وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن، قازاقتىڭ جەزتاڭداي ءانشىسى جانە كورنەكتى سازگەرى، سونداي-اق دارىندى اقىنى اسەت نايمانبايۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەي تويى رەسپۋبليكا كولەمىندە كەڭىنەن اتالىپ وتكەندىگىن جاقسى بىلەمىز.

سول ءدۇبىرلى توي وتكەلى دە ءبىراز ۋاقىت بولدى. دەگەنىمەن، اتاقتى تۇلعاعا ارنالعان  اتاۋلى داتانىڭ وتكەنىنە ءبىرشاما جىل بولسادا، التى الاشقا ءمالىم ازاماتتىڭ ءومىر جولى مەن ەسكىرمەس جانە ەستەن كەتپەس عاجايىپ ونەرىنە، قالام ۇستاعان قالامگەرلەر مەن جۋرناليستەر مۇمكىندىگىنشە ءالسىن-ءالسىن سوعىپ وتىرادى.  وسى ورايدا،  وڭىرىمىزدەگى ەلىمىزگە بەلگىلى  قايراتكەردىڭ  مۇراجايىنىڭ ۇزاق جىلدار ديرەكتورى بولعان، اسەت نايمانبايۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ قىر-سىرىن تەرەڭ بىلەتىن ابەن تۇيعىنۇلى رازۋەۆپەن جولىعىپ، اسەت نايمانبايۇلىنا بايلانىستى دەرەكتەردى جانە مالىمەتتەردى تىلگە تيەك ەتىپ، ءبىراز نارسەنى انىقتاعان ەدىك.

— جەتىسۋ جەرى مەن التايدى ءوزىنىڭ اسەم انىنە بولەپ، الاكول مەن ارقا اتىرابىن جىرعا قوسقان ءدۇلدۇل اقىن، بۇلبۇل ءانشى ءارى دارىندى سازگەر، اققۋعا ءۇن قوسقان كۇمىس كومەي اقيىق ونەر يەسى اسەت نايمانبايۇلىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا قازاق سسر-ءى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن 1990 جىلدىڭ كۇزىندە بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ ماقانشى اۋدانىندا اسەتكە ادەبي مەموريالدىق مۇراجاي اشىلعان بولاتىن. العاشىندا وعان اۋدان ورتالىعىنداعى بۇرىنعى ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ ءبىر بولمەسى بەرىلىپ، لايىقتالىپ، بەزەندىرىلىپ، وعان اقىن مۇراسى ورنالاستىرىلسا، 1992 جىلى اسەتتىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىن رەسپۋبليكالىق دارەجەدە اتاپ ءوتۋ قارساڭىندا، ياعني ءساۋىر ايىندا مۇراجاي ءوز ەسىگىن حالىققا سالتاناتتى تۇردە اشتى.

— ابەن تۇيعىنۇلى، اسەت جونىندە ءوزىڭىز بىلەتىن دەرەكتەردى وقىرماندارعا كەڭىرەك تالداپ ايتساڭىز.

— اسەتتىڭ انشىلىك ونەرىن كەزىندە ءىلياس جانسۇگىروۆ اسا جوعارى باعالاپ، ءوزىنىڭ «انشىگە» دەگەن ولەڭىن جازعان بولاتىن. شىندىعىندا دا اقىن اسەت:
«ارعىنمىن، اتىم — اسەت ارىنداعان،
ارىنداپ ءان سالا ما دارىماعان،
اسپاننىڭ اياسىندا ءان شىرقاعان،
بۇلبۇلمىن داۋسىم كوكتە دامىلداعان.
توگىلىپ ءىنجۋ-مارجان ساۋىلداعان»، — دەپ جىرلاعان ەدى.

اكادەميك م.و.اۋەزوۆ اسەتتىڭ اباي اۋىلىندا 1888-1891 جىلدارى بولىپ، ۇلى ابايدىڭ الدىنان تاعىلىم العاندىعىن جازسا، ابايتانۋشى عالىم ق.مۇحامەتقانوۆ ءوزىنىڭ «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» اتتى 4 تومدىق جيناعىندا اسەتكە ۇلكەن ورىن بەرىپ، سۇبەلى تۇجىرىمدارىن جاسايدى. اقىننىڭ شىققان تەگى: رۋى — ارعىن، ونىڭ ىشىندە قاراكەسەكتەن تارايتىن قاراشورى، ونىڭ ىشىندە مايلىق قوجامبەرگىسىنەن تاراعان قالىبايدىڭ بالالارى نايمانباي مەن قايرانباي. بۇلاردىڭ ەرتەدەگى اتا قونىستارى بۇرىنعى قارقارالى ۋەزىنە قاراستى،  قىزىلاراي تاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى نۋلى قارشىعالى وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان «كەرەگەتاس» دەگەن جەر. نايمانباي قولىنان ءىس كەلەتىن كاسىپ يەسى بولعاندىقتان، سوناۋ ءبىر اۋىر كۇندەردە ارقانىڭ اقشومىرلارىنا ىلەسىپ سەمەي جەرىنە، كەيىنىرەك قىتاي ەلىمەن شەكتەسىپ جاتقان مۇقانشى وڭىرىنە كەلىپ، الاكول كولىنىڭ جاعاسىن جايلاعان «ەمىل-بارلىق» بولىسىن مەكەن ەتەدى. وسى جەردەن جاڭبىرشى رۋىنىڭ ءبىر قىزى كەرمەقاسقاعا (كەرىمبالا) ۇيلەنىپ، تۇراقتاپ قالعان. قازىرگى كەزدە نايمانبايدىڭ قىستاۋى مەن زيراتى ماقانشى ءوڭىرىنىڭ الاكول جاعاسىنداعى قارابۇلاق اۋىلىنا جاقىن ساسىقكول دەگەن جەردە.

اسەت نايمانبايۇلى 1867 جىلى تۋعان. اسەتتىڭ ناقتى تۋعان جەرى تۋرالى جازبا دەرەك جوق. ازىرشە ەكى ۇداي پىكىر قالىپتاسقان. ءبىراز زەرتتەۋشىلەرىمىز اقىندى ماقانشى وڭىرىندە تۋدى دەسە، ەندى ءبىرازى اكەسى نايمانبايدىڭ تۋعان جەرىنە سىلتەمە جاسايدى.

مۇراجايدىڭ ەكسپوزيتسيالىق كورمەسى وسى تۋرالى دەرەكتەرمەن جانە العاشقى زەرتتەۋشى 1936 جىلى 26 ماۋسىمىندا «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان ب.ىسقاقوۆتىڭ ماقالاسى، جۋرناليست و.ورىنتاەۆتىڭ 1941 جىلى جازىپ، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «اسەت» ماقالاسى، جازۋشى ب.نۇرجەكەەۆ جانە ابايتانۋشى عالىم ق.مۇحامەتقانوۆ، زەرتتەۋشىلەر و.بەكبوسىنوۆ، ب.ابىلقاسىموۆ، ب.ادامباەۆتىڭ دەرەكتى قولجازبالارىمەن تولىققان.

بۇدان كەيىن اقىننىڭ جاستىق شاعى وتكەن كوكتۇما (باقتى) قالاسى مەن ونىڭ 7-14 جاس ارالىعىندا وقىپ ءبىلىم العان زەينوللا قاجى (عابىشۇكىر) مەدرەسەسى تۋرالى دەرەكتەرى ورىن العان. كورمەدە اقىن ءدارىس العان مەدرەسەدە سۋرەتى مەن ول ۇستاعان قۇران كىتابى، اقىننىڭ جۇبايى تاتەجان امانات ەتىپ، العاشقى كەلىنى كاۋكەنگە تابىستاعان اسەتتىڭ بويتۇمارى (دۇعالىعى) ورىن العان. مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەن شاكىرت شاعىنىڭ وزىندە-اق ونىڭ بويىنداعى تالانتى مەن دارىندى قاسيەتى تانىلا باستايدى. قۇران سۇرەسىن اۋەندەتىپ ايتقان اسەت اقىندىق ونەردىڭ جولىنا 13 جاسىنان ارالاسادى.

«ەلۋدەن جاسىم مەنىڭ بەلەڭ اسقان،
ولەڭگە ون ءۇش جاستان ارالاسقام»، — دەيدى اقىن.

اسەتتىڭ اقىندىعى تۋرالى ەل اراسىندا اڭگىمە وتە كوپ ايتىلادى. اسىرەسە ونىڭ رىسجان دەگەن قىزبەن قوياندى جارمەڭكەسىندەگى ايتىسى تۋرالى. وسى ءبىر ايتىس جونىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆ وعان جوعارى باعا بەرگەن. كورمەگە وسى ايتىس تۋرالى پىكىرلەر، اسەت پەن رىسجان ايتىسىنىڭ قولجازبالارى جانە ايتىستان ۇزىندىلەر قويىلعان. ارقا اقىندارىنىڭ مەككەسىنە اينالعان قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ سۋرەتى، وسى تۋرالى ادەبيەتتەر جانە اسەتتىڭ كارىباي، باقتىباي، قالي، قىزىر، ماليكە قىز سىندى اقىندارمەن ايتىسى تۋرالى دا دەرەكتەر ورىن العان.

— اسەتتىڭ ۇلى حاكىم ابايمەن اراداعى بايلانىسى تۋرالى جانە اسەت اندەرىن ەل اراسىنا ناسيحاتتاۋشىلار تۋرالى تاراتىپ كورسەڭىز.

— ۇلى اباي — اقىندىق، انشىلىك ونەر جولىندا اسەتكە ۇلكەن ونەگە كورسەتكەن ۇستاز. ابايدان باتىستىڭ وزىق ويلى عۇلامالارى تۋرالى، شىعىستىڭ عاجايىپ دانالارىنىڭ ەڭبەكتەرىن ۇيرەنىپ، فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمدارىنا قانىعادى. ايتىس بايگەسىنە تۇسە ءجۇرىپ، ەل ىشىنە اتى شىعا باستاعان جالىندى جاس اسەتتىڭ ۇلى اقىننىڭ الدىنا كەلىپ، كەمەڭگەر ۇستاز سىنىنان وتكەن شاعى 21-22 جاس شاماسى ەدى.

مۇراجايداعى كەلەسى ءبىر كورمە اباي مەن اسەت اراسىنداعى شىعارماشىلىق بايلانىسقا ارنالادى. اسەتتىڭ اباي اۋىلىنا كەلۋى، شىڭعىستاۋ ءوڭىرى، ۇلىلار مەكەنى. ابايدىڭ الدىن كورگەن جاس اقىن شاكىرتتەرى جونىندەگى اكادەميك م.اۋەزوۆتىڭ سوزدەرى جازىلعان. كورمەدەن سول سياقتى ادەبيەتشى ب.كەنجەباەۆتىڭ، حالىق اقىنى ع.يگەنسارتوۆتىڭ «اباي مەن اسەت» اتتى ماقالالارى جانە ابايدىڭ «اسەتكە» اتتى ولەڭى، سونداي-اق ق.مۇحامەتقانوۆتىڭ «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» جيناقتارى قويىلعان.
اسەت — قازاقتىڭ كورنەكتى ليريك اقىندارىنىڭ ءبىرى.

زامانا شىندىعىن شىنايى سۋرەتتەۋ، اينالاسىن قورشاعان تىلسىم دۇنيە بوياۋلارىن ولەڭ-جىرمەن، تاماشا سوزدەرىمەن سول قالپىندا جەتكىزۋ تەك قانا اسەتكە ءتان قاسيەتتەردىڭ ءبىرى. اقىننىڭ ەرەكشە دە قۇندى دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى — قيسسالارى، داستاندارى. بۇگىندە ونىڭ بىزگە 20 استام داستانى بەلگىلى. اسەتتىڭ كوپكە تانىمال شىعىستىڭ ەرتەگىلەرىنىڭ جەلىسىمەن جازىلعان «رۇستەم — زوراب»، «جامساپ»، «شاكىرت — شاكرات»، «بوزجىگىت»، «ءجۇسىپ — زىليحا»، «التىن بالاق اق سۇڭقار»، «باقتيار»، «شەريزات»، «فرانتسۋز حانى تۋرالى حيكايا» تاعى باسقا داستاندارىنان باسقا موڭعول ەرتەگىسىنىڭ جەلىسىمەن قۇرىلعان «ساليحا — سامەن»، قازاق ەلىنىڭ قوعامدىق قاتىناسى جانە الەۋمەتتىك تىنىسىن اشا تۇسەتىن «قىزىل تابان اعاش ات»، «كەشۋباي»، «ءتۇسىپحان»، «ءتورت ونەرپاز»، «نۇعىمان-ناعىم» داستاندارى مەن ونىڭ ابايدان كەيىنگى ەكىنشى بولىپ اۋدارعان پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» پوەماسى ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قورىنا اينالىپ وتىر. اسەتتىڭ العاشقى شىعارعان شىعارمالارىنىڭ ءبىرى — «ساليحا — سامەن» داستانى. 1945 جىلى داستان قىتايدىڭ التاي ايماعىنداعى سارىسۇمبە قالاسىندا باسىلىپ شىققان. مۇراجاي كورمەسىندە اسەتتىڭ وسى داستاندارىنا ۇلكەن ورىن بەرىلىپ، قايسىبىرەۋىنىڭ قولجازبالارى قويىلعان.

كەلەسى ءبىر ۇلكەن ءبولىم — انشىلىك ونەرىن اشاتىن «اسەت — ءانشى-كومپوزيتور» تاقىرىبىمەن قويىلعان كورمە ءبولىمى. بەلگىلى جازۋشى س.بەگالين حالىق اقىنى كەنەن ازىرباەۆتىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولۋ مەرەكەسى وتەردە كەنەكەڭنەن «وسى اسەتتىڭ داۋىسى قانداي ەدى؟» دەپ سۇراپتى. سوندا كەنەكەڭ: «مەن وسى جاسىما دەيىن اسەتتىڭ داۋىسىنداي زور داۋىستى ەستىمەگەن ەدىم، بولسا امىرەنىڭ داۋىسى اسەتكە جەتەعابىل بولار»، — دەگەن ەكەن. شىنىندا، اسەتتىڭ ءان ايتۋ ەرەكشەلىكتەرى وتە كۇردەلى. اۋەن قۇرىلىمى دا ايتۋشىعا جەڭىل تۇسپەسى حاق.

اسەتتىڭ «ءىنجۋ-مارجان» ءانى قازاق ءان ونەرىنىڭ بيىك شىڭى دەسە بولعانداي. بۇدان باسقا اسەتتىڭ: «ماقپال»، «قاراكوز»، «مايدا قوڭىر»، «ءلايلىم شىراق»، «قىسىمەت»، «قوڭىر قاز»، «شاما»، «ارداق»، «جەلدىرمە، «كوكتاس»، «گاۋhار قىز»، «اپيتوك»، «قاناپيا»، «جيىرما بەس»، «ىرعاقتى» اندەرى — دياپوزونى وتە جوعارى، كەڭ تىنىستى اندەر. اسەت اندەرىنىڭ اۋەزدى اۋەندەرى بۇگىندە درامالىق شىعارمالاردان باسقا وپەرالىق قويىلىمداردا، كينوفيلمدەردە دە پايدالانىلۋدا. «قازاقستان» تەلەديدارى دايىنداپ، ساحنالاعان «عاسىرلار ءۇنى» اتتى ءداستۇرلى ءان كونتسەرتتىك جوباسىنىڭ العاشقى شىمىلدىعى دا جىل سايىن اسەتتىڭ «ءىنجۋ-مارجان» ءانىنىڭ اۋەنىمەن اشىلادى. بۇل، ارينە، اسەت ءانىنىڭ قۇدىرەتى. ونىڭ اندەرىنىڭ بىزگە جەتۋى بەلگىلى ءانشى، حالىق ءارتىسى دانەش راقىشوۆتىڭ 1959 جىلى ءوز وتانىنا كەلۋىمەن بايلانىسادى. دانەشتەن كەيىن م.ەشەكەەۆتىڭ، ج.كارمەنوۆتىڭ، ب.تىلەۋحانوۆتىڭ، ن.جانپەيىسوۆتىڭ ورىنداۋىندا عانا اسەت اندەرىن تىڭداۋعا مۇمكىندىك الدىق. اسەتتانۋشى عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر اسەت شاكىرتتەرى جونىندە دە ءتۇرلى ماتەريالدار وسى بولىمگە قويىلعان.

مۇراجاي ىشىندەگى قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى — 1918 جىلى ءساۋىر ايىندا پاتىرەتشى مۇحامەدجان يۋسۋپوۆتىڭ تۇسىرگەن شاۋەشەك قالاسىنداعى قازاق زيالىلارىمەن بىرگە تۇسكەن اسەتتىڭ سۋرەتى. سۋرەتتە ورتادا وتىرعان — الاش قايراتكەرلەرى م.دۋلاتوۆ، ر.مارسەكوۆ، ا.بايتۇرسىنۇلى. شەتتە جەكە وتىرعان — اسەت اقىن. اسەتتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى شىڭجاڭنىڭ ىلە، التاي، تارباعاتاي ايماقتارىندا وتەدى. اقىننىڭ وسى وڭىردەن شىعارعان شىعارمالارى مەن ءومىرىنىڭ سوڭى تۋرالى ماتەريالدار كورمەدەن ورىن العان. ەكسپوزيتسياداعى ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن ماتەريالداردىڭ ءبىرى ۇرپاقتارى جونىندە. جارتىلاي كيىز ءۇي ماكەتىنىڭ ىشىنە جيناقتالعان جادىگەرلەردىڭ ىشىنەن سىزدەر اسەتتىڭ ءوزىنىڭ، ايەلى تاتەجاننىڭ، قىزى سامەگويدىڭ جانە ۇلى قوجەكە ۇستاعان دۇنيە-مۇلىكتەردى تاماشالاي الاسىزدار. سونداي-اق، اسەتتىڭ كەلىنى قاماريانىڭ كەيبىر ءۇي جيhازدارى دا وسىندا. اقىننىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى، اتا تەگى تۋرالى شەجىرەسى دە جازىلعان. كورمەنىڭ سوڭعى ءبولىمى قازاسى تۋرالى جانە زيراتى جايىنداعى دەرەكتەرمەن تولىققان.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz