پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋدى تالاپ ەتكەن «نامىس» جاستار قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىلەرى ايماق باسشىسى قۇمار اقساقالوۆقا پەتيتسيا جولدادى.

پەتيتسيانى اكىمگە تاپسىرۋ ءۇشىن ايماققا ارنايى كەلگەن جاستار: «ءبىز كۇللى قازاقتىلدى اۋديتوريانىڭ ارىزىن ارقالاپ كەلدىك. سولتۇستىكتى قازاقتاندىرۋ قاجەت»، دەيدى.

پەتيتسيا

​بۇگىندە ەلدىڭ اۋىزبىرلىگىن بۇزۋعا، ازاماتتىعىمىزعا سىنا قاعۋعا بازبىرەۋلەر كۇش سالىپ ءجۇر. ورىستىڭ جيرينوۆسكي، نيكونوۆ، فەدوروۆ، ليمونوۆ سەكىلدى شولاقبەلسەندى ساياساتكەرلەرىنىڭ «قازاق حالقى بولماعان»، «قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋماعى رەسەيدىڭ جەرى» دەگەن ارانداتۋشىلىعى بەلەڭ الۋدا.

وسى ساياساتكەرلەردىڭ ارانداتۋشىلىعى قازاق ەلىندەگى قوعامدى، ورىس ءتىلدى اۋديتوريانى نەگىزگە الىپ، ەلدى ەكىگە بولۋگە تىرىسۋدا.

ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار پەتروپاۆل، پاۆلودار سىندى قالالاردىڭ اتاۋى شەت تىلىندە بولعانى ولاردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتىپ وتىر.

​وسىنداي ارانداتۋىشىلىققا قاشانعى بەيجاي وتىرا بەرەسىزدەر؟

​سول سەبەپتى، جۋىق ارادا پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتاۋىن قازاقيلاندىرۋدى، بايىرعى اتاۋى «قىزىلجار» اتاۋىن بەرۋدى جانە انا ءتىلىمىز – قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ارتتىرۋدى تالاپ ەتەمىز.

سولتۇستىك قازاقستانداعى اعايىن انا ءتىلى، مەملەكەتتىك ءتىل، قازاق تىلىندە سويلەمەگەنشە قاۋىپ-قاتەردەن ارىلا المايمىز.

«نامىس» جاستار قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى

پەتيتسياعا قولداۋ ءبىلدىرىپ، قوزعالىس بەلسەندىلەرىمەن بايلانىسۋ ءۇشىن تومەندەگى تەلەفونعا حابارلاسۋعا بولادى:

8 (747) 033 34 95

ەل.پوچتا:

namysty_bol@mail.ru

تاقىرىپقا تۇزدىق:

«نامىستىڭ» نامىستى جىگىتتەرى پەتروپاۆلدىڭ اتاۋىن قازاقشالاپ، «قىزىلجار» دەپ وزگەرتۋدى تالاپ ەتىپ، پەتيتسيا جارليالاپتى. مىنە، دۇرىس! رەسەي پارلامەنتاريىنىڭ بۇل شاتاعانىڭ ارتىندا كىمدەر تۇرسا دا، بۇل باستامانى ءيسى قازاق تۇگەل قولداۋى جانە اياعىنا جەتكىزۋى كەرەك! پەتر مەن پاۆەلدىڭ اتىنداعى قوس قالاعا قازاقشا اتاۋ بەرەتىن كەز جەتتى!

جالپى، رەسەيدىڭ ىرگەسىندە جاتقان سولتۇستىكتەگى بىرنەشە قالانىڭ اتاۋىن قازاقشالاۋ جايلى كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلەدى. اسىرەسە، پاۆلودار مەن پەتروپاۆل سىندى ءىرى قالالاردىڭ ءالى كۇنگە ورىس اپوستولدارى پاۆەل مەن پەتردىڭ اتىمەن اتالىپ جۇرگەنى كوپتىڭ وكىنىشى.

پاۆلوداردىڭ اتاۋى – «كەرەكۋ». ال پەتروپاۆلدى قازاق بۇرىننان-اق، «قىزىلجار» دەپ اتاعان. بۇل تاريحي تۇرعىدان دالەلدەنگەن فاكتىلەر. تالاس جوق. الايدا، اتالعان ەكى قالاعا تاريحي اتاۋلارىن قايتارۋ وڭاي شاراۋا بولماي تۇر. قالا اتى تۇگىل، كىشىگىرىم كوشە اتاۋىن اۋىستىرۋ ءۇشىن دە اركىمنىڭ قاس-قاباعىنا قارايلاپ جۇرەتىن قازاق بيلىگى بۇل ماسەلەدە مۇلدە جالتاقويلىق تانىتىپ وتىر.

بىلتىرعى جىلعى ءبىر ايتىستا ديدار قاميەۆتىڭ قارعاندىداعى وكتيابر اۋدانىنا ۇلت ليدەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن بەرە المادىڭدار دەگەن قارسىلاسىنا:

اينالايىن ول ساعان استانا ەمەس،
اتى اۋىسىپ كەتەتىن ءبىر ساعاتتا، - دەپ ادەمى جاۋاپ قايتارعانى بار ەدى. سوندىقتان، اينالىپ كەلگەندە ات اۋىستىرۋدىڭ توقەتەر نۇكتەسى اقورداداعى ادامنىڭ ءبىر اۋىز سوزىنە كەلىپ تىرەلەدى.

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىلعا جۋىقتاسا دا پاۆەل مەن پەترگە ءالى كۇنگە ءالىمىز كەلمەيدى. قازاق بيلىگى پاۆلودار مەن پەتروپاۆلدى قازاقشالاي الماي جۇرگەندە، عالىمدار وسىدان 95 جىل بۇرىن جاريالانعان قۇجاتتى تاپقانىن، ول قۇجاتتا، 1925 جىلى سول كەزدەگى بيلىك پەتروپاۆلدى «قىزىلجار» دەپ اتاۋ تۋرالى رەسمي شەشىم قابىلداعانىن بىلتىر وسى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا تاريحشى، پروفەسسور زيابەك قابىلدينوۆ سۇيىنشىلەگەن ەدى.

1925 جىلى «پراۆدا» گازەتى پەتروپاۆلدىڭ «قىزىلجار» بولىپ وزگەرگەنi تۋرالى حابار جاريالاعان («پراۆدا» گازەتى كەڭەس وكىمەتى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باس گازەتى بولعان). سول جىلدىڭ 18-ءشى شىلدەسىندە اقمولا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنىڭ تورالقاسى پەتروپاۆلدى رەسمي تۇردە «قىزىلجار» دەپ اتاۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدايدى. ونى قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (سول كەزدەگى رەسپۋبليكا ۇكىمەتى) قۇجاتتاپ، بەكىتەدى. بۇل قۇجاتتىڭ تۇپنۇسقاسى ماسكەۋدەگi بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە، كوشiرمەسi قىزىلجارعا جiبەرىلگەن. بۇل قۇجاتتار رەسەي مۇراعاتىنان تابىلدى.

وكىنىشكە وراي، 95 جىل بۇرىن بولشەۆيكتەر ىستەگەن ءىستى، بۇگىندە تاۋەلسىز قازاق بيلىگى ىستەي الماي وتىر. بۇل دا شىندىق.

وسى كۇندە جەر تاريحىن قاستەرلەيتىن جانداردىڭ جانسەبىل ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا پەتروپاۆلدىڭ تۇپكى اتاۋى قىزىلجار ەكەنىنە كوز جەتكىزىلدى. تاريحي فاكتىلەرمەن دالەلدەندى.

ورال مۇحامەدجانوۆ ءماجىلىستى تىزگىندەپ، كارىم ءماسىموۆ ۇكىمەتتى باسقارىپ تۇرعان 2010 جىلى ءماجىلىستىڭ 14 دەپۋتاتى پەتپروپاۆلدىڭ اتاۋىن «قىزىلجار» دەپ وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن. سول كەزدەگى دەپۋتات جاراسباي سۇلەيمەنوۆتەردىڭ باستاماسى ەدى، بۇل. وندا بىرقاتار تاريحي فاكتىلەر كەلتىرىلگەن. مىنە، قاراڭىز:

ارىدەن باستاساق، 1663 – 1763 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن «ەلىم-اي» داستانىنىڭ اۆتورى اتاقتى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «قىزىلجار» دەگەن ولەڭى تابىلدى. وندا اقىن:

«كولدەنەڭ كوك ەسىلدىڭ جارقاباعىن،
اكەمىز قىزىلجار دەپ اتاپ كەتكەن» - دەپ، ناق وسى ارادا اكەسى – تولىباي سىنشىنىڭ «قىزىلجار» اتتى قىستاۋى بولعانىن جىرلايدى. فاكتىسى سول – سول كەزدىڭ وزىندە-اق، سول ءوڭىردىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى سول ايماقتى «قىزىلجار» دەپ اتاعان. اپوستول پەتر مەن پاۆەلدىڭ ەسىمىمەن اتالۋى – بۇل پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ، ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ جەمىسى ەكەنى بەلگىلى.

تاعى ءبىر دەرەك – ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ابىلاي حان ءوزىنىڭ 1759 جىلعى 22 قازاندا اسكەر شەبىنىڭ كومانديرى، پولكوۆنيك پ.ا. رودەنگە جازعان حاتىندا قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) ساۋدا-ساتتىققا ارالاسۋىنا جاعداي جاساۋ جونىندە ءوتىنىش بىلدىرەدى. رەسەي ۇكىمەتى ونىڭ بۇل تىلەگىن قاناعاتتاندىرىپ، 1759 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا دالالىقتارمەن ساۋدا-ساتتىق جارمەڭكەسىن اشۋ جونىندە جارلىق شىعارادى. ەل ىشىندە ول «قىزىلجار جارمەڭكەسى» دەپ اتالادى. بۇل مالىمەتتى «ابلاي ناستايۆال نا ورگانيزاتسي «ساتوۆكي» (مەستا تورگوۆلي) ۆ كرەپوستي نا يشيمە» دەپ، بەلگىلى قازاق عالىمى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى  ە. بەكماحانوۆ تا راستايدى.

قالا اتاۋىن «قىزىلجار» دەپ وزگەرتۋگە بايلانىستى جەرگىلىكتى «مير ترۋدا» گازەتىندە اندرەي بەدنىي دەگەن اقىن «كراسنىي يار» دەگەن ولەڭىندە تۇرعىنداردىڭ كوڭىل كۇيىن بىلاي  سۋرەتتەيدى:

سۆەت زوري دا گروحوت گۋلكي –
ۆ وكتيابرە ي زدەس راسكرىل گلازا
ا ۆ زاليتىح سولنتسەم پەرەۋلكاح
شلي سەگودنيا رۋسسكي ي كازاح.

ۋ كازاحا گۋبى لەپەتالي، –
وبياسنيل، چتو زناچيت: «كزىل – دجار»، –
– گورود بىل پەترا ي پاۆلا، –
ا سەگودنيا – ون ۋج – «كراسنىي يار».

قازاق ادەبيەتىنىڭ قوس الىبى ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ شىعارمالارىنان دا قىزىلجار اتاۋىن ءجيى كەزدەستىرەمىز. ءسابيت مۇقانوۆ شوقان ءۋاليحانوۆ جايلى جازعان «اققان جۇلدىز» دەپ اتالاتىن تاريحي رومانىندا قىزىلجار اتاۋى جايلى: «بۇل قالانىڭ «قىزىلجار» دەپ اتالاتىن سەبەبى – ەسىل وزەنىنىڭ توپىراعى قىزعىلت ءتۇستى جارىنا ورناعاندىقتان ەكەنىن بىلەمىز» دەپ، تۇسىنىكتەمە بەرەدى.

ۇلى عالىم ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى دە ەڭبەكتەرىندە قىزىلجار قونىسىن «قارقارالى سىرتقى وكرۋگى بولىستارىنىڭ قىستاۋلارى» دەپ كورسەتەدى.

1911 جىلى وسى وڭىردە بولىپ زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان تاۋ-كەن ينجەنەرى ا.پ. نيفونتوۆ تا ءوزىنىڭ جازبالارىندا: «سۋديا پو وبناجەنيام ۆ بەرەگاح ر.يشيم، ر.كايراكتى ي ۆپادايۋششيح ۆ نەە لوگوۆ، پو وبناجەنيام ۆ بەرەگاح ر.تەرساككان، مى موجەم زامەتيت زدەس راسپروسترانەنيە پورود ترەتيچنوگو ۆوزراستا، ۆىراجەننىح پەستروتسۆەتنىمي گلينامي ي پەسچانيكوم... گلينى  پلوتنى، پلاستيچنى، جيرنى نا وششۋپ ي وكراشەنى ۆ رازنىە ياركيە تسۆەتا (بەلىي، جەلتىي، روزوۆىي، كراسنىي ي ت.د.)» دەپ، قالانى جاناي اعىپ وتەتىن ەسىل وزەنىنىڭ تىك جارقاباعىنىڭ ەرەكشەلىگىنە نازار اۋدارادى. بۇل سول ءوڭىردىڭ جەر بەدەرىنە قاتىستى ايتىلعان سيپاتتامادان-اق، قازاق حالقىنىڭ بۇل جەردى نەلىكتەن «قىزىلجار» دەپ اتاۋىنىڭ سەبەبىن تانۋعا بولادى.

قازاقتىڭ تاعى ءبىر ءىرى جازۋشىسى ءىلياس ەسەنبەرلين ءوزىنىڭ كەنەسارى حان جايلى تاريحي ەڭبەگىندە: «ون جىلدىڭ ىشىندە تالدى-قوياندى وزەنىنىڭ ساعاسىندا قارقارالى وكىرىگى، قىزىلجار بەكىنىسىنىڭ جانىندا كوكشەتاۋ وكىرىگى، سەمەي بەكىنىسىنىڭ تۇسىندا اياگوز وكىرىگى، ءجامىش بەكىنىسىنىڭ قاسىنان باياناۋىل وكىرىگى، امانقاراعايدان جوعارى قۇسمۇرىن وكىرىگى، ومبىنىڭ وڭتۇستىك سالاسىندا ۇشبۇلاق وكىرىگى قۇرىلدى»، دەپ قازاق جەرىن بەكىنىستەر سالۋ ارقىلى وتارلاپ جاتقان پاتشالىق رەسەيدىڭ وزبىر ساياساتىن اشىپ كورسەتەدى.

مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى قالانىڭ بايىرعى اتاۋى قىزىلجار بولعانىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى. كەلەر جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل. ونى پرەزيدەنت توقاەۆ تا وتكەندە ناقتىلاپ، كەلەر جىلدى – «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى» دەپ، جاريالايتىنىن ايتتى. ەندەشە، تاۋەلسىزدىكتىڭ 30-شى جىلىندا ورىس اپوستولدارىنىڭ اتىنداعى قالاعا قىزىلجار اتاۋىن قايتارۋ تاريحي ادىلدىك بولار ەدى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz