سوڭى. باسى 

ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاما

جەلتوقسان وقيعاسى قاتىگەزدىكپەن ءوربىپ جاتقان شاقتا پارتيا قىزمەتكەرىنىڭ جاعدايدى جۇمىسشىلارعا: «...سەندەرگە نە ماڭىزدى: ءبىرىنشى حاتشىنىڭ قازاق بولعانى ما، الدە دۇكەندە نان تولىپ تۇرعانى ما؟» دەگەن قارابايىر دا تۇرپايى تۇسىنىك بەرۋىن «مەيرىمسىز تاياقتاپ ءزابىر كورسەتۋدەن دە قاۋىپتى ءارى بارىپ تۇرعان زۇلىم قىلىق» رەتىندە سىنادى. ساياسي ورەسى تار ادامداردىڭ قازاق جاستارىنىڭ «پلەنۋم شەشىمىن قولداماۋىن قۇددى كۇللى ورىس حالقىنا قارسى شىققانداي» راۋىشتە قابىلداعانىنا رەنىش ءبىلدىرىپ، «قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ دوستىعىن ەشكىم ەشقاشان بۇزا المايتىنىن»، ويتكەنى بۇعان «ۇلتىمىزدىڭ قان قاقساپ، قاسىرەت شەگۋى ارقىلى جەتكەنىن»، ءتىپتى «پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇجىمداستىرۋدى قورقىنىشتى اسىرا سىلتەۋگە ۇلاستىرىپ جۇرگىزۋى سالدارىنان ەكى ميلليونداي جانىنان ايرىلعاندا دا پارتياعا، ورىس حالقىنا سەنىمىن جوعالتپاعانىن» ايتتى.

بارشا جۇرت ءارتۇرلى وقۋ ورىندارىندا لەنيننىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى تۋىندىلارىن وقىعانمەن، ولاردى ەمتيحان تاپسىرعاننان كەيىن مۇلدەم ۇمىت قالدىردى، «ەگەر وسى كۇندەرى سولارعا قايتا كوز سالسا – كوشەگە شىققان جاستاردى اقتايتىن» كوپ تۇجىرىم تاپقان بولار ەدى دەدى. «پارتيا تۇرمىسىنداعى كۇرت بەتبۇرىسقا شەيىن ەلىمىزدى جايلاعان احۋال، اتاپ ايتقاندا ماسايراۋشىلىق، ويعا نە كەلسە سونى ىستەپ ماساتتانۋشىلىق  كوڭىل كۇيى، ناقتى جاعدايدى اسىرەلەپ كورسەتۋگە ۇمتىلۋ،  يدەولوگيالىق، ناسيحاتتىق جۇمىستىڭ ومىردەن قول ءۇزۋى» قازاق قىز-جىگىتتەرىنىڭ شەرۋگە شىعۋىن بىرتىندەپ دايارلادى دەپ، بولاشاقتا قولعا الىنۋعا ءتيىس ناقتى ۇسىنىستار جاسادى. «بۇل قوزعالىسقا كىنالى – ءبىز، ەرەسەك ۇرپاق، ءبىلىمدى ۇرپاق، ءبىز، پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرى» دەي كەلە، جاڭا بيلىكتىڭ ساياساتىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ورنىنا «جىگىتتەر مەن قىزدارعا، ءبىزدىڭ 17–20 جاسار بالالارىمىزعا قارسى جەكەلەگەن پىسىقاي قىزمەتشىلەردىڭ شوقپار سىلتەگەن، ساپەر كۇرەكشەسىمەن ۇرىپ، سۋ اتقىلاعىش، تۇتىندەتكىش قۇتىلار قولدانعان، ءتىپتى الاسۇرعان يتتەرگە تالاتقان قىلىقتارىن گۋمانيستىڭ اقىل-ويى ەشقانداي دا اقتاي المايدى»، «وكىنىشكە قاراي، وسى كۇندەرى كوپتەگەن ءتارتىپ ساقتاۋشىلار ءبىر ساتتە-اق جۋاسىتۋشىلار مەن جازالاۋشىلار رولىنە قۇلدىراپ ءتۇسىپ كەتتى» دەپ قورىتتى.

بۇل كورىنىس اتاقتى اقىن، مايدانگەر جۇبان مولداعاليەۆتى قاتتى شوشىندىردى، ول جازۋشىلاردىڭ 1986 ج. 31 جەلتوقساندا گ.ۆ. كولبينمەن كەزدەسۋىندە وتە كۇيىنىپ: «جەلتوقسان ەرەۋىلىنە قاتىسۋشى قازاق جاستارىن بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعانداردىڭ قالاي جابىرلەپ جازالاعانىن كورگەنشە، ماعان مايداندا ءولىپ كەتكەنىم جاقسى بولار ەدى» دەدى. ايگىلى اقىننىڭ جۇرەكجاردى ءسوزى جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تاراپ كەتتى، الايدا ونى دا، بەلگىلى زاڭگەر-عالىمنىڭ ءسوزىن دە وكىمەت قاپەرىنە العان جوق، باس كوتەرۋگە باتىلى جەتكەن «وتار قۇلدارىن» تۇقىرتۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرا بەردى. جوعارعى كەڭەس قابىرعاسىنداعى «قاتە» ءسوزى ءۇشىن جازۋشىنى بىرنەشە جينالىسقا سالدى، اقىرى قاتاڭ پارتيالىق جازا بەرىپ، جۇمىسىنان قۋدى. قكپ وك مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 1986 ج. 19 جەلتوقساننىڭ كەشىنە دەيىن الماتى قالاسى بويىنشا ۇستالىپ، ۇستەرىنەن ءىس قوزعالعانداردىڭ سانى – 2284, بۇلاردىڭ ىشىندە 873 ستۋدەنت، 1171 جۇمىسشى مەن قىزمەتكەر بار ەكەن. ءار تۇستان اۋلاپ ۇستاپ، ۇرىپ-سوعىپ، تۇرمەگە توعىتىپ، ءتۇرلى قورلىق كورسەتۋلەردىڭ، ايىپتى دەپ تاپقانداردى پارتيادان، كومسومولدان شىعارۋدىڭ، اكىمشىلىك جازاعا تارتقىزىپ، جۇمىستارىنان، وقۋلارىنان قۋدىڭ  ارتىنشا ونداعان سوت ۇدەرىستەرى ءوتتى.

رەپرەسسيا قىزىپ تۇرعان سول كۇندەردە، 1987 ج. ماۋسىمدا، قازاقستان جازۋشىلار وداعى پلەنۋمىنا قاتىسقان گ.ۆ. كولبينگە قارسى قاراپ، جازۋشى سافۋان شايمەردەنوۆ وتكىر  ءسوز سويلەدى. ونىڭ ەكى-ءۇش ايدا قازاقشا ۇيرەنىپ الام دەي تۇرىپ  ىرجالاقتاپ كۇلگەنىن اششى سىنعا الدى، ونى كەزىندە قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان ف.ي. گولوششەكينگە تەڭگەردى، «بەيبiت شەرۋگە شىققان قارۋسىز قازاق جاستارىن يتكە تالاتىپ، شوقپارمەن، سولدات كۇرەكشەسىمەن ساباتىپ، قىناداي قىرعاننان باسقا، حالىققا نە جاقسىلىق iستەدiڭiز؟» دەگەن  سۇراقتارمەن دۇرسە قويا بەردى. كولبيندى وزىمەن بىرگە كوشەگە شىعۋعا شاقىردى، ەگەر وعان ءبىر قازاق تيىسسە، وندا بۇل ءوزىن ءوزى ورتەپ جىبەرۋگە ءازىر ەكەنىن مالىمدەدى. الايدا رەپرەسسيا باسەڭسىگەن جوق. 103 ادام سوتتالدى، ونىڭ ىشىندە ەكەۋى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. (ق. رىسقۇلبەكوۆ، ت. تاشەنوۆ، ج. تايجۇمانوۆ، ك. كۇزەمباەۆتار ءىسىن قاراعان سوت ۇدەرىسى ۇلكەن شۋ تۋعىزعان ەدى. قولدان قيىستىرىلعان ايىپ تاعىپ، اتۋ جازاسىنا ۇكىم شىعارعان سوتتا قايرات رىسقۇلبەكوۆ ءوزىنىڭ شىندىقتى حالىققا ەستىرتۋدى ارمانداعانىن،  ارىنىڭ تازا ەكەندىگىن، ادام ولتىرمەگەنىن حالىق بىلمەي، شىنىمەن قىلمىسكەر دەپ سانايدى-اۋ دەپ قورىققانىن ايتتى. سوت بارىسىندا ءوزىنىڭ اق ەكەنىنە اكەسى، اناسى، بارشا جۇرتتىڭ كوزى جەتتى دەپ سەندى. «ەندى مىنە، قازىر اتىپ جىبەرسە دە، ارمانىم جوق. قازاق حالقى ءۇشىن قۇرباندىققا شالعان توقتىلارىڭ بولايىن. سەندەر امان بولىڭدار»، – دەدى. سودان سوڭ ءوزى تۇرمەدە شىعارعان، مۇڭ مەن ارمان-قيالعا تۇنعان، سوت ۇدەرىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن تەبىرەنتىپ-تولقىتقان ولەڭىن وقىدى).

تولقۋلار كەزىندە 8,5 مىڭداي ادام ۇستالىپ، رەپرەسسيالار «37-ءشى جىل» رۋحىندا ءجۇردى. پارتيالىق جانە كومسومولدىق جازالاۋلار قولدانىلدى، سوت ۇكىمدەرى، ءتۇرلى اكىمشىلىك شەشىمدەر شىعارىلدى.  2 ادامعا جازانىڭ جوعارعى شاراسى بەرىلدى، 103 ادام 1,5 جىلدان 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنا ايىرىلدى. وسى وقيعاعا بىلدىرگەن كوزقاراستارى ءۇشىن 52 ادام پارتيادان شىعارىلعان، 67 ادام پارتيالىق جازا العان. جۇمىسشى جانە ستۋدەنت جاستاردىڭ 787-ءسى كومسومولدان شىعارىلىپ، 1138-ىنە كومسومولدىق  جازا قولدانىلعان. 1200 ادام – ىشكى ىستەر، 309 ادام دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە كولىك مينيسترلىكتەرىندەگى قىزمەتتەرىنەن قۋىلعان. رەسپۋبليكادا «ۇلتشىلداردى» ىزدەستىرىپ، اشكەرەلەۋدى كوزدەگەن تۇتاس ءبىر ناۋقان ءورىس الدى. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ (الماتى cاۋلەت جانە قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ) وقىتۋشىسى اركەن ۋاقوۆ سوتتالدى، بىرنەشە رەكتور مەن بەلگىلى عالىمدار قۋعىندالدى. سونىڭ ءبارى گ. كولبيننىڭ ينتەرناتسيوناليزم جانە قازاق ءتىلىن وقۋ قاجەتتىگى جونىندەگى ناقتى ىسپەن راستالماعان دەماگوگيالىق مالىمدەمەلەرىمەن قاتار جۇرگىزىلدى. وقۋ ورىندارىندا جۇمىس ىستەۋ جانە وقۋعا قابىلداۋ ۇلتتىق بەلگىلەرى بويىنشا بەلگىلەنگەن پايىزدىق كۆوتالار نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلا باستادى. ءىس جۇزىندە جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبىلىم الۋىنا جانە بەدەلدى قىزمەتتەرگە ورنالاسۋىنا شەك قويىلدى.

1987 ج. شىلدەدە سوكپ وك «قازاقستان رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ەڭبەكشىلەرگە ينتەرناتسيونالدىق جانە پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدەگى جۇمىسى تۋرالى» قاۋلى قابىلداعان ەدى. قاۋلىدا جالپىعا ورتاق تاربيەگە بايلانىستى ورىندى وي-پىكىر كەلتىرىلگەنمەن، جەلتوقسان وقيعاسىن «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى» رەتىندە باعالاعان تۇجىرىمنىڭ بولۋى ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى.  ساياسي ەليتا اراسىنان تەك سىرتقى ىستەر ءمينيسترى م.ي. ەسەناليەۆ قانا بۇل باعانىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن، قازاق حالقىنىڭ حالىقتار دوستىعىنا، ينتەرناتسيوناليزمگە ادالدىعىن سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ بارشا قيىن بەلەستەرىندە دالەلدەپ كەلە جاتقانىن 1988 ج. قكپ وك پلەنۋمىندا ايتتى. ول 1989 ج. 25 ساۋىردە دەپۋتاتتىق سۇراۋ سالىپ، جەلتوقسان وقيعالارىن جانە ونىڭ قۇپيا شىندىقتارىن اشۋ قاجەتتىگىن كوتەردى، بۇل ءۇشىن جۇرتشىلىق وكىلدەرى قاتىستىرىلاتىن كوميسسيا قۇرۋدى تالاپ ەتتى. كوميسسيا قۇرىلدى، بىراق ول جەلتوقساننىڭ قاسىرەتتى كۇندەرىندەگى وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن بۇركەۋلى كۇيى قالدىرۋدى كوزدەگەن ەسەپپەن  قۇرىلعان، ياعني سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ كوپ كەزەڭىندە سىناقتان وتكەن بيلەۋشى پارتيا امالىنىڭ تۋىندىسى بولاتىن. سوندىقتان دا العاشقى جەلتوقسان كوميسسياسى جۇرتشىلىق كۇتكەن قورىتىندى شىعارۋعا قاۋقارسىزدىق كورسەتتى.

1989 ج. 25 مامىردا ماسكەۋدە حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءى سەزى اشىلىپ، وندا حالىق دەپۋتاتى اقىن مۇحتار شاحانوۆ 1986 جىلعى 17–18 جەلتوقسان كۇندەرىنىڭ اششى شىندىعىن جاھانعا جاريا ەتكەن جانە جەلتوقسان وقيعالارىنا ءادىل باعا بەرىلۋىن، وقيعاعا قاتىسقانى ءۇشىن سوتتالعانداردىڭ اقتالۋىن ءبىرىنشى بولىپ تالاپ ەتكەن ايگىلى ءسوزىن سويلەدى. ونىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا، رەسپۋبليكادا ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە قاراماستان  بىرنەشە كوميسسيا جۇمىس ىستەپ، كوپ ءىس تىندىردى. (م. شاحانوۆتىڭ «جەلتوقسان ەپوپەياسى» كىتابىندا ناقتى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن).  سوكپ وك قاۋلىسىنداعى قازاق ۇلتشىلدىعى تۋرالى ايىپتاۋ الىپ تاستالدى، سوتتالعان جەلتوقسانشىلار بوستاندىق الىپ، اقتالدى.

جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قايعىلى كورىنىستەرگە ۇلاسۋى رەسپۋبليكا جەتەكشىلەرىنىڭ ساياسي شاراسىزدىعىنان، ولاردىڭ وتكىر احۋالدان الىپ شىعاتىن بەيبىت جول تابا الماۋىنان، سوعان قۇلىقسىزدىق كورسەتكەنىنەن، اقىل-پاراساتقا ەمەس، قارا كۇشكە يەك ارتۋدى قوش كورگەنىنەن بولعانىن قكسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ پرەزيديۋمى 1990 ج. 24 قىركۇيەكتەگى قاۋلىسىندا اتاپ كورسەتتى. ازاتتىق العان جەلتوقسانشىلار وزدەرىنىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىن قۇرىپ، ەلىمىزدە جاسالىپ جاتقان دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە اتسالىسا باستادى، وقيعاعا قاتىستى ءوز ەستەلىكتەرىن جاريالادى.

جەلتوقسان وقيعاسى مەن وعان قاتىسۋشىلار جايىندا ت. بەيىسقۇلوۆ، ك. تابەەۆ، ج. انەسۇلى، ب. تولەپبەرگەن، م. شاحانوۆ، ت.ب.، جەلتوقسانشىلاردىڭ وزدەرى ء(ا. ۋاقوۆ، ح. قوجاحمەتوۆ، ج. ءسابيتوۆا،  ت.ب.) جازعان كىتاپتار،  ت. ايتبايۇلى ەستەلىكتەردەن قۇراستىرعان «الماتى. 1986. جەلتوقسان: ايعاق-كىتاپ» اتتى كوپتومدىق، سول كەزەڭدەگى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناقتارى، رەجيسسەر ق. ابەنوۆتىڭ «اللاجار» دەرەكتى ءفيلمى، ت.ب. كينوفيلمدەر ءتۇسىرىلدى، ق. تۇمەنباەۆتىڭ، ت. ساۋكەتايدىڭ، ت.ب. كوركەم تۋىندىلارى، دەرەكتى، پۋبليتسيستيكالىق شىعارمالار، اندەر جارىققا شىقتى. الماتىدا «تاۋەلسىزدىك تاڭى» مونۋمەنتى تۇرعىزىلدى. اياگوزدە دە جەلتوقسانشىلارعا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلدى. ق. رىسقۇلبەكوۆكە حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلدى، تارازدا ەسكەرتكىش قويىلدى. 

1986 جىلداعى جەلتوقسان ايىنىڭ قاھارلى كۇندەرىنەن بەرى كوپ ۋاقىت وتكەنمەن، ساياسي باس كوتەرۋ وقيعاسى ەستەن شىققان جوق، كەرىسىنشە، ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. ويتكەنى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ وسىناۋ ەرەۋىلى حالقىمىزدىڭ وتكەن عاسىرلاردان بەرى ءالسىن-ءالسىن وتارلىق ەزگى مەن وزبىرلىققا، ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرىپ، بۇرق-بۇرق كوتەرىلۋلەرىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولاتىن. م.س. گورباچەۆ باستاعان ساياسي بيۋرونىڭ 1985 جىلدىڭ كوكتەمىنەن جەدەلدەتۋ، جاريالىلىق، قايتا قۇرۋ سىندى ۇراندار تاستاۋى، سول ۇراندارىمەن  جالپاق ەلدە دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە جول اشاتىن جاڭا ساياسات جۇرگىزە باستاۋى، سويتە تۇرا، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەركىمەن ساناسپاي، 1986 جىلعى جەلتوقسان ايىندا ۇلتىمىزعا جايسىز كادرلىق شەشىم جاساۋى باعزى تاريحي ادىلەتسىزدىكتەردى قايتادان وتكىر تۇيسىنتكەن.

الايدا، جاريالانعان دەموكراتيانى مالدانىپ، نارازىلىق بىلدىرگەن قازاق جاستارىنىڭ بەيبىت شەرۋىنە، ولاردى وزىمەن تەڭ سويلەسۋگە كەم سانايتىن وكىمەت (جالپى توتاليتارلىق بيلىك ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەت مارتەبەسى تۇرعاندىقتان، ادام تاعدىرىمەن، اسىرەسە «ۇلتشىلدىقپەن» ەشقانداي دا ساناسپايتىن بيلىك) كۇش قولدانۋىمەن جاۋاپ بەردى. تيىسىنشە تىنىش دەمونستراتسيانىڭ اقىرى كۇشتىك قۇرىلىمدارمەن قارسىلاسۋعا، ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاستى. سەبەبى بيلىكتەگى پارتيا «سوۆەت ەلىندە ەشقانداي دا ۇلت ماسەلەسى جوق» دەگەن جالعان جەلەۋدى بەتكە ۇستايتىن. ال قكسر كونستيتۋتسياسى بويىنشا قازاقستان – ءوز اۋماعىندا ءوز بەتىنشە دەربەس مەملەكەتتىك بيلىك جۇرگىزەتىن ەگەمەندى كەڭەستىك سوتسياليستىك مەملەكەت (68-ءشى باب) ەدى. كەڭەستەر وداعىن قۇرىسقان، وداقتان ەركىن شىعىپ كەتە الاتىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندەگى قۇقتارى كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 70-ءشى جانە 72-ءشى بابتارىندا مويىندالعان-تىن. 

زاڭ جۇزىندە سولاي بولا تۇرا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى دە، ءوزىن ءوزى بيلەيتىندىگى دە، ۇلتتىلىعى دا ماسكەۋلىك بيلىك تاراپىنان اياققا تاپتالدى. كسرو-نىڭ نەگىزگى زاڭىنداعى: قازاق رەسپۋبليكاسى «...ەڭبەكشىلەردىڭ ەرىك-جىگەرى مەن مۇددەسىن قورعايتىن سوتسياليستىك جالپىحالىقتىق مەملەكەت» دەلىنگەن 1-ءشى باب ءجاي عانا كوز الداۋ بولىپ شىقتى. سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى دەپ اتالاتىن الىپ مەملەكەتتىڭ ءىس جۇزىندە «ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن» پاتشالىق روسسيانىڭ  جاڭاشا جالعاسى ەكەنىن ۋاقىت اپ-ايقىن كورسەتتى. بولعان وقيعا تەڭدىك پەن ەركىندىكتىڭ جاساندىلىق سيپاتىن دالەلدەي ءتۇسىپ، قازاق حالقىنىڭ شىدامىن كەمەرىنەن اسىردى. كسرو جانە قكسر كونستيتۋتسيالارىنىڭ 6-شى بابتارىنا سايكەس، سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى «قوعامنىڭ جەتەكشى جانە باعىتتاۋشى كۇشى» بولىپ تابىلاتىن. سول «...كۇشتىڭ» قاتاڭ يدەولوگيالىق تورىمەن وداقتاس رەسپۋبليكالار دا، ولارداعى حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەستەرى دە بەكەم شىرمالعاندىقتان، كەڭەستەر وداعى ءبىرتۇتاس ۋنيتارلىق مەملەكەتكە اينالدىرىلعان ەدى. ياعني كسرو ءىس جۇزىندە، ءومىر كورسەتكەندەي، باسىندا مونارح (يمپەراتور) تۇرعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ اتى وزگەرتىلگەن، توبەسىنە ساياسي بيۋرو قونجيعان جاڭا ءتۇرى بولىپ شىققان.

مىنە، وسى كەڭەستىك نەويمپەريادا ادىلەتسىزدىك جانە كوپە-كورىنەۋ جالعان سويلەۋ ادەتتەگى قۇبىلىسقا اينالعان بولاتىن. سوندىقتان دا پارتيانىڭ قايتا قۇرۋ ساياساتى  جاريا ەتكەن دەموكراتيالىق جاڭارۋعا سەنگەن جاستارعا وكىمەت «ناركوماندار، ماسكۇنەمدەر» دەگەن جالعان ايىپ تاعىپ، ولاردى توتاليتارلىق شوقپاردىڭ استىنا الدى. دەموكراتيالىق قوزعالىستى اسكەري كۇشپەن باسۋ ءۇشىن قۇپيا تۇردە ارنايى وپەراتسيا جوسپارىن جاساپ، جۇزەگە اسىردى. مۇنداي ارەكەت جاستاردى اشىندىرا ءتۇستى، سونىڭ سالدارىنان بەيبىت شەرۋ وزبىر وتارشىلدىققا، نەويمپەرياليزمگە قارسى كوتەرىلىسكە ۇلاستى.

كسرو گيمنى «ازات رەسپۋبليكالاردىڭ بۇزىلماس وداعىن ۇلى رۋس ماڭگىلىككە بىرىكتىرگەنىن» مالىمدەگەن سوزدەرمەن، ال قكسر گيمنى: «ءبىز قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان، بوستاندىق ءومىر مەن ار ءۇشىن قيعان جان»، – دەگەن، شىنايى قازاقى بولمىستى بەينەلەيتىن  جولدارمەن باستالاتىن. قازاقتىڭ ازاتتىق پەن ار-نامىس ءۇشىن ەشتەڭەدەن تارتىنباعان جانقيارلىق داستۇرىنە ادال جاستار كوكەيلەرىنە تۇيگەن كۇدىكتى بەيبىت جولمەن شەشۋ ماقساتىندا يدەيالىق كوسەمنىڭ پورترەتى مەن ونىڭ جانە ول قۇرعان پارتيانىڭ ۇلت مۇددەسىن كوزدەيتىن تۇجىرىمدى سوزدەرى جازىلعان ترانسپارانتتاردى باستارىنا كوتەرىپ شىقتى. بىراق الاڭداعى مىنبەگە كوتەرىلگەن وكىمەت وكىلدەرى ولاردان تەك قانا «ءتارتىپ بۇزباي، جاتاقحانالارىنا تارقاۋلارىن» تالاپ ەتتى. جۋاسىتۋ جانە جازالاۋ شارالارى مەتروپوليا جوسپارىنا سايكەس مۇقيات جۇزەگە اسىرىلدى.

وتارشىل بيلىك الماتىداعى ورىس تۇرعىنداردىڭ قولدارىنا اشىقتان اشىق سۋىق قارۋلار ۇلەستىرىپ، الاڭداعى قازاق جاستارىن ءولىمشى ەتىپ ۇرىپ-سوعۋعا، ءتىپتى ءولتىرىپ تاستاۋعا دا پۇرسات ەتەتىندەي باتا بەردى. كەڭەس وكىمەتى باسشىلىعىنىڭ رۇقساتىمەن جاسالعان وسىناۋ مەملەكەتتىك قىلمىس:  «وداقتاس، ۇرانداس ەلدەردىڭ قامقورى، كوپ العىس ايتامىز ۇلى ورىس حالقىنا» دەگەن گيمن ءسوزىنىڭ شىن استارىن ايقارا اشتى. جاڭا تۇرپاتتى وتارشىلدار مەن ولاردىڭ جەرگىلىكتى جاندايشاپتارى استانادا جۇرتتىڭ ۇلتتىق بەلگىلەرى بويىنشا قۋدالانۋىنا جول اشتى، ۇلتارالىق ارازدىقتى قولدان تۇتاتۋعا ارەكەتتەندى.

«اعا» مارتەبەسىمەن دارىپتەلەتىن حالىق وكىلدەرىن جانە ورىستانعان وزگە تەكتىلەردى، سونداي-اق بارشا ءلابباي-تاقسىرشىلداردى  يمپەريالىق ورتالىق «بەسىنشى كولوننا» رەتىندە پايدالانۋعا ۇمتىلدى. بەلگىلى دارەجەدە ءبىراز ۋاقىت سولاي ەتە الدى دا. كرەملدىڭ الماتىعا جىبەرگەن وكىلدەرى كسرو كونستيتۋتسياسىنداعى: «...وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ەگەمەندىك قۇقتارىن كسر وداعى ساقتايدى» دەگەن 81-ءشى بابقا قاساقانا، ارنايى ماقساتپەن ارەكەت ەتەتىن جاساقتاردى قالاعا وزگە رەسپۋبليكالاردان تاسىمالداپ، مەتروپوليانىڭ وتارداعى «قۇلدارىن» تۇقىرتۋ، «تارتىپكە سالۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزدى. بىراق ۇلتتىق سەزىم مەن نامىس باستى تۇرتكى بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس وتى تەز ارادا رەسپۋبليكانىڭ شارتارابىنا تاراپ ۇلگەردى. مۇنداي قارسىلىق تۋاتىنىن كۇتپەگەن ورتالىق ساياسي كوتەرىلىس جايىندا دۇرىس اقپارات تاراماۋىنا، ونى بۇزاقىلاردىڭ تارتىپسىزدىكتەرى ەتىپ تۇسىندىرۋگە كۇللى يدەولوگيالىق قارۋىن جۇمىلدىردى.

وداقتاس رەسپۋبليكالار ىشتەن تىنعانمەن، الىس شەتەلدەر ءۇنسىز قالعان جوق. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بەلگىلى ازاماتتارى اتۋعا بۇيىرىلعان كوتەرىلىسشى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ تاعدىرىنا اراشا ءتۇسىپ، كسرو باسشىلىعىنا حات جولداپ جاتتى. قاساڭ توتاليتارلىق جۇيەگە كۇللى كسرو بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ قارسى شىعىپ، جانكەشتىلىكپەن ازاتتىق ءۇنىن كوتەرگەن قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسى  باسقالاردى دا وياتتى. ماسكەۋ وزبىرلىعىنا قارسىلىقتار كاۆكازداعى، بالتىق جاعالاۋىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردا ورىن الدى. ۇزاماي، كوممۋنيستىك رەجيم تۇتاستىرعان توتاليتارلىق الىپ مەملەكەتتە تەگەۋرىندى دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاسالدى.

كەڭەستىك ءبىر ەلگە بىرىككەن وداقتاس رەسپۋبليكالار كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 72-ءشى بابىندا كوزدەلگەن وداق قۇرامىنان ەركىن شىعىپ كەتە الاتىن قۇقتارىن پايدالانىپ، 1991 جىلى وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالادى. قازاق كوتەرىلىسىنىڭ 1956 جىلعى ۆەنگرياداعى جانە 1968 جىلعى چەحوسلوۆاكياداعى كوتەرىلىستەردىڭ جالعاسى جانە ناتيجەلىسى بولعانىن اتاپ ايتۋ كەرەك: قازاق جاستارىنىڭ 1986 جىلعى ساياسي باس كوتەرۋى سەرپىن بەرگەن ەرەن قۇبىلىستىڭ ناتيجەسىندە كەڭەستىك يمپەريانى ۇستاپ تۇرعان كوممۋنيستىك رەجيم قۇلادى. تاريحي وقيعانىڭ دامۋى بارىسىندا كسرو-نىڭ ءوزى ىدىراپ قانا قويماي، تيىسىنشە، ونىڭ الەمدەگى ىقپالى شەكتەلدى.

كسرو-نىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن 1955 جىلى ۆارشاۆادا تالقىلاعان ماجىلىستە قۇرىلعان سەگىز ەۆروپالىق سوتسياليستىك مەملەكەتتىڭ  اسكەري وداعى – ۆارشاۆا كەلىسىمشارتى 1991 جىلى ءبىرجولا كۇشىن جويىپ، 36 جىل بويى دۇنيەدەگى اسكەري كۇشتەردى ساياسي تۇرعىدا قاراما-قارسى ەكى تاراپقا جارىپ كەلگەن ۇيىم تارقادى. كسرو-نىڭ يدەولوگيالىق قۇرساۋىنان ازات بولعان ەلدەر ءوز مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىن قايتا قارادى (ەكى نەمىس مەملەكەتى بىرىكتى، چەحوسلوۆاكيا، يۋگوسلاۆيا فەدەراتسيالارى جەكە مەملەكەتتەرگە ءبولىندى). ەرىك-جىگەرى يدەولوگيامەن اۋىزدىقتالعان قاساڭ ەلدە شىنايى دەموكراتيالىق جاڭارۋعا 1986 جىلعى جەلتوقسان وسىلايشا جول اشىپ، ءوزارا دۇشپان اسكەري لاگەرلەرگە بولىنگەن بيپوليارلى الەمدەگى جاساندى قارسى تۇرۋشىلىقتى جويعان قۇبىلىستاردىڭ  باستاۋىنا  اينالدى. 2016 جىلعى 25 قازاندا استانا قالاسىندا وتكەن «قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986) كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى  حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا وتىز جىلدىق بيىكتەن اسا قۇندى پىكىرلەر ايتىلىپ، وكىمەت الدىنا بىرقاتار ماڭىزدى ۇسىنىستار  قويۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. ۇمىتىلماس جەلتوقسان تاريحىنىڭ  جاستاردى وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋدەگى ماڭىزى زور.  سوندىقتان دا ونىڭ جاس ۇرپاق اراسىندا كەڭ ناسيحاتتالۋىنا ارقاشان قامقورلىق كورسەتىپ وتىرۋ ءلازىم.  

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz