(ابايتانۋشى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ 105 جىلدىعىنا)

حاكىم ابايدىڭ ابدىراحمانعا ارناعان وسى ولەڭىن وقىعان سايىن ەسىمە ابايتانۋدىڭ الىپتارىنىڭ ءبىرى قايىم مۇحامەدحانوۆ اعا ەسىمە تۇسەدى. ابايدىڭ ءابدىراحمان ۇلىن كورمەسەكتە، ونىڭ وسىنداي ەستى ۇلدىڭ دۇنيەگە تاعى دا كەلەرىن مەڭزەگەنىن، سول ۇشىندە ولەڭنىڭ وشپەس ونەگەسىن قايىم اعا بويىنان كورگەندەي بولام. ولەڭدەگى:

ورىنسىزدى ايتپاعان،

ءتۇزۋ جولدان قايتپاعان;

جاقسىلىق قىلار ورىندا

ايانىپ بويىن تارتپاعان.

ورتاسىندا كاپىردىڭ 

ارامىنان تاتپاعان.

ءومىر بويى تالپىنىپ،

عىلىم ىزدەپ، جاتپاعان – دەگەن ولەڭ جولدارىن وقىعاندا «وسىنداي بولسام ەكەن» دەپ كىم اڭسامايدى دەيسىز!؟!

ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا ارناپ اكادەميالىق ەكى تومدىعىن دايىنداۋ ءۇشىن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ابايتانۋ بولىمىندە جۇمىسشى توبى قۇرىلدى. قۇرامىندا اكادەميكتەر سەرىك قيراباەۆ، زاكي احمەتوۆ جانە قايىم مۇحامەدحانوۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى، بەيسەنباي بايعاليەۆ، قويشىعارا سالعارين، جاۋاپتى حاتشى رەتىندە مەندە بولدىم. 1990-1995 جىلدار ارالىعىندا قايىم اعانىڭ جەڭىل-جەلپى، ارتىق اۋىز ورىنسىز ءسوز ايتقانىن كورمەپپىن. اۋزىنان كوبىنەسە اباي تۋرالى عانا ءسوز شىعادى، قولجازباسى قالماعان اباي شىعارماسى تۋرالى ايتقاندا ايتارىن ايانىپ قالمايدى، وقىعانى مەن توقىعانى مول ەكەنى ءومىرىن عىلىم ىزدەۋمەن وتكىزگەنى بىردەن بايقالاتىن. ال حاكىمنىڭ «ءجۇز مىڭ تەڭگە كەلسە دە، ماحابباتىن ساتپاعان; جۇيرىكتىكپەن شالقىماي، تۋرا ءسوزدى جاقتاعان» دەگەنىنە كەلەتىن بولساق، بۇل قاسيەتتەردى دە قايىم اعا بويىنان تاپقانداي بولام. اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1951 جىلدىڭ 7 ساۋىرىندە قازاق سسر-ءى عىلىم اكادەمياسىندا «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعايدى دا، 8 اي وتكەننەن كەيىن «قۇدايسىزدار قوعامىنىڭ» ياعني كوممۋنيستىك پارتيانىڭ يدەولوگياسىنا قارسى پىكىرلەر بار دەگەن جالعان جالامەن 1951 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا «حالىق جاۋى» دەپ 25 جىلعا سوتتاپ، تۇرمەگە جابادى. قايران اعام-اي، «ءجۇز مىڭ تەڭ كەلسە دە، ماحابباتىن ساتپاعان»!!

قايىم اعاعا سۇر شينەل كيگەن، قارا نيەتتى ستالين جەندەتتەرى مۇمكىندىك بەرگەن ەدى، سەبەبى ولاردىڭ باستى كوزدەگەن الاش ۇلاندارىنىڭ ءتىرى قالعان تۇلعاسى، ولار تۋرالى كوپ بىلەتىن، قازاق تاريحىن تەرەڭىنەن تانيتىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كوزىن جويۋ ەدى، ول ءۇشىن ونىڭ ەڭ جاقىن ءىزباسار شاكىرتى قايىمنىڭ «مۇحتار اۋەزوۆ ماعان بۇل تاقىرىپتى زورلاپ، ەرىكسىز بەردى، ءوزىنىڭ سوۆەت وداعىنىڭ دۇشپاندارىمەن اۋىز جالاسقان، بايلانىسى بار ەدى» دەپ ءبىر پاراققا جازىپ قول قويىپ بەرسە جەتىپ جاتىر ەدى. ولار جازادان قۇتىلاسىڭ، ايىرىلعان اتاقتارىڭدى قايتارامىز، مانسابىڭ جوعارىلايدى، جاعدايىڭ بولادى» دەپ ۋادەنى ءۇيىپ توكتى. ايتقاندارىنا كوندىرۋ ءۇشىن تالدىرماش كەلگەن، جاس شىبىقتاي سولقىلداق بىربەتكەي جىگىتتى ۇرىپ-سوقتى، جەكە كامەراعا قاماپ تىكەسىنەن تىك تۇرعىزىپ كۇندىز-ءتۇنى وتىرعىزباي ازاپتادى، ەسىنەن تاندىردى، وعان كونبەگەسىن ىستىق بۋ جىبەرىپ ءتانىن كۇيدىردى، تۇنشىقتىردى، ەسىنەن تانعان كەزدە سۇيرەپ شىعارىپ، ۇستىنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ، ەسى كىرگەندە قالىنا قالام بەرىپ «پاراققا قولىڭدى قوي» دەيدى، جانى كوزىنە كورىنىپ قانشا قينالسا دا، باسىن شايقاپ كونبەدى، ولۋگە، ولىمگە كونگەندەي ەدى... نە دەگەن ماحاببات!!! وتباسىنا، وتانعا، تۋعان جەرگە دەگەن ماحاببات، ادالدىق-ساتقىندىققا جىبەرمەيدى، ەر جىگىت ەل ءۇشىن بەرىلمەيدى! مۇحتار اۋەزوۆتى ساتۋ – ابايدى ساتۋ، ابايدى ساتۋ – قازاقتى ساتۋ دەپ تۇسىنگەن قازاقستاننىڭ العاشقى ءانۇرانى ءماتىنىنىڭ اۆتورى قايىم اعا سول ماتىندەگى «ەر قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان، ازاتتىڭ جولىندا ار ءۇشىن قيعان جان»، – دەگەن سوزىندەگى «ەر قازاق» ەكەنىن، «ارى ءۇشىن جانىن قياتىنىن» سوزبەن ەمەس شىنايى ىسىمەن، كوزسىز ەرلىگىمەن دالەلدەگەن ەدى! ەردىڭ ەرىنىڭ عانا، ميلليوننان ءبىردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ەرلىك!

وتاندى ءسۇيۋ وتباسىنان باستالاتىنىنا قايىم اعانىڭ تەمىر توردىڭ ىشىندە قاراتۇنەك اباقتى كارلاگتان جارى، بالالارىنا ارناعان ولەڭدەرىن وقىعاندا كوزىم جەتكەندەي بولادى. 

«بالالارىنا» ولەڭىنەن: 

تاسقا ءتيىپ، تاسىرقادى تابانىم،

جۇرەگىمە تۇر قادالىپ قالامىم.

دۇنيەگە جاڭا كەلگەن نارەستەم،

مەيىرىمسىز دەمە اكەڭدى قاراعىم.

جۇرگەن كۇندە ەركىن باسىپ ومىردە،

قولىمەن سوقتىم كورىكسىز كوك تەمىردى.

كۇنىم ءتۇن بوپ، جىگەر قۇم بوپ جاسىدىم،

جالعىزدىعىم ەندى عانا كورىندى.

جۇرەك جارا، اياق اقساق، بەل جاۋىر،

امالىڭ نە سۇم تاعدىرعا تاس باۋىر.

قۇلىندارىم كورىسكەنشە كۇن جاقسى،

بارىنەن دە سورلى اناڭنىڭ كۇنى اۋىر.                         

«سۇيگەن جارعا» ولەڭىنەن:  

يت بوپ ءۇرىپ، مەن ەشكىمدى قاپپادىم،

قاستىق جاساپ كىسىگە وق اتپادىم.

التىن كورىپ، ادال جولدان تايمادىم.

سۇعاناق بوپ ارام استان تاتپادىم.

مەن كىسىنىڭ قول سوزبادىم باعىنا،

مەن ەشكىمنىڭ تالاسپادىم تاعىنا.

كەڭ دۇنيە جولىنا داڭعىل بوپ ءجۇرىپ،

كەز بولىپپىن سۇرىنەتىن شاعىما. 

وتباسىن جانىنداي سۇيگەن، ۇستازىنا ادالدىق تانىتقان، وتانىنا، ۇلتىنا دەگەن سەنىمى كۇشتى ابايتانۋشى عۇلاما عالىممەن تاعدىردىڭ تارتۋىمەن قىزمەتتەس بولعان ءساتىمدى ءار كەز ەسىمە الام، تولعانام، وزىمنەن كەيىنگى ۇرپاققا دا ونەگەسى جەتسە ەكەن دەگەن ويمەن جازعان ەستەلىك ەدى. 

جابال شويىنبەت

اباي اتىنداعى قازۇپۋ «حاكىم اباي» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى

Abai.kz