەگە اسىپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە، دەربەستىككە يە بولدى.
بارشا عۇمىرىن ءوز حالقىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىنا ارناعان ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ جايلى ويىمىزدىڭ ءبىر پاراسى وسىلاي.
ماۋەن حامزاۇلى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
"قاسىم - اقپارات"
http://qasym.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=422&catid=8&Itemid=9
