ارنايى ءسوز بولىپ وتىرعان بۇل حاتتاردىڭ العاشقىسىن قانىش ساتباەۆ 1925 جىلى 29 ماۋسىمدا سەمەيدەن جازىپ، تايسيا كوشكيناعا جولداعان. حات جولداۋشى قانىش ساتباەۆ 26 جاستا، توم تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ 4-كۋرسىن تامامداعان ستۋدەنت جازعى دەمالىسقا شىعىپ، باياناۋلانىڭ كۇنباتىس بوكتەرىندەگى تۋعان اۋىلىنا اتتانىپ بارا جاتقاندا جازعان. تايسيا الەكسەەۆنا كوشكينا دا وسى ينستي­تۋتتىڭ ستۋدەنتى، ول دا 4-كۋرستى بىتىرگەن. شامالاۋىمىزشا، وسى حات قانىش يمان­تايۇلىنىڭ بولاشاق قوساعىنا العاشقى جولداۋى. قوسىمشا ايتار جايت: قولى­مىز­داعى 50 حاتتىڭ (جالپى كولەمى 100 بەتكە تاياۋ) ءماتىنىن تولىق كەلتىرمەيمىز، ەرلى-زايىپتى ەكى گەولوگتىڭ بەس جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا وتباسىلىق تىرشىلىك قامىمەن قوسا وزدەرى شۇعىلدانعان قاۋىمدىق ءىستى قالاي اتقارعانى، سول جولداعى باسىنان كەشكەن بەينەتتەرى مەن زەينەتتەرى جايىنداعى وقيعالاردى ءسوز ەتكەن تۇستارىن عانا اۋدارعانىمىزدى ەسكەرتەمىز. تايسيا الەكسەەۆنانىڭ جاۋاپ حاتتارى ساقتالماعان. مەيىز قانىشقىزىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ۇزاق جىلدار ساقتالعان حاتتاردى اناسى بەر­تىن­دە، ومىردەن اتتانار شاعىندا ءوز قولىمەن جويعان-مىس...

ارنايى ءسوز بولىپ وتىرعان بۇل حاتتاردىڭ العاشقىسىن قانىش ساتباەۆ 1925 جىلى 29 ماۋسىمدا سەمەيدەن جازىپ، تايسيا كوشكيناعا جولداعان. حات جولداۋشى قانىش ساتباەۆ 26 جاستا، توم تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ 4-كۋرسىن تامامداعان ستۋدەنت جازعى دەمالىسقا شىعىپ، باياناۋلانىڭ كۇنباتىس بوكتەرىندەگى تۋعان اۋىلىنا اتتانىپ بارا جاتقاندا جازعان. تايسيا الەكسەەۆنا كوشكينا دا وسى ينستي­تۋتتىڭ ستۋدەنتى، ول دا 4-كۋرستى بىتىرگەن. شامالاۋىمىزشا، وسى حات قانىش يمان­تايۇلىنىڭ بولاشاق قوساعىنا العاشقى جولداۋى. قوسىمشا ايتار جايت: قولى­مىز­داعى 50 حاتتىڭ (جالپى كولەمى 100 بەتكە تاياۋ) ءماتىنىن تولىق كەلتىرمەيمىز، ەرلى-زايىپتى ەكى گەولوگتىڭ بەس جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا وتباسىلىق تىرشىلىك قامىمەن قوسا وزدەرى شۇعىلدانعان قاۋىمدىق ءىستى قالاي اتقارعانى، سول جولداعى باسىنان كەشكەن بەينەتتەرى مەن زەينەتتەرى جايىنداعى وقيعالاردى ءسوز ەتكەن تۇستارىن عانا اۋدارعانىمىزدى ەسكەرتەمىز. تايسيا الەكسەەۆنانىڭ جاۋاپ حاتتارى ساقتالماعان. مەيىز قانىشقىزىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ۇزاق جىلدار ساقتالعان حاتتاردى اناسى بەر­تىن­دە، ومىردەن اتتانار شاعىندا ءوز قولىمەن جويعان-مىس...
بىرەر ءسوز 50 حاتتىڭ ءبىزدىڭ قولىمىزعا قالاي تۇسكەنى جايىندا: 1980 جىلى «ساتباەۆ» عۇمىرناماسى ماسكەۋدىڭ «مولودايا گۆارديا» باسپاسىنىڭ «جزل» سەرياسىمەن 100 مىڭ دانا تارالىممەن جارىققا شىقتى. بۇل وقيعا قازاقستاندىق وقىرماندار ءۇشىن قۋانىشتى مەرەكەگە اينالدى. قانەكەڭنىڭ وتباسى دا مەنى كەزەكپە-كەزەك دامگە شاقىرىپ، قۇرمەت كورسەتتى. مەيىز قانىشقىزىنىڭ ۇيىندە بولعانىمدا، ول كىسى ماعان ەكى ءتۇرلى سىي-سياپات جاسادى: العاشقىسى - قانىش اعايدىڭ اس ىشەتىن كۇمىس قاسىعى مەن شانىشقىسى (ەكەۋىنىڭ دە سابىنا عالىم ەسىمىنىڭ باس ارىپتەرى ويىلعان); ەكىنشىسى - اكەسىنىڭ شەشەسىنە جازعان حاتتارىنىڭ تۇپنۇسقاسى... مەن سول حاتتاردان كوشىرمە جاساپ، بىرەر جىلدان سوڭ تۇپنۇسقاسىن مەيىز قانىشقىزىنا قايتاردىم. سودان بىلاي حات ۇزىندىلەرىن عۇمىرناما كىتابىمنىڭ 1988 جىلدان بەرگى قازاقشا، ورىسشا 9 باسىلىمىنىڭ بارىنە دە ءىشىنارا كىرگىزدىم. ءاسىلى، وسى حاتتاردى جانە قانەكەڭنىڭ وزگە جىلداردا دا اركىمگە، كوبىنە لاۋازىم يەلەرىنە جولداۋلارىن جيناق ەتىپ جاريالايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ بىلەمىن. بۇل ەندى ق.ي.ساتباەۆ اتىنداعى حالىقارالىق قور شۇعىلداناتىن شارۋا بولۋعا ءتيىس!

ق.س.، سەمەي، 29.7.1925 ج. - زىريانوۆ كەنتى، ت.ا.-عا.: «قىمباتتى تاسيا! سەمەيدە ءسىز بولماعان سوڭ كوڭىلسىز ءجۇرمىن. سۇرەڭسىز مەزى كۇندەر وتەر ەمەس. سان الۋان وي كەشىپ، جاپادان-جالعىز جا­­­بىققان جانىم ءسىزدى ويلاعان ساتتە عانا ءبىر ۋاق جاي تابادى. ءتاڭىر ءبىزدى جولىقتىرىپ، وزىمە سىزدەي جانسەرىك تاپقانىما كامىل سەنىمدىمىن. سول سەبەپتى قۋانىشقا تولى ءھام شەكسىز ريزالىق سەزىممەن الداعى ومىرگە زور ۇمىتپەن قاراپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمىز شۇعىل تۋىپ، بىردەن بەكەم نەگىزگە اۋعانىنا مەن تاڭدانبايمىن، سول دا ءبىزدىڭ جاراتىلىسىمىزدىڭ ءوزارا جاقىندىعىنا دالەل ەمەس پە؟.. بۇدان كوپ بۇرىن، العاش تا­­­نىس­قاندا-اق مەن ءسىزدىڭ قاراپايىم نىشانىڭىزعا بيا­زى قىلىعىڭىزعا تاڭعالىپ ەدىم... ءسويتىپ، ءسىزدى ابدەن تانىپ-بىلۋدەن سوڭ وزىڭىزگە ءمالىم شەشىمگە كەلدىم. سىزگە مەن ءبىر عانا شارت قويامىن، ەسىڭىزدە بولار، ونى ورىنداۋ قيىن ەمەس. سونىمەن، تاسيا، جەرەبە تاستالدى، ءبىز الا جىپتەن اتتاعان ادامدارمىز. سول تەك باقىتقا باستاعاي! سۇيە­مىن! ءوزىڭىزدىڭ قانىش».
قانىش يمانتايۇلى تۋعان ولكەسىندە كەن ءىز­­­دەۋگە قۇلشىنعان ازامات. ءوزى عاشىق بولعان تايسيا كوشكيناعا: «...ءبىر عانا شارت قويامىن» - دەۋى دە سول، ومىرىنە مۇرات ەتكەن بارلاۋشىلىق كاسىپ-پەن تۋعان دالاسىنان كەن ىزدەۋ. تاسيا بويجەتكەن دە بۇل شارتتى قارسىلىقسىز قابىلداعان...
ق.س. - ت.ك.-عا، 8. 8. 1926 ج.: «Saulem Taisa-Tai! سوڭعى حاتتى بۇدان ءبىر اي بۇرىن، 8 شىلدەدە جول­­داعانىما رەنجىمە... ءبىزدىڭ دالادا جەكە ادامنىڭ حاتى تۇگىلى، بولىس پوشتاسىنىڭ ءوزى ايىنا ءبىر-اق مارتە قاتىنايدى. مىنە، مەن دە شابارماننىڭ كەلگەنىن پايدالانىپ، سىزگە ەكىنشى مارتە حات جولداپ وتىرمىن. ونىڭ ەسەسىنە سىزدەن ەكى حات الدىم... ءبىر ايدا جۇزدەن استام قاز الدىق، ۇساق قۇستاردى ساناعان جوقپىن. بۇل جاقتاعى نەگىزگى قارەكەتىمنىڭ ءجون-جوسىعىن وسىدان-اق اڭداعان بولارسىز. كوڭىل-كۇيىم وتە جاقسى، ءتان ساۋلىعى تۇزەلدى... سەمەيگە، ءسىرا، تامىزدىڭ 25-ءى شاماسىندا اتتاناتىن شىعارمىن، قىركۇيەكتىڭ 1-5-ءى ارالىعىندا سوندا بولماقشىمىن... ءوزىڭىزدىڭ قانىش. جامانقىلشىلى جايلاۋى».

ق.س. - ت.ك.-عا، ماسكەۋ، 8.02.1927 ج.: «سۇيىكتى تاسيا! سوڭعى حاتىڭىزدى الدىم. كوڭىلىمدە جا­­بىر­­­قاۋ تۋعىزعانىن جاسىرعىم كەلمەيدى. ءوزىڭىز جازعانداي، «كۇتۋ جانە ارقيلى شىرعالاڭدار» ءسىزدى دە قاجىتىپ، قامىعۋعا دۋشار ەتكەنىن، ءاري­نە، تۇسىنەمىن. سويتسە دە، ءبىز ءبىر ءجايتتى موي­ىن­داۋعا ءتيىسپىز: ءومىر - كۇرەسۋ مەكتەبى، وعان كورگەن تۇستەي جەڭىل-جەلپى قاراۋعا بولمايدى; عۇمى­رىمىزدىڭ العاشقى كەزەڭىندە وسىنداي جاعىمسىز جايتتاردىڭ كەزدەسۋى ابدەن ىقتيمال. بۇلاردى مەن ءسوزسىز بولۋعا ءتيىس قۇبىلىستارعا سايامىن جانە الدا دا كەزدەسەدى دەگەن ويدامىن.
...وزىڭىزگە مىنانداي: «مەن ونىمەن بىرگە ءجۇ­رىپ، ءومىر ۇسىنار ءار ءتۇرلى قيىنشىلىق پەن شىرعا­لاڭداردى بىرگە كەشۋگە ءازىرمىن بە؟» دەگەن سۇراۋ قويىڭىز. مەنىڭ تۇلعامدى، ويلايمىن، ءسىز جەت­كىلىكتى بىلەسىز: مەن قازاقپىن - جاراتىلىسىم دا، جانىم دا قازاقى; وي-تۇسىنىگىم بويىنشا دا قازاقپىن; الداعى ءومىرىمدى تەك قانا تۋىپ-وسكەن قازاقستاندا وتكىزبەكپىن (دارالاۋشى حات يەسى - م.س.); بۇل جولدا اي ساۋلەلى ارماندارعا بەرىلىپ اسقاقتاۋدان ادامىن; سونداي-اق ءسوزسىز كەزدەسەر قيىنشىلىقتاردان دا الابوتەن بەزىنگىم كەلمەي­دى; جان تىنىشتىعىن دا شات-شادىمان تۇر­مىس­تان گورى رۋحاني كۇرەسپەن وتكىزگەندى ءجون ك­و­رەمىن; سول ءۇشىن دە تۇرمىستىڭ جايلى كۇيتىنەن باس تارتىپ، قازاقستان قيىرىن كەزىپ، ءومىر-باقي كەن ىزدەۋگە دە ءازىرمىن...»

ق.س. - ت.ك.-عا، قارساقباي، 23. 05. 1927 ج.: «...قارساقبايعا 11 مامىردا كۇندىز كەلدىم... قۇ­رى­­لىس جۇمىسى ەدەل-جەدەل باستالدى. جۇمىس قار­قىنى ۇدەدى، جان-جاقتان اعىلىپ كەلىپ جات­قان جۇمىسكەر ەرەكشە كوپ. قۇرىلىس ماتەريالدارىن جەتكىزۋگە عانا كۇمان بار. تاسىمالداۋ جۇ­مىسىن جانداندىرۋعا شارالار جاسالۋدا، بۇل جونىنەن دە ولجاسىز ەمەسپىز. قا­لايدا بيىلعا بەلگىلەنگەن قۇرى­لىس­تى تولىق اياقتاۋعا سەنىم مول. شەتەلدەن الىنباق جاب­دىق­تارعا تاپسىرىس مەن ماسكەۋدە جۇرگەندە-اق بەرىلگەن-ءدى. وسىنىڭ ءبارى الداعى تىرلىگىمىزگە سەنىممەن قاراۋعا وي تۋعىزادى: قارساقبايدىڭ تاعدىرى داڭعىل جولعا ءتۇستى; جەزقازعاننىڭ مىس كەنىشتەرى سۋدان قۇر­­­عاتىلۋدا; سۋسورعىشتار قويىلىپ، كەن قازى­­­لا­­­تىن ۋچاستوكتاردى تىرەۋ­مەن بەكىتۋگە كوشتى; كەن قازۋ كۇزدە باستالادى... مەن ءۇشىن قازىرگى باستى ماسەلە - بارلاۋ جانە تەحنو­­­لو­­­گياعا قاجەت فليۋستىك شيكىزات تابۋ. جەزقازعانعا دەيىنگى تار تاباندى تەمىر جول قۇ­رى­­­لىسى ءبىرىنشى قازاندا اياقتالماق، ءبىرىنشى پو­يىز دا سول كەزدە جۇرەدى...»
قۋاتتى ەكى كومبيناتتىڭ (قارساقباي جانە قا­را­عاندى ىرگەسىندەگى سپاس) بارلاۋ جۇمىسىن باس­قا­رۋ جاس گەولوگقا ءبىرتالاي سونى مىندەتتەر جۇك­­­تەگەن. «سپاس ماسەلەسىن تياناقتاۋ ءۇشىن 5-10 ماۋسىم ارالىعىندا ماسكەۋگە بارۋعا ءماجبۇرمىن، - دەپتى ق.ي. تايسياعا قارساقبايدان 23 مامىردا (1927 ج.) جولداعان حاتىندا. - ودان سوڭ شىلدەنىڭ العاشقى جارتىسىندا سپاس كاسىپشىلىگىنە جەتۋىم كەرەك...»

ءبىر ءتاۋىرى، بىلتىردان بەرى سوزبۇيداعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان پاتەر ماسەلەسى وڭدى شەشىلىپتى. قا­زاقستان استاناسىنىڭ الماتىعا اۋىسۋىنا بايلانىستى ماسكەۋدە جۇمىس ىستەپ وتىرعان بىرنەشە مەكەمە الاتاۋ باۋرايىنا كوشىرىلدى. قىزىلور­دا­دان دا سوعان وراي الدەنەشە ءۇي بوسادى... وسى جايت، باسپانا بولماعاندىقتان ءبىر شاڭىراق اس­تىن­دا باس قوسا الماي جۇرگەن ەكى مۇڭلىققا قو­لايلى جاعداي تۋعىزدى: ماسكەۋدىڭ ۇلكەن دوروگوميلوۆسكايا كوشەسىندەگى 12-ءۇيدىڭ 22-پاتەرىنەن قانىشقا ءبىر بولمە دەربەس ءتيدى; 1927 جىلدىڭ 19 ماۋسىم كۇنگى حاتىندا ول: «پاتەرىمدى كوردىم: ءماز ەمەس، لاس، ساسىق ءيىسى قول­­­قانى اتقانداي، سويتسەم، جاز شىققالى تەرەزەسى اشىلماپتى. ارينە، تەز­­دەتىپ تەرەزەنى العىزدىم. ەسكى يىستەن قۇتىلعان سياقتىمىن. قىزىلورداداعى بولمەمىز بۇدان الدەقايدا وڭدى...»

سول جىلى تايسيا كوشكينا قىزىلورداعا اۋىسىپ، قازاقستان حالكومىندا اشىلعان گەولكوم وكىلدىگىنە قىزمەتكە تۇرعان. باس سۇعار ءۇي بولما­عاندىقتان وكىلدىك الماتىعا كوشكەن جوق-تى. ال قىزىلوردا - جوسالى بەكەتىنە، دەمەك قارساق­باي­عا دا ۇرىمتال قالا، جاز بويى بىرنەشە رەت كەزدەسۋگە بولادى. وعان قوسا قارساقباي مەن جوسا­لى­نىڭ اراسى بيىل ەداۋىر «قىسقاردى». ويتكەنى، قارساقباي كومبيناتى كەڭەستىك «امو»-مەن قوسا، فرانتسۋزدار ساحارا شولىندە جۇرۋگە بەيىمدەپ جاساعان مىقتى اۆتوموبيلدەردىڭ بىرنەشەۋىن ساتىپ العان. ينستيتۋت بىتىرگەننەن بەرى ءبىرىن-ءبىرى سيرەك كورىپ، ساعىنىش پەن كوڭىلدى ارەدىك تورلايتىن وكسىكتەرىن حاتقا توگىپ، ماۋىقتارى باسىل­عان­شا قاۋىشۋعا ىنتىق جاس جۇبايلارعا ءاربىر كەزدەسۋ - كادىمگىدەي الدانىش ءارى ءلاززاتى مول مەرەيلى قۋانىش... «Saulem, بەكەرگە قامىقپا، اسىرەسە ءبىر-بىرىمىزدەن شالعاي جۇرگەنىمىزگە، جا­قىن ارادا تاعى دا بىرگە بولامىز، ءتىپتى ۇزاق ۋاقىت بىرگە تۇرا­تى­نى­مىزعا سەنگەيسىڭ! - دەپ قيىلادى ق.ي. 19 ماۋسىمدا ماسكەۋدەن جولداعان حاتىندا. - قوشتاسقان كەزدە بەتىڭدى جۋعان ىستىق جاس وسى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا...». «جوسالىعا كەلگەن سوڭ قاسىڭدا تاعى ءبىر كەش قالماعانىما قاتتى وكىندىم. ول كەشتەر قانداي تاماشا ەدى؟! تاماشالىعىندا شاك جوق. قايتەمىز ەندى، ارەدىك ەمەس، ارقاشان بىرگە بولاتىن كۇنگە دە جاقىنداپ كەلە جاتقانىمىز داتكە قۋات. و، ول ەندى باسقاشا ءومىر بولماق! سونى مەن ىستىقتا قاتالاپ كەلىپ دەم الماي سىمىرگەن سالقىن قىمىزعا، بولماسا تۇسكى استان كەيىن اۋزىڭا تۇسەر ءدامدى جۇزىمگە تەڭەيمىن. قانشاما قىزىقتار كۇتىپ تۇر ءبىزدى! بيمەن تولقىپ شىر كوبەلەك اينالار كەشتەر دە بولادى!.. مۇ­­­نىڭ ءبارى الدا جانە تەك قانا ەكەۋمىز ءۇشىن. جۇمىستى بىرگە ىستەسەك، شىركىن، ءتىپتى تاماشا بولار ەدى!..» - دەپ تە قيالدايدى كەي ءسات قۇيقىل­­جىعان جاس كوڭىل (15 تامىز 1927 ج.، جوسالى).

الايدا، گەولوگ جىگىتتى قوعام الدىنداعى پارىز، الەۋمەت جۇكتەگەن زور مىندەتتەر كۇتۋلى. ۇلان-باي­­­تاق قازاق جەرىنىڭ تورتتەن بىرىنە جۋىق اتىرا­­بىن­­داعى بارلاۋعا جاۋاپتى باس ماماننىڭ تىكەلەي ارالاسۋىن تالاپ ەتكەن كەلەلى جۇمىستار قانشاما!
ق.س. - ت.ك.-عا، ماسكەۋ، 7 مامىر، 1928 ج.: «...ماۋ­­سىمنىڭ 10-نا دەيىن ماسكەۋدەن شىعا الماسپىن. سويتۋگە قىزمەت ەمەس، جەكە باسىمنىڭ شارۋاسى دا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. اۋىلداعى تۋىستارىمنىڭ جاعدايى تاعى دا قيىندادى... سوڭعى حاتىمدا جازعان جايتتارعا اكەمنىڭ كەنەتتەن قايتىس بولعانى قوسىلىپتى، ونىڭ ءۇستى­نە تاعى ءبىر نەمەرە تۋىسىم تۇتقىندالعان. اكەم­دى جان-تانىممەن ءسۇيۋشى ەدىم، قادىر-قۇرمەتى دە مەن ءۇشىن وزگەشە جان... ول كىسىنىڭ مىناداي جاعدايدا دۇنيەدەن قايتۋى مەن ءۇشىن اۋىر سوققى. ۇيدە قالعان شيەتتەي بەس بالانىڭ، اعامنىڭ ايەلى­­­نىڭ، اسىرەسە قارتايعان شە­­­شەم­­­­نىڭ ءحالى نە كۇيدە ەكەنىن ءبىل­مەيمىن، ەكى اي بولدى، حات جوق ء(سىرا، پوشتادان وتكىزبەگەن). تۋعان اعام قازىر پاۆلوداردىڭ تۇرمە­سىندە. بايعۇستىڭ جاعدايىن جەڭىلدەتۋ ماقساتى­مەن ءار ءتۇرلى شارالار ىستەپ جاتىرمىن. اعايعا تاعىلعان كىنا - قيسىنسىز جالا، ءىسىنىڭ تەزىرەك قارالاتىنىنا ءشۇبام جوق. تەگىندە، بۇل دا ءبىزدىڭ جابايى دالانىڭ ەسكى «دەرتىنەن» تۋعان، باساراز­دىقتان وربىگەن ءىس. ءادىل كەڭەس سوتى ءالى-اق سونى ۇيىمداستىرعان شولاق بەلسەندىلەردىڭ قاسكوي ارەكەتىن اشكەرەلەپ، تورەلىك ايتادى. بىراق، سوعان دەيىن اعامنىڭ ءۇي-ءىشى قانشاما قاسىرەت شەكپەكشى، اسىرەسە قورەكتىك مالدى تاركىگە بەرىپ ءارى اكەيدىڭ قازاسىن ازا تۇتىپ جىلاپ وتىرعان كۇندەردە...»
«...قىزىلورداداعى شەنەۋنىكتەر مەنى «اتباس­ترەس­تەگى» جۇمىسىمنان شەتتەتۋگە كەلىسكەن سياقتى. جۋىق ارادا رەسمي بۇيرىق جىبەرمەك. دەمەك، ەندى مەن قازاقستانعا بارا المايمىن. بيىلعى قىس، بالكىم، ماسكەۋدە قالا تۇرامىن. جۇمىس جونىندە قينالماسپىن، مەنى جۇمىسقا الۋعا مۇددەلى كەڭسەلەر مۇندا از ەمەس... ون شاقتى كۇننىڭ ىشىندە ءبارى دە بەلگىلى بولادى. سول كەزدە تولىعىراق جازارمىن. كوڭىل-كۇي وسىنداي، ۋايىم جەپ تۇڭىلگەننەن امانمىن. قىسقاسى، saulem, سەن بيىل مەن ءۇشىن دە، ءوزىڭ ءۇشىن دە دەمالۋعا ءتيىسسىڭ... - دەپتى 20 ماۋسىمدا التايعا، شەشەسىنىڭ ۇيىندە دەمالۋعا كەتكەن ت.ك.-عا جولداعان حاتىندا ق.ي.. - مۇنداعى دوستار ماسكەۋدە مۇلدەم قالۋعا كەڭەس بەرەدى. ءوزىم دە سول ويدامىن...»
«ازىرشە وسىندامىن، قازاقستانعا، ەڭ بولما­عان­دا اۋىلىما بارۋعا قيىلا سۇرانىپ، رۇقسات الا المادىم، - دەپتى قانىش يمانتايۇلى 13 شىلدەدەگى حاتىندا. - قالا شاڭىن جۇتقان مەزى دە كۇيكى تىرلىكتى قاناعات ەتۋگە ءتيىسپىن. تۇرمىس كۇيتىمدە ەشقانداي وزگەرىس جوق. جۇمىستىڭ بەتالىسى دا ءبايمالىم. ەشكىم ەشتەڭە ايتپايدى، ەڭ بولماعاندا بىردەمە دەپ ءتۇ­سىن­دىر­سە ەكەن. ال ترەست جەتەكشىلەرى مە­نىڭ كەتۋى­­­مە مۇلدەم قارسى. بۇل دا مەن ءۇشىن رۋحاني سۇيەۋ. شىنىندا دا، ءوز مىندە­تى­مە مەن ادال بولدىم، ايانعان جوقپىن... گەولكوممەن سويلەستىم: «... ءوزىڭىز قالاعان ۋاقىت­تا جۇ­­­­مىسقا الامىز» دەدى. ال پروفەسسور كوتۋلسكي قازاقستاندا بيىل تۇراقتى اشىلماق گەولكوم بولىمشەسىن باسقارۋدى ۇسىندى... سونىڭ بارىنە ناقتىلى جاۋاپ بەرمەي، ويلانىپ ءجۇر­مىن... ترەس­تەن كەتىرەتىن بولسا، ءسىرا، گەولكومدى تاڭدار­­­مىن... تايسيا-جان، ۋاقىتشا ساتسىزدىگىمە قامىق­پا. كۇزدە باسىمىز قوسىلىپ، قايتكەن كۇندە بىرگە تۇراتىن بولامىز... بۇگىن ساعان جەدەلحات جولداپ، ءبىر شيشا ناسىباي جىبەرۋدى ءوتىندىم. قۇرىپ قالعىر تاۋسىلىپ قالىپ، ونسىز دا جۇقارىپ جۇرگەن جۇيكەنى قۇرتىپ، مازامدى الا بەرگەن سوڭ، امالسىز سۇرادىم. ءتاڭىر جارىلقاسىن، جانىم، ەڭ قۇرىعاندا كەۋىپ جۇرگەن تاڭدايىمدى ءجىبىتشى. اعامنىڭ جۇمىسىندا وزگەرىس جوق...»

جۋىق ارادا دەگەنى تەك ۇزاپ بارادى. بۇل بولسا قازاق دالاسىندا جاپپاي ءجۇرىپ جاتقان ءىرى بايلاردى تاركىلەۋدىڭ، ياكي قازاقستان ولكەلىك پارتيا كو­­مي­­­تەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ف.ي.گولوششەكين ويلاپ تاپقان «كىشى قازان» ناۋقانىنىڭ سالدارى، ياكي گەولوگ ساتباەۆتى قازاقستانعا جولاتپاي، جاز بويى ءماس­كەۋدە ۇستاۋ - ابىكەي ءسات­باەۆتى ناقاق سوتتالۋدان ايىرىپ العان ارەكەتىن قايتا­لات­پاۋدىڭ امالى...
ق.س. - ت.ك.-عا، ماسكەۋ، 21 شىلدە، 1928 ج.: «...جاع­­­داي­ىم بەيمالىم قالپىندا. كوڭىل-كۇي­ىم كوڭ­­تە­­­رىمدى. نە سەبەپتى كۇيرەكتەنۋگە ءتيىسپىن: بوي­­­ىم­­­دا­­عى كۇش-جىگەرىمدى، ءبىلىمىمدى تۋىپ-وسكەن ەلىم ءۇشىن سارقا جۇمساپ كەلدىم. اۋ، سول ءۇشىن ەندى قيا­­­نات-قۋعىنداۋعا ۇشىراپ، جالاعا ۇرىنىپ، ءوزىمدى جەك كورەتىن بىرەۋلەردىڭ كۇيكى ارەكەتىنەن جاپا شەگۋگە ءتيىسپىن؟! ترەستىڭ جۇ­مىسى ويدا­عىداي دە­سە­دى: قار­­­ساقباي زاۋىتىن جىل اياعىندا جۇرگىزبەك; جاب­­دىقتاردى مون­تاج­داۋدى اياق­تاۋ­عا جاقىن... ەلەكتروبارلاۋ تاماشا ناتيجە بەرىپتى: جەزقاز­عان مەن تاسقۇ­دىق­تىڭ ارالىعى­­نان ءتورت جەردەن جاڭا كەن انومالياسىن ۇشى­راتقان! بۇل - ەندى وسى ۋچاستوكتاردا كەن شو­عىرلانۋىنا سەنىمسىزدىك ءبىلد­ى­رىپ ءجۇر­گەن كورسوقىر مامانداردى يلاندىرۋ ءۇشىن وتە-موتە ءماندى جاڭالىق... ءسويتىپ، باستى ءىسىمىز العا باسىپ، قارساقباي الىبىنىڭ ىرگەتاسى قالا­نۋدا، ول بولسا، ءوزىڭ بىلەسىڭ، قازاقستاندى يندۋس­تريالان­دى­رۋدىڭ العاشقى قارلىعاشى».

بۇل جولى دا اقيقات جەڭدى. قازاق گەولوگىن بارلاۋ الاڭىنا جىبەرۋگە رۇقسات بەرىلدى. بۇل تۋراسىندا ول 28 شىلدەدە قىزىلورداعا زىريانوۆتاعى ۇيىنەن قايتىپ ورالعان تايسياعا: «...كەلەسى اپتادا بار­­لاۋ­­­­­­دىڭ جاي-كۇيىن تەكسەرۋ ءۇشىن تۇرلانعا (وڭ­تۇس­­تىك قازاقستانداعى قورعاسىنعا باي اششىساي كەنى، تۇرلان اتىن بەرتىندە، ءسىرا، تاريحي تۇرلان اتاۋىن ۇمىتتىرۋ ءۇشىن ساياساتكەرلەر قاساقانا وزگەرتكەن - م.س.) جۇرەمىن، ودان ءارى - قارساق­باي­عا... جۇرەرىم­دە جەدەلحات سالامىن، كۇت، جانىم!» - دەپتى.
ق.س. - ت.ك.-عا، ماسكەۋ، 4 تامىز، 1928 ج.: «...كوڭىل-كۇيىم سوڭعى اپتادا ءبىرجولا تۇزەلدى دەۋگە بولادى. جۇمىستا دا ولجا كوپ: جەزقازعانداعى بار­لاۋ مەن نۇسقاعان قولاتتان قۋاتى 3,5 مەتر، مىستىڭ ورتاشا قۇنارى 6,5 پايىز كەن قاباتىنا جولىعىپتى; پەشتىڭ مونتاجى بىتكەن، 15-20 قىر­­­كۇيەك ارالىعىندا زاۋىتتى جۇرگىزۋگە ءمۇم­­كىن­­دىك تۋعان; وندىرىستەرگە ساپارىم جۋىقتا قايتا باستالادى. تۇرلانداعى پارتيا بيىلعى بارلاۋعا ءبىر جارىم اي كەشىگىپ كىرىستى. سول ءۇشىن دە قالعان ۋاقىتتى ۇتىمدى پايدالانىپ، جوبا­لانعان جۇ­­­مىستى قىسقا مەرزىمدە ورىنداۋى قا­جەت. كومبينات باسشىلارىنان الگىندە عانا تۇر­لانداعى پار­تيانىڭ تۇركىستان جاق باعىتتان... نەبارى 4,5 شا­­قى­رىم جەردەن جاڭا كەن جۇلگەسىن تاپقانىن ەستى­دىم. نە قىلعان كەن؟ بارا كورەمىز... ءوزىڭ قيىلا ءوتىن­گەندەي، قىزىلوردادا بىرەر كۇن ايالداۋعا مۇمكىندىك بولا ما، بولماي ما، بەلگىسىز. تۋراسىن ايتقاندا، ەش­قانداي جۇمىس بولماسا، توقتاعىم كەلمەيدى. شى­عا­رىمدا تەلەگرافپەن حابار بەرەمىن. قالاي بول­عان­دا دا مەنى قارسى الاسىڭ... دەنساۋ­لى­عىم قازىر جاق­سى، سىرىڭكەدەي ءشىلتيىپ جۇدەگەننەن امانمىن...»

«ەرتەڭگىلىكتە تۇركىستانعا كەلدىم، ديرەكتورىمدى وسىندا كەزىكتىردىم، - دەپ جازادى قانىش يمانتايۇلى 19 تامىزداعى حاتىندا. - تۇرلان­­­نىڭ جاعدايى مۇشكىل: بۇرعىلاۋ ءالى باستالماعان; داي­­­ىندىق جۇمىستارىنا كەشىگىپ كىرىسكەن; نە ىستەيسىڭ، قولايلى ۋاقىتتى وتكىزىپ العان. ديرەكتور ەكەۋىمىز سول جاققا جۇرمەكپىز. ءسىرا، بۇل جاقتا ۇزاعىراق بولارمىن، بۇرعىلاۋدى تەزدە­تىپ باستاۋعا قالايدا بىردەڭە ىستەۋىم كەرەك... ديرەكتور - جاڭا ادام، بۇل جاقتاعى جۇمىستىڭ جاي-جاپسارىن بىلمە­­­گەن­­دىك­­­­تەن جۇمىسقا قولاي­­لى كە­زەڭ­­­دى وتكىزىپ العان. بۇگىن دە جولعا شىق­قىسى كەلمەي، ەرتەڭ ءجۇر­­­سەك قاي­تە­دى... دەپ ۇگىت­­­تەپ وتىر. ال بىزگە مۇندا ءتۇ­نەي­­­­تىندەي شارۋا جوق...»
ءبىر نيەت، ءبىر بىلەكپەن جۇمسال­عان كوپ جىگەرى قيىنشىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن دە جەڭدى. 1928 جىلعى 16 قىركۇيەكتە قارساقباي زاۋىتىنداعى شارپۋ پەشىنە وت قويىلدى. اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى دەرلىك ۇلان-اسىر قۋانىش ودان ءارى كەشىككەن جوق. ءبىر ايدان سوڭ، 19 قازان كۇنى، تۇنگى ساعات ون ءبىر شاماسىندا قارساقباي زاۋىتىنىڭ كونۆەرتورىنان تۇڭعىش رەت مىس بۇلاعى اعىزىلا باستادى. كەڭەس وكىمەتى سالعان تۇڭعىش مىس ءوندى­رىسىنىڭ ءونىمى، تۇڭعىش كەڭەس مىسى دۇنيەگە كەلدى!
قۋانىش تا، تەگىندە، ەگىزدەپ تۋىندايدى. ءساتى تۇسسە ۋاقىت تالعاماي وڭنان دا، سولدان دا ورايلاسا قالادى.
«...جەزقازعانداعى بارلاۋ وتە-موتە ءساتتى ءجۇ­­­­رىپتى. بيىلدىڭ وزىندە، ءسىرا، 25-30 مىڭ تون­ناعا كەن قورىن وسىرەمىز. ەلەكتروبارلاۋدىڭ ناتيجەسى دە كوڭىلدەگىدەي! - دەپ شاتتانا سىر شەرتەدى قا­­نىش يمانتايۇلى قارساقبايدان، قىركۇيەكتىڭ 3-ءى كۇنى تايسياعا جولداعان حاتىندا. - ءيا، بۇل جاقتاعى بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ كولەمى ۇلان-اسىر، سونىڭ بارىنە تەك قارجىمىز جەتسە... ءشۇبالىمىن... بۇعان بىراق اسا قايعىرىپ وتىر­­عا­نىم جوق، ەڭ باستىسى، قازاق دالاسىندا كەن بار. ەكى جىلدىق شاعىن بارلاۋدا جەزقازعان قورى قانشاعا ءوستى؟! بيىلدىڭ وزىندە سپاستاعى بارلاۋ مىس قورىن ەكى ميلليون پۇتقا كوتەردى. ال وسپەن­دەگى بارلاۋشىلار التىن تاۋىپتى. قايراقتى مەن تۇرلانداعى ولجالار شە؟!»

«رۋساكوۆتان العان رەسمي ەمەس حابارىما قا­را­عاندا، بالقاش توڭىرەگىنەن جالپى كولەمى ءبىر ميلليارد پۇت شاماسىندا (!) مىس كەنى تابىلىپتى. شىندىق بولعاي، وندا بۇل - دۇنيەجۇزىلىك الىپ! - دەپ ماساتتانادى جاس گەولوگ كەلىنشەگىنە جولدا­­­عان تاعى ءبىر حاتىندا. - تەك مۇنداعى شەنەۋنىك­­­تەر­دىڭ ءبىزدىڭ دالاعا دەگەن سەنىمسىز كوز­قاراسى وزگەر­­سە ەكەن؟! «جەرى قاشىق، سۋ جوق...» دەپ كۇنى بۇرىن بايبالام سالعان، دۇرىسىن ايتقاندا، جەر شالعاي­­­لى­عىنان زارە-قۇتى قاشقان ساقتانىمپاز ماماندار­دىڭ تەرىس پيعىلىنا عانا قارنىم اشادى...»
«قىمباتتى تايسيا! اقمولاعا جىبەرگەن اق­شاڭ­دى (ەكى مارتە) جانە ءبىر حاتىڭدى الدىم، راحمەت! ءدىن امانمىن، دەنساۋلىعىم وڭدى، تەك جول ازابىن شەكسىز تارتتىم، - دەپتى قانىش يمانتايۇلى تاشكەنتتەن كەلەتىن 3-ءشى پويىزدى توسىپ وتىرىپ، سىزران قالاسىنان قاراشانىڭ 24 جاڭاسىندا قىزىلورداعا جولداعان حاتىندا. - سپاس زاۋىتىنان شورتاندىعا دەيىن، بۇل ەندى 500 شاقىرىمداي جەر، سالتاتپەن وتتىك، ال شورتاندىدان بەرى ءتورت تاۋلىك ۇدايى پويىزبەن يزەڭدەدىك. شارشاعانىمدى سۇراما، ماسكەۋدەگى پاتەرىمە جەتىپ، توسەگىمە قاننەن-قاپەرسىز قۇلاۋ­دى عانا تىلەپ وتىرمىن، سونى ارمان ەتكەننەن وزگە ەشتەڭە باسىما كىرەر ەمەس. Saulem, سەنى دە ەرەكشە ساعىندىم. ەگەر ماسكەۋدە تاعى بىردەمە سوپاڭ ەتە تۇسپەسە، بارىسىمەن شاقىرۋ جىبەرتە­مىن، سەن ەندى، جانىم، ەشقانداي كەدەرگىسىز جانە بۇلدانباي بىردەن كەلەسىڭ. بۇدان ءارى بۇعىلماق ويناپ، بولەك تۇرعانىمىز جۇيكەمىزدى جۇقارتىپ بولدى، بۇل ۋاجگە، ءسىرا، داۋ ايتپاسسىڭ... عالىم­تاي بىرگە كەلەدى. وقۋدان كەشىكسە دە مەنەن قال­عىسى كەلمەدى، بايعۇس بالاقان ۇستەلگە باسىن ءسۇ­يەپ ۇيىقتاپ وتىر. مەكتەبىنە قايتكەندە العى­زاتىن امال ويلاستىرۋىم كەرەك... ماعان كۇش-تىرەك ناسىباي الا كەلۋدى ۇمىتپا، كەم دەگەندە 5 شيشا. ءوزىڭنىڭ ق».

ءسويتىپ، 1928 جىلدىڭ اياق شەنىندە قوس مۇڭ­­­لىقتىڭ باستارى ماسكەۋدە ءتۇيىستى. ت.ك. اتباسار ءتۇستى مەتالل ترەسىنىڭ ماسكەۋدەگى باسقارماسىنا گەولوگ بولىپ ورنالاسىپ، ەرلى-زايىپتى اتانۋدىڭ تەك قانا ءتورتىنشى جىلىندا ۇلكەن استانادا بىرگە تۇراتىن بولدى. بىراق، گەولوگ ەرى كوكتەم شىعا ۇلىتاۋعا اتتانىپ، تايسيا الەكسەەۆنا تاعى دا جال­عىز قال­دى. بۇل جولعى سەبەپ بۇرىنعىدان ءوز­­گەشە: كەلىن­شەگىنىڭ اياعى اۋىر ەدى، كۇتكەن ءنا­­رەستەنى ساتباەۆ­تار تامىز ايىندا ءسۇيىپ، اكەسىنىڭ قا­لا­ۋى­مەن ارىس­لان دەپ اتاعان. الايدا، ماسكەۋدە ولار ۇزاق تۇرماعان. 1929 جىلدىڭ كۇزىندە اتباسار ترەسى تاراتىلىپ، قارساق­باي مىس كومبيناتى دەربەس ۇجىم بولىپ قايىرا قۇرىلعان. ق.ي. قارساقباي كومبي­نا­تىنىڭ باس گەولوگى جانە گەولوگيا ءبولى­مى­نىڭ مەڭ­گەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالىپ، ت.ا. كوش­كينا دا سول ءبولىمنىڭ گەولوگ-مينەرالوگى مىندەتىن اتقا­رۋ­عا كىرىسكەن. سوندىقتان دا ق.ي.-دىڭ كەلىن­­شە­گىنە حات­تارى ەندى رەسەي قالالارىنان جولدانعان. البەت­تە سيرەي ءتۇسىپ، اقىر اياعىندا ءبىرجولا ءۇزىل­گەن. تومەندە سولاردىڭ بىرەۋىنەن عانا ءۇزىندى كەلتىرەمىز...

ق.س.، ماسكەۋ - قارساقباي، ت. ك.-عا، 25 جەل­­­توقسان، 1929 ج.: «قىمباتتى تۋسيا! حاتىڭدى بۇگىن الدىم. ارىسلاندى ويلاپ الاڭداپ ءجۇر ەدىم، كوڭىلىم جايلاندى. مەن كەتەردە باستالعان اياز ءۇيدى مۇزداتىپ، بالاعا سۋىق ءتيىپ قالدى ما دەگەن قاۋىپ قوي باياعى. ايازعا ونىڭ ءماۋ دەمەگەنىنە قۋانىشتىمىن. دەمەك، ناعىز قازاق! ينجەنەر پوپوۆپەن سالەم-ساۋقات جىبەرگەننەن كەيىن دە وزىڭە حات جازعانمىن، ال كەشە بالالار اۋرۋىنىڭ پروفەسسورىندا بولدىم. ونىڭ ماعان ايتقانى: ارىسلاندىكى «ديسپەنسيا» دەگەن كىنارات. تەگىندە، بۇل... بالانىڭ قورەكتى تىم كوپ الىپ، سونى ءالسىز ۇلتابارىنىڭ قورىتىپ ۇلگەرە الماۋىنان پايدا بولادى-مىس. سەن ونى ءجيى ەمىزەسىڭ، بالكىم، ومىراۋ ءسۇتىڭ وتە قويۋ... قىسقاسى، بالا ءۇشىن قاۋىپتى ەشتەڭە جوق دەيدى، ءتورتىنشى ايدان سوڭ ءوز-وزىنەن تارقايدى دەيدى. سەن وزىڭە باسقاداي مىندەت الىپ اۋرە بولما... مەن ساعان ارىسلاننان وزگە ەشبىر شارۋا تاپسىرمايمىن، تىيىم سالامىن!.. بوكەي­حانوۆتى (سەرگەي ءاليحانۇلى، جوعارى ءبىلىمدى بارلاۋشى مامان - م.س.) قارساقبايعا اۋىسۋعا كون­دىرگەن سياقتىمىن. پروفەسسور م.م. پريگو­روۆ­سكي­­­­دى كوردىم... بۋرتسەۆتى جازعا سالىم قاراعان­دىنى قوسىمشا بارلاۋعا جىبەرمەك ەكەن، ايتۋىنشا، ودان وزگە تياناقتى كىسى تاپپاپتى. ال مەن بۋرتسەۆتىڭ تاعى ءبىر ماۋسىم قارساقبايعا كەرەك بولاتىنىن دالەلدەپ باقتىم. ءسىرا، سويتۋگە لەنينگرادتا كەلىسەتىن شىعارمىز. دميتريگە ايت: قارساقبايعا مەن قاڭتاردىڭ 10-15-ءى ارالىعىندا قايتامىن، سول كەزدە ەشبىر بوگەتسىز دەمالۋعا بوساتامىن، ءۇي-ءىشىن كوردىم، تەگىس امان... بۇرعىلاۋ ستانوكتارىن الۋ قيىنداپ كەتىپتى، ءسىرا، تابىل­عان كۇندە دە مامىر­دىڭ باستاپقى كۇندەرىنەن بەرىدە ەشتەڭە تيە قويماس. باسقا تاپسىرىستار دا جۇيكەنى قۇرتار انشەيىن ىسكە اينالا ما دەپ قورقامىن».

قانىش يمانتايۇلى مەن تايسيا الەكسەەۆنا ەرلى-زايىپتى اتانىپ، ءبىر شاڭىراق­تىڭ استىندا 38 جىل بىرگە تۇرىپ، ءۇش پەرزەنت ءسۇيىپ (تۇڭعىشى ارىسلان كىشكەنتاي كەزىندە وپات بولعان سوڭ مەيىز جانە ماريام اتتى قىزدارى بولعان), باقىتتى عۇمىر كەشكەن. سۇيىكتى ەرىنەن 63 جاسىندا جەسىر قالعان تايسيا ساتباەۆا (ەرىنىڭ فاميلياسىنا ول كىسى 1944 جىلى اۋىسقان) 12 جىل ءومىرىن عۇلاما عالىمنىڭ ارتىندا قالعان عىلىمي مول مۇرانى، ءىس قاعازدارىن عىلىمي جۇيەلەۋ ىسىنە ارناپ، «اكادەميك ق.ي ساتباەۆ» اتتى ەستەلىكتەر جيناعىن، 5 تومدىق تاڭدامالى ەڭبەكتەرىن شىعارۋعا، بەيىتىنىڭ ۇستىنە ءزاۋلىم قۇلپىتاس جانە عىلىم اكادەمياسىنىڭ باس عيماراتىندا كەۋدەمۇسىنىن قويۋدا، قارساقباي مەن باياناۋىلدا مۇراجايلارىن اشۋ مەن سولاردى مۇراعاتتارمەن جابدىقتاۋدا ەرەسەن قايرات-جىگەر اڭعارتقانى - قازاقستان قاۋىمىنا جاقسى ءمالىم. تايسيا الەكسەەۆنا 1976 جىلى 6 ساۋىردە دۇنيەدەن قايتتى.

مەدەۋ سارسەكە، جازۋشى.

سەمەي.