ءماشھۇر ءجۇسىپ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تاريحى

ءماشھۇر ءجۇسىپ

ديحان ابىلەۆ

ەستەلىك

جۇلدىز، 1992 جىل، № 12

1931 جىلدىڭ دەكابر ايىنىڭ اياق شەنى. رەداكتسيامىز باياننىڭ شاعىن قالاسىندا، بەس-التى بولمەلى «قارالا əينەكتى ءۇي» اتالعان سوروكين دەگەن باي كازاك-ورىستىڭ ەڭسەلى ءۇيى. رەداكتسيادا نەبəرى ءۇش-اق ادامبىز: عالىم، مەن، ءۇشىنشىمىز سەمەي پەدتەحنيكۋمىنىڭ بۇرىنعى وقۋشىسى راحىش حايرۋللين.

مەنى جوسالىداعى مەكتەپ-ينتەرنات ديرەكتورلىگىنەن گازەت قىزمەتىنە شاقىرىپ الىپ جۇرگەن وسى عالىم مالدىباەۆ پەن ماعزۇم ءƏبدىراحمانوۆ.

عالىم تاڭەرتەڭ پوچتاعا سوعاتىن əدەتىمەن بۇگىن دە جۇمىس باستالعاسىن كەلدى. ەكى قۇلاعى ۇشاتىن قىزىل سۇڭقاردىڭ قاناتىنداي ارتىنا قايىرا كيگەن قىزىل پليۋش تىستى تۇلكى تىماعىنىڭ قارىن شالا-پۇلا سىلكىپ، بۇرمەلى قارا تونىنىڭ تۇيمەسىن دەرەۋ اعىتىپ، كوستيۋمىنىڭ توسقالتاسىنان ءبىر اشىق حاتتى الىپ، تۇرەگەپ تۇرعان كۇيى وقي باستادى.

«عالىم! سەن قىزمەت ىستەپ جاتقان باياناۋلا اۋدانىندا ءمəشھۇر ءجۇسىپ قايتىس بولىپتى. ەل ءىشى «مəشەكەڭ ءسوزى تəبəرىك» دەپ تاراتىپ əكەتىپ جۇرمەسىن. سەن سول مəشەكەڭنىڭ قولجازبالارىن تەز الىپ ماعان جىبەر! كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارۋعا əزىرلەيىك. عابيت مۇسىرەپوۆ». ورىندىعىنا وتىرىپ عابيت جايىن ايتتى: «استانادا «كىتاپ» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى، ۇلكەن جازۋشى. ونىڭ مۇنىسى ۇلكەن قامقورلىق، ۇلكەن ادامگەرشىلىك»، – دەپ كىدىردى دە، وتكەن كۇزدە باياندا، ساعىناي ۇستانىڭ ۇيىندە مəشھۇرگە سəلەم بەرىپ، ءبىر كەش بويى əڭگىمەسىن تىڭداعانىن، جارىقتىقتىڭ ناعىز شەجىرە، ناعىز عۇلاما، ناعىز اقكوڭىل əۋليە ادام ەكەنىن ايتتى. از ومىرىمدە، – دەدى عالىم، – قازاقستاننىڭ مەن قىزمەت ەتپەگەن، مەن بولماعان وبلىس-اۋداندارى كەمدە-كەم. سولاردىڭ بىردە-بىرىندە مəشەكەڭدەي ادامدى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. جارىقتىق، ءوزى سوندا (ساعىنايدىكىندە) ايتىپ وتىرعان جەتپىس ۇشىندە قايتىس بولىپتى. سونى ەستىگەندە مىناداي ءبىر-ەكى شۋماق ولەڭ جازعانمىن.

ۇمىتقان جوق مəشەكەمدى

اق ساقالدى، تاقيالى،

زامانىندا جازدى ولەڭدى.

ولەڭ قالدى، ءولىم الدى.

مەكەندەگەن بايان تاۋدى

مəشھۇر اتى مəڭگى قالدى.

اقىن دا ادام، اجال الدى.

بىراق... ولمەس ءسوزى قالدى، – دەدى عالىم. ريزا بولدىق. ال عالىم سəل ويلانىپ قالدى دا، تەز شەشىم قابىلدادى.

– مەن، – دەدى ول، – قازىر-اق ءجۇرىپ كەتەر ەدىم، بىراق... مəشەكەڭ اينالاسى مەن اۋداننىڭ «بەلسەندىلەرىنىڭ» ءبىرى كورەدى عوي. مəشەكەڭ ەڭبەكتەرىن ماعان سەنىپ بەرە قويماس. وسىعان سەن بار، ديحان! ساعان بەرەر. ءƏبدىراحمان دەگەن اتىڭدى وزگەرتىپ، ديحان قويعان مəشەكەڭنىڭ بالالارى ساعان سەنەر. بەرەر.

– ويلانايىن.

تۇسكى دەمالىستا ۇيىمە كەلىپ، شəي ءىشىپ وتىرعانىمدا əكەم - Əبەكەڭە ايتتىم. Əبەكەڭ كوپ ءسوزدىڭ ادامى ەمەس، كەسىپ ايتاتىن. «جاز!» – دەدى. قاعاز، قالامىمدى الىپ دايىندالىپ ەدىم:

– جاز! – دەدى تاعى دا، – شاراپي دەپ جاز. ەكەۋمىزدىڭ سارابدالدىعىمىز ءۇشىن مəشەكەڭنىڭ سوزدەرى جۇرت قولىندا كەتىپ جۇرمەسىن. بەر! جوعارى جەر كىتاپ ەتىپ شىعاراتىن كورىنەدى. بەر!

ايتقانىن جازدىم. وقىپ بەردىم. ارابشا باسپا ءسوزدى جاقسى تانيتىن، قيسسالاردى جاقسى وقيتىن Əبەكەڭ جازۋ جاعىنا مۇلدە جوقتى. ءƏبىل دەپ قانا قول قويا الاتىن ەدى. «ءƏبىل» دەپ حات اياعىنا (ارابشا) قول قويدى. «1931 جىل، دەكابر».

ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ اۋدان اتكومىنىڭ كاشاۆاعا ۇقساستاۋ شاناسىنا جەككەن بۋرىل اتپەن «يا، سəت!» – دەپ، ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەردەگى مəشەكەڭ قىستاۋىنا قالىم شوقى بيىگىنەن بەتتەپ ءجۇرىپ بەردىم. ايتقاندايىن، مەن شاناعا ءمىنىپ، بوجىنى ەندى عانا قاعا بەرگەنىمدە عالىم كەلىپ:

– شاراپي ارابشا عانا ساۋاتتى ادام دەپ ەستيمىن. «ارابشا شىعاراتىن بولساڭدار عانا...» دەر. ارابشا شىعارامىز دە! قازانعا جىبەرىپ، باستىرامىز دە!

– ولاي ەتە الار ما ەكەنبىز؟ وتىرىكشى بولارمىن. شاراپي اعا əكەمنىڭ دوسى، قۇرداسى، سىرلاسى. ول كىسى ماعان: «سەن ءƏبىلدىڭ بالاسى ەمەسسىڭ، مەنىڭ بالامسىڭ»، – دەيتىن əزىلدەپ. ول كىسىگە وتىرىكشى بو...

– جوق، ديحان، راس! سولاي ەتۋگە تىرىسارمىز، عابيتكە سونى ايتارمىز. ەڭ باستىسى – قالايدا مəشەكەڭنىڭ شىعارمالارىن قولجازبا كۇيىندە جۇرت قولىندا كەتىرمەۋ... قولعا الۋ. استاناعا - عابيتكە جىبەرۋ، «رەۆوليۋتسيانىڭ پايداسىنا شەشىلەتىن ءىس بولسا وتىرىك ايتۋعا دا بولادى» دەپ كىم ايتقانىن بىلەسىڭ عوي؟!

مەن ۇتىلدىم، ىشىمنەن قۇپتاماعانىمدى تىسىمنەن شىعارماي ءجۇرىپ كەتتىم. جاسىباي اسۋىنان اسىپ، اق قار-كوك مۇز كولىنىڭ ۇستىمەن باسىپ بۋرىلدى جۇردەك ايداپ كەتىپ بارام. اق دالانىڭ الشاڭ توسىندە، ساپارىمنىڭ ەرتەسىندە دە، كەشىندە دە بيشىگىم ءورىمدى، ءجۇرىسىم ءونىمدى، ءوزىم كوڭىلدى. جالعىزسىراۋ دەگەندى بىلمەيمىن... قىسقاسى، وسىنداي سəتتىلىكپەن ارادا ءۇش قونىپ، ءتورتىنشى كۇنى بولدەيدەگى قايىن اتام ءبəيدىلدانىڭ ۇيىنەن اتتانىپ، قالىم شوقى بيىگى تۇبىندەگى جالعىز قورا – مəشەكەڭ ۇيىنە كۇن باتا جەتتىم.

جالعىز ءۇيدىڭ اتى جالعىز ءۇي عوي. ونىڭ ۇستىنە، مəشەكەڭ و دۇنيەگە كەتكەلى بۇل ءۇي ءىشى-باسى شاراپي اعانىڭ ءوزى بولىپ، مəشەكەڭ جوقتىعىنا بۇكىل əلەم كوشىپ كەتكەندەي قوڭىلتاقسيدى-اۋ دەيمىن. مەن اتتى «دىر-ر» دەپ توقتاتقاندا قاقپادان شاراپي اعا شىعا كەلدى. قاسقىر ىشىكتىڭ جاعاسىن ارتقا قاراي سىلكە-مىلكە قايىرىپ جىبەرىپ، شانادان قارعىپ ءتۇسىپ، «شاراپي اعا!» دەپ قۇشاقتاي الدىم. شاراپي اعانى مəشەكەڭ قايتىس بولعالى كورىپ تۇرعانىم وسى. سوندىقتان دا جاڭاعى «قۇشاعىمدا» كوڭىل ايتۋىم دا بار ەدى. شاراپي اعا دا سولاي سەزگەن بولار.

ۇيگە كىردىك. زەينەپ شەشەي ورتالىق بولمەدە ەكەن. زەينەپ انا ماڭدايىمنان يىسكەپ، ودان وڭ قولىنىڭ الاقانىمەن ماڭدايىمنان سيپاپ، قاسىنا وتىرعىزدى.

– مولدا اتامنان ايرىلعامىز، ديحان قاراعىم! – دەپ قامىعىپ، كوزىنە جاس الدى.

داستارقان جايىلدى. Əندەتىپ سارى ساماۋرىن كەلدى. بوي جىلىندى، وي جىلىندى. مەنىڭ كەلۋ ساپارىم جايىن شاراپي اعا سوندا عانا سۇرادى. مەن جəيلاپ قانا نانىمدى ۇنمەن كەلگەن جۇمىس جايىمدى ايتتىم.

– تاپقان ەكەن ول جازۋشىلارىڭ مولدا اتام قازىناسىن تالاپايلاتاتىن ادامدى – دەدى. زەينەپ شەشەي دە كۇيەۋىنىڭ مۇنىسىنا ريزا بولدى. داستارقان جيىلىسىمەن: – مىندا ءجۇر، مولدا اتام بولمەسىنە ءجۇر، ديحان اينالايىن! – دەپ، شاراپي اعا مەنى تورگى بولمەگە ەرتىپ كىردى. Əينەككە قارسى قابىرعادا تۇرعان قوڭىر كۇرەڭ ەكى شكافتى كورسەتىپ: – مولدا اتام كىتاپتارى، جازبالارى وسى ەكەۋىندە، – دەدى.

شكافتى اشقانشا، مəشەكەڭ مۇرالارىن كورگەنشە الىپ-ۇشقان دەگبىرسىزدىگىمە وزىمە ىشتەي زەكىپ قالدىم. قابىرعا پەشكە ىرگەسىن تيگىزە جينالعان قالىڭ توسەك; ونىڭ باس جاعىندا ۇلكەن-ۇلكەن ەكى كوك جاستىق. ەدەندە اق كيگىز، الاشا. Əلگى ەكى شكافتان تومەن ەسىك جاعىن الا ءىلۋلى بەت ورامال، دəرەت ورامال. Əينەككە جاقىن ءتورت بۇرىشتاعى جۇمىس ۇستەلىنىڭ ۇستىندە كəدىمگى تاقياسى. بولمەنىڭ ناق ورتاسىندا دوڭگەلەك ۇستەل ۇستىندە قاعاز، قاۋىرسىن قالام، جəي قالام، سيا-ساۋىت، قارىنداش. توسەگىنىڭ باس جاعىندا، كەڭ بۇرىشتا وقالى شاپانى مەن ۇزىن اق كويلەگى ءىلۋلى... Əنە ءبىر شاعىن اينانىڭ جانىندا ءبىرى بىلعارى، ءبىرى اعاش – ەكى شامادان. جيھانكەز مəشەكەڭنىڭ بۇل ەكى شامادانى قاشاندا «جولسەرىگى» بولاتىن. بىرەۋىندە – شəي-قانتى، جەڭىل كيىمدەرى، ورامال، سابىنى، ناسىبايلىق تەمەكىسى، بىلعارى شامادانىندا – كىتاپتار، جول جازبالارى، قاعاز، قالام، قارىنداش بولاتىن. بوساعا جاقتا – جەز شəينەك، جەز لەگەن، ورامال.

– مولدا اتام بولمەسى! Əۋەلدەن وسىلاي. سول كۇيىندە، ءبəرى سول كۇيى ورىن-ورنىندا، – دەيدى شاراپي اعا. «سۇيتپەگەندە» دەپ زەينەپ شەشەي قۇپتايدى. بۇل كورىنىستەردى ناعىز مۋزەيلىك سيپات دەرسىڭ.

مەن əكەمنىڭ حاتىن بەرۋگە وسىنداي ءبىر ءجəيلى شاق كۇتكەن ەدىم. سونىڭ رەتى كەلگەن شىعار-اق دەپ:

– شاراپي اعا، – دەپ ءتوس قالتاما قولىمدى سالىپ Əبەكەڭنىڭ حاتىن الدىم دا شəكەڭە ۇسىندىم. شاراپي اعا ارابشا مول ساۋاتتى، زەردەلى ادام ەدى. جاڭاعى مەن ۇسىنعان حات ءسوزىن əيەلى زەينەپتىڭ دە ەستىگەنىن ءجون كورگەن بولار: «داۋىستاپ وقى» دەپ ماعان بەردى.

«شاراپي! ەكەۋمىزدىڭ «ساۋاتسىز سالعىرتتىعىمىز» ءۇشىن مəشەكەڭنىڭ مۇرا سوزدەرى جۇرت قولىندا كەتىپ جۇرمەسىن. بەر! جوعارعى جەر كىتاپ ەتىپ شىعاراتىن كورىنەدى. بەر! ءƏبىل».

– «ساۋاتسىزدار» ءƏبىل ەكەۋمىزدەي ساۋاتسىز بولسا، شۇكىرلىك دەر ەدىم، – دەپ كۇلدى شəكەڭ.

زەينەپ اپاي:

– ادال دوستىڭ كوڭىلىندە كولەڭكە بولمايدى دەيتىن ەدى عوي، مولدا اتام. Əبەكەڭ سول عوي، جاڭاعى سوزدەرىن ايتام، – دەپ از كىدىردى دە.

– جازدىگۇنى، ءتۇۋ سوناۋ بەس كوش جەردەگى تامدى مەن قاراقوعادان مولدا اتام كوزى تىرىسىندە باتا قىلا كەلگەندەردىڭ ىشىندە Əبەكەڭ ءتىپتى جان جاقىندىعىن كورسەتىپ ەدى سىزگە، تولەۋبايجاننىڭ اعاسى! – دەپ كۇيەۋىنە جارقىن قارادى.

– يə! ونىڭ راس. ويتكەنى ول ءƏبىل عوي... – دەدى شəكەڭ.

وقىرمان قاۋىم، سىزدەر: «مəشەكەڭ نويابردە قايتىس بولدى. وتكەن جازدا ءتىرى ەدى عوي. ءتىرى كىسىگە باتا ىستەۋشى مە ەدى دەرسىزدەر. ولارىڭ دا ءجون. بىراق، سىزدەر ولاي دەگەندەرىڭىزبەن، مəشەكەڭ وزىنە تىرىسىندە باتا ىستەتكەنى شىن. «ءوزىم تىرىدە، كوزىم تىرىدە ىستەسىن ماعان باتا ىستەيتىندەر!» – دەپ جار سالدىردى دا، ءوزى جايلاۋعا كوشپەي، قىستاۋىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى كوكورايعا ەكى كيگىز ءۇي تىكتىرىپ، جاز بويى باتا ىستەتىپ، ءوزى ويلاعان نۇسقادا قابىرىن قازدىرىپ، زيراتىن سالدىرعان. مəشەكەڭدى تەڭدەسسىز قۇرمەتتەيتىن بۇكىل ايدابول-شىدەرتى ەلى اۋىل-اۋىل، رەت-رەتىمەن ءتۇۋ سوناۋ 150–200 شاقىرىم جەردەگى جايلاۋلارىنان مəشەكەڭە باتا ىستەۋگە وسىندا – قالىم شوقىعا اعىلىپ كەلىپ جاتتى. سابا-سابا قىمىز، شəي-قانت، قۇرت، ىرىمشىك، باۋىرساقتارىمەن كەلىپ، قويلارىن، تايلارىن ءتىرى əكەپ، قۇران وقىتىپ قايتاتىن. توردە ۇزىن اق كويلەگى سىرتىنان وقالى شاپان جامىلىپ، ۇكىلى تاقياسى باسىندا، ارقار مۇيىزىنەن جاساعان كۇمىس شاقشاسى قاسىندا، دəل جەتپىس ءۇش جاسىندا əڭگىمە شەرتىپ، جۇرتتى ىنتىقتىرا تىڭداتىپ، كەيدە كۇلدىرىپ، ءوزى دە بۇكىل دەنەسىمەن سىلق-سىلق كۇلىپ راقاتتاناتىن، جارىقتىق!

ءبىر باتا وقىرىندا مەن دە بولعانمىن. جوسالىداعى ينتەرناتتان (ديرەكتورمىن) جايلاۋداعى (بورانشوقىداعى) ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا بارا جاتقانىمدا مəشەكەڭە سəلەم بەرە كەتەيىن دەپ əدەيى سوعىپ ەدىم. جاڭاعى «باتا وقىرلاردىڭ» ءبىر توبى كەلىپ جاتىر ەكەن. «باتا وقىر» داستارقان باسىندا:

- مəشھۇرگە تيە بەرسىن! ال ىشىڭدەر، جەڭدەر! اللاۋ əكپار! – دەپ باتاسىن ءوزى ىستەپ، جايعان الاقانىن بەتىنە تيگىزبەي، يەگى تۇسىنان تومەن ءتۇسىرىپ باتاسىن بىتىرەدى ەكەن. بۇل جولى دا ءسۇيىتتى، جارىقتىق! –نەگە تاڭداناسىڭدار! ءمəشھۇر ولمەيدى دەپ بىلەسىڭدەر مە؟ تۋماعان ادام عانا ولمەيدى. تۋ – ءولۋ دەگەن ماعىنا. تۋعان ادام ءبəرى ولەدى. بىراق... بىرەۋ ەرتە، بىرەۋ كەش. ءولىم جولى ينەنىڭ جاسۋىنداي، بارلىق ادام وتەدى سول تەسىكتەن، – دەدى.

تەرەزەسىنىڭ الدىنان كورىنىپ جاتاتىن كوك ءدوڭنىڭ ۇستىنەن قازدىرىپ جاتقان بەيىتىنە بارىپ قايتپاق بولدى دا:

– قاسىما سەن عانا ەر! – دەپ، سوڭعى جىلدارداعى جولسەرىگى ءəرى كۇتۋشىسى شاتابەكتى الىپ، دوڭگە قاراي بەتتەدى. مەن بارعىم، كورگىم كەلەتىن كوڭىلىمدى كوزىممەن ءبىلدىرىپ، شاراپي اعاعا قاراپ ەدىم، ول كىسى: «ءجۇر»، – دەدى. ءبىز بارعاندا مəشەكەڭ بولاشاق ماۆزولەي-زيراتىنىڭ استىڭعى قاباتىنان لايىقتالاتىن بولمە ء(وزى جاتاتىن) ورنىن قازىپ جاتقانداردىڭ قاسىندا تۇر ەكەن.

– قازىڭدار! تەرەڭ قازىڭدار. ءمəشھۇر قاشىپ شىعىپ كەتە المايتىنداي ەتىپ تەرەڭ قازىڭدار! – دەپ سىلق-سىلق كۇلەدى دە، – جəنە كەڭ قازىڭدار. ون-ون بەس ادام سىياتىنداي كەڭ بولسىن. كىرپىشتەرى بەرىك قالانسىن، – دەدى.

– تىرلىگىندە... ۇرى-قارىلاردىڭ، وزبىر، قياناتشىل، ايۋ مىنەز əكىمدەردىڭ قارا حالىققا جاساعان قياناتىن قىزىل تىلمەن قىلىشتاعان ءمəشھۇردىڭ شاتاعى از بوپ پا؟ تىرىمدە تىستەرى باتپاعان سول سويقاندار مەن كوز جۇمعاسىن ءوش الۋعا ۇستىمنەن ارىز جاۋدىرىپ، مۇڭكىر-نəڭكىرگە تەرگەتتىرمەي قويماس. سوندا مەنىڭ مۇنداعى دۇرىستىعىمدى قورعاۋعا بىرنەشە پەرىشتە كەلەر... كەڭ قازىڭدار، – دەپ مəشەكەڭ سىلق-سىلق كۇلدى. قازۋشىلار دا كۇلدى.

بىزدەن بۇرىن بارعان ءبىرسىپىرا ادام بار ەكەن. سولاردىڭ ىشىنەن قاز مويىن، ۇزىن سيراق تəش:

– مəشەكە! ۇلىلىعىڭىزعا قۇلدىق! تىرىسىندە كورىن قازدىرىپ قويعان ادام ەش زاماندا، ەشقايدا جوق. ءمəشھۇردىڭ مىناسى نە سۇمدىق؟ – دەپ وتىردى əنەۋ كۇنى بىرەۋ...

– كىم؟

– ءدəۋىتباي «بىلگىش».

– سۇمدىق كوردە ەمەس، توردە تورە بوپ وتىرعانداردا، قياناتتا، زورلىق-زومبىلىقتا، الداۋ-ارباۋدا، كىسى حاقىسىن جالماۋدا، وسەك- وتىرىك، جالا-پəلەدە... مەنىڭ «كورىم» شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ساعاتىمدا لايىقتالعان. سونى ەندى ءوز كوزىممەن كورۋگە قازدىرسام نەسى سۇمدىق؟ ولگەندە جاتاتىن ورنىمدى كوزىمنىڭ تىرىسىندە əزىرلەتىپ قويىپ جاتىرمىن. ولگەندە كوردە ەمەس، توردە... مىنا تورگى بولمە تورىندە، ءتورت باعانالى الىپ نار كەرەۋەت ءتəرىزدى اعاش «توسەكتە» شالقامنان جاتپاقپىن. ءومىر بويعى ارماندارىنىڭ بىرىنە جەتپەگەن ءمəشھۇردىڭ و دۇنيەگە كەتەرىندە جەتكەن بۇل ارمانىن كۇندەگەندەر كۇنشىلدىك كوگەنىندە قىلعىنسىن. اللاۋ əكپار! – دەدى مəشەكەڭ.

ەشكىم ەشتەمە دەي المادى. بۇلار ەسىمدەگىلەر. ال قازىر، شاراپي اعامەن وتىرىسىمىزدا مەن:

– مəشەكەڭنىڭ قالاي قايتىس بولعانى حالىققا اڭىز بوپ كەتتى. بىراق، مەن ءوز اۋزىڭىزدان ەستىگىم كەلەدى، شاراپي اعا، – دەپ ءوتىندىم.

– حالىق ءوسىرىپ تە، ءوشىرىپ تە ايتىپ جۇرگەن جوق. راسى سول. سول كۇن تاڭەرتەڭگى ءشəيدى وسى بولمەدە، وسى ۇستەلدە ىشتىك. مولدا اتام كۇندەگىسىندەي ناقىل سوزدەرىن، اقىل سوزدەرىن ايتىپ وتىردى دا:

– سەن انا شكافتى اش تا، «مەسقارانى» əكەلشى – دەدى. Əكەپ بەردىم. قولىنا الا بەرىپ:

جۇرەكتىڭ قازىناسىن قازعان ءمəشھۇر، وكسىتپەي، شاشپاي-توكپەي جازعان ءمəشھۇر، – دەپ جىبەردى. سويدەدى دە، ءبىتىمى قۇران بىتىمدەس، قالىڭدىعى قۇراننان ەكى ەسە قالىڭ جاڭاعى «قارامەس» قولجازبا كىتابىنىڭ ەكى-ءۇش جەردەن بەتتەرىن اشتى، كوز جۇگىرتتى. كوزىندە دە، جۇزىندە دە ىستىق سىيلاستىق، ىستىق قيماستىق بار. ەندى ورنىنا اپارىپ قوي، – دەدى. ايتقانىن ىستەدىم. قايتىپ كەپ ورنىما وتىرا بەرگەنىمدە: – ەسىڭدە بولسىن، شاراپي... مەنەن كەيىن مەنىڭ سوزدەرىمدى ەلەپ-ەسكەرىپ كىتاپ قىپ شىعارامىز دەۋشىلەر بولسا، اراپ قارىپتارىمەن تەرىلىپ شىعارىلاتىن بولسىن! اللاۋ əكپار! – دەدى. كوڭىلىمە ەشتەمە العام جوق.

زەينەپ ۇستەل ۇستىندەگىلەردى جيناپ، ءۇستىن ءسۇرتىپ بولا بەرگەندە بوساعا جاقتا تۇرعان شəينەك پەن شىلəپشىنعا كوز جۇگىرتتى دە: «مەن تاھرات الايىن، سەن اندا بارا تۇر، قاراعىم»، – دەدى مولدا اتام. زەينەپ شىعىپ كەتتى. مەن قولىنا سۋ قۇيىپ تۇردىم. ءىش دəرەت الدى. جۋىندى، ءسۇرتىندى. توسەگىنە كەپ وتىردى دا:

– مەن ەندى دەم الام. سەن بارا بەر. شارۋاڭدى ىستە. مالىڭا قارا! ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن كەل! ۇيىقتاپ كەتسەم وياتپا! – دەپ كۇلدى. ءبəرىن ايتقانىنشا ىستەدىم. ءبىر كەزدە... ايتقان ۋاقىتىندا ەسىكتى اقىرىن اشىپ كىرسەم، توسەگىندە شالقاسىنان ۇيىقتاپ جاتىر. ۇلكەن اق ورامالىن كەۋدەسىنە كولدەنەڭ سالىپتى. قاسىنا جاقىنداپ «مولدا اتا!» دەيمىن. ءۇن جوق. بەتىنە ءۇڭىلدىم. قۇلاعىم توسەپ تىنىسىن تىڭدادىم. تىرلىك بەلگىسى جوق. مəڭگى ۇيقىعا كەتىپتى. مولدا اتامنىڭ اقتىق دەمىنىڭ ءبىتۋىنىڭ شىنى وسىلاي... حالىق تا وسى شىندىقتى عاجاپ كورەدى، – دەدى شاراپي اعا.

راس، عاجاپ! تاڭداناسىڭ. بىراق، تاڭدانۋ بار جەردە تولعانۋ بولۋى دا زاڭدى. ولاي بولسا، تولعانۋ، توپشىلاۋ، بولجاۋ بارىن دا ۇمىتپالىق. جاز بويى باتا ىستەتتىرىپ، بەيىتىن قازدىرىپ، ماۆزولەيىن سالدىرىپ، قىس باسىندا ءبىر سəتتە قايتىس بولدى. جاقسىنىڭ ءولىمى دە جاقسى دەگەن وسى دا، باسقانى بىلاي قويعاندا جۇتاڭ جىل باستالا بەرگەندە، حالىق قاسىرەتىن كورمەي-اق كەتەيىن و دۇنيەگە دەگەندەي ومىرمەن قوشتاسقانىن ايتساڭشى جارىقتىقتىڭ...

جەگىپ كەلگەن جالعىز كەرىگىم، جولسەرىگىم، ساپار سەنىمىم بۋرىل اتتى وتقا قويىپ كەلگىم كەپ وتىرعانىمدى شاراپي اعا ايتقىزباي سەزىپ:

– ءجۇر! اتىڭدى وتقا قوي، – دەپ ماي اعاش جاعىپ، جارىق قىپ، قوراعا الىپ شىقتى مەنى. ءشوپ مايا ۇيگەن قورانىڭ وڭ جاق تورىندە مəشەكەڭنىڭ جۇرت بىلەتىن اقماڭداي، جيرەن جال كۇرەڭ اتى تۇر ەكەن. باسىن وتتىقتان الىپ، جارىقپەن بارعان بىزگە قاراعان ءسəتىن «حوش كەلدىڭ! امانسىڭ با، جاس جىگىت!» – دەپ ماعان ارناپ امانداسقانى ءتəرىزدى كوردىم. جəنە بىزگە قاراپ كوزىن مولدىرەتىپ: يەم قايدا؟ مəشەكەم قايدا؟ نەگە قورادا مۇنشا تۇرىپ قالدىم؟ ءجۇرۋشى ەك قوي ساياحاتتاپ ەل ارالاپ؟ – دەپ تۇرعان ءتəرىزدى. بۇل كۇرەڭ اتتى بۇل

ەلدە بىلمەيتىن ادام از. ويتكەنى مəشەكەڭ جيھانكەز سوڭعى جەتى-سەگىز جىلدا وسى كۇرەڭدى عانا جەكتىرىپ ءجۇرىپ-تۇراتىن.

مəشەكەڭ بايانعا بارارىندا دا، قايتارىندا دا مويىلدىداعى ءبىزدىڭ اۋىلعا سوقپاي كەتپەيتىن. سوندا تەك قانا ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسەتىن. سوندا وسى كۇرەڭ ءبىزدىڭ قورانىڭ «سىيلى قوناعى» بولاتىن. مەنى دە تانيتىن. قاسىنا بارىپ ماڭدايىنان سيپاپ، تاماعىنىڭ استىنان قاقتىم.

– مۇندا كىرەيىك! – دەدى شاراپي اعا اتقورادان سول جاقتاعى بولمە ەسىگىن نۇسقاپ. مۇندا مəشەكەڭ جاڭاعى كۇرەڭدى جەكتىرىپ، ءوزى عانا مىنەتىن تراشپەڭكە ارباسى مەن تەمىر تابان، كاشاۆا شاناسى تۇر. اربا ۇستىندە قامىت، دوعا جاتىر. سولاردى كورسەتىپ:

– مولدا اتامنىڭ əرقايدا ساپار سەرىگى ءتورت تۇلىكتەن جاڭاعى كۇرەڭ، جانسىزدان جاڭاعى تراشپەڭكە، شانا، سولاردىڭ ساۋىت-سايماندارى – قامىت، دوعا، بوجىعا دەيىن مۇرا كورەمىن. ساقتاماقپىن. بىراق، كىم ءبىلسىن... جىل جۇتاڭداپ بارادى، – دەپ سəل كۇرسىنگەندەي بولدى دا: – «ينشااللا» دەپ ايتايىن، ەشكىم تيە قويماس بۇلارعا، اسا ءبىر دۇلەي بىرەۋ بولماسا، – دەدى.

ۇيگە كىرگەنسىن وسى əڭگىمەنى زەينەپ اپاي جالعاستىردى.

– نەبىر ميليتسيا، نەبىر əسكەر، نەبىر بەلسەندى... بىردە-ءبىرى مولدا اتامنىڭ كۇرەڭ تۇلپارىن ىلاۋعا دا مىنگەن ەمەس. ارباسىنا نە شاناسىنا دا وتىرعان ەمەس. سəلەم بەرىپ، اتامنىڭ داستارقانىنان دəم تاتىپ، قوشتاسىپ، ءوز جوندەرىنە ءجۇرىپ كەتەتىن، – دەدى.

يə، بۇل بۇكىل ەل بىلەتىن شىندىق بولاتىن.

– سوۆەت ۇكىمەتى ورناعالى مولدا اتامدى ءبىر-اق ادام رەنجىتتى عوي. ءسىز ايتىڭىزشى، قوناقجاننىڭ اعاسى، – دەدى زەينەپ شەشەي شاراپي اعاعا.

– قالاي ەدى... Əلگى...

جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە ءبىر جىلى جازدا ۇلكەن قالالاردان وقۋدان دەمالىسقا كەلگەن ساقا ستۋدەنتتەردىڭ كوپشىلىگى-اق مəشەكەڭە سəلەم بەرە كەلەدى، نەمەسە مəشەكەڭ تۇسكەن ۇيگە بارىپ داستارقانداس بولىپ əڭگىمەسىن تىڭدايدى. نەلەر عاجاپ حيكايالاردى، تاريحي وقيعالاردى، ەلدىك، ەرلىك شەجىرەلەردى شەرتەدى مəشەكەڭ. سونداي كەرەمەت وقيعالاردى تىڭداپ سۋسىنداۋشى وقىعانداردىڭ ءبىرى مəشەكەڭنىڭ ءبىر əڭگىمە-حيكاياسىن «ەل اۋزىنان جيدىم» دەپ سەمەيدە شىعاتىن «تاڭ» جۋرنالىنا باستىرادى. مəشەكەڭ بۇعان قاتتى رەنجيدى. كەلەسى جىلى تاعى دا دەمالىسقا كەلىپ، مəشەكەڭ وتىرعان ۇيگە كەلگەندەرىندە:

ءمəشھۇردىڭ بىلتىرداعى ءتىرى كەزى،

ءسوزىمدى ۇرلاپ جۇرگەن قايسىڭ ءوزى؟ – دەپتى.

– ول əلگى شوقاق قوي... شوقاقتاپ ءجۇرىپ جالاڭاش تابانىنا «ۇلتان» تاپپاق بوپ وت باسىپ العان. وسكەمەن جاققا كەتتى. ءتۇبى بəسەنتيىن، قارجاۋ كۇشىك.

– كۇشىگىنىڭ ىشىندە ۇرى يت بوپ ەرجەتكەن بىرەۋى ەكەن. بəسە...بəسە... – دەپ مəشەكەڭ سىلق-سىلق كۇلەدى دە، ەسىلە دە تەسىلە سويلەپ كەتەدى.

– قۇدايعا دا جاقسى كەرەك. جاڭاعىداي «ادامنىڭ ءيتىن» كەرەك قىلاتىن قۇداي بار ما؟ قۇدايعا ۇرى كەرەك ەمەس، جىگىتتىڭ نۇرى كەرەك! اناۋ كەشەگى شوقان سياقتى، بۇركىتبايدىڭ مۇستافاسى سياقتى. سۇلتانماحمۇت سياقتى حالىقتىڭ جۇرەك جۇلدىزدارى كەرەك. سولاردىڭ ءىزباسارى بولار ما دەگەن ءۇمىتىم بار ەدى ىزاباي جۇماتايىندا. و دا قۇدايعا كەرەكتىڭ ءبىرى بوپتى. ىلاج نە؟

جۇماتاي ىزاباەۆ سەمەيدە، پەدتەحنيكۋمدا وقيتىن. 1925 جىلى سەمەيدە شىققان «تاڭ» جۋرنالىنىڭ ءبىرىنشى نومىرىندەگى ارناۋ ولەڭىندە:

«تاڭ» ۇستىنە تاڭ بولامىن اتام دا،

ەل اعارتۋ ۇرانىم دا، باتام دا.

سوقىر، ساڭىراۋ سورلى ەلىمدى وياتىپ،

كۇندە ايعايلاپ دابىل قاعىپ جاتام دا! –

دەگەن جۇماتاي ارمانى مəشەكەڭە قاتتى ۇناعان ەكەن. مۇنىڭ الدىندا وسى جۇماتاي «كوگەنتۇپ» دەگەن پەسا جازعان، سەمەي تەاترىندا وينالعان. «كوگەنتۇپ» اقبەتتاۋ بولىسى əكىمىنىڭ جەر ءۇشىن، جەرىن ىقتيارلارىمەن بەرە قويماعان قىرىق ءۇيلى مامىتتىڭ قىرىق جىگىتىن كوگەندەپ تاستاعان سۇمدىق وقيعاسى تۋرالى بولاتىن. سونداعى كوگەندەلگەن «قىرىقتىڭ» ءبىرى – جۇماتايدىڭ ءوز əكەسى – ىزاباي. مəشەكەڭ دانالىعى 24 جاستاعى جۇماتايدىڭ تالابىنا، تالانتىنا، اسىل ارمانىنا ريزا بولاتىن. «كوكجيەكتەن كورىنە باس-

تاعان بۇل جاس جۇلدىز ورلەي تۇسسە ەكەن، بيىكتەپ جارقىراي تۇسسە ەكەن!» دەيتىن. مəشەكەڭ مول ءۇمىت كۇتكەن سول جۇماتاي 1926 جىلى قايتىس بوپ كەتتى. قانداي وكىنىشتى...

شاراپي اعا əڭگىمەسىن تىڭداي بەرگىم كەلەدى. ايتا تۇسسە ەكەن! – دەيمىن. بىراق زەينەپ اپاي: «ديحان شارشاپ كەلدى عوي الىس جولدان. مۇندا كەلگەلى دە دەم العان جوق. ەرتەڭ دە كۇن بار عوي... سولاي ەمەس پە، تولەۋباي جاننىڭ اعاسى»، – دەدى. ءبىرىن-ءبىرى قاس-قاباقتان ۇعاتىن ۇلكەندەر مەنىڭ جاتىپ تىنىعۋىمدى ۇيعاردى. جəنە وتىرىپ قالدىق. ول بىلاي بولدى.

مەن بىلەتىن بۇرىنعى شاراپي اعا ءسوزۋار ەمەس بولاتىن. Əڭگىمەشىلدىگىن دە بىلمەيمىن. Əسىرەسە əكەسى مəشەكەڭ تۋرالى ەشتەمە ايتپايتىن. «جۇرت ءوزى بىلەتىن ءمəشھۇردى مەن نەسىنە ايتام. ماقتانىپ وتىر دەر» دەيتىن بولار. Əيتەۋىر سولاي بولاتىن. ال بۇگىن، «ەكىنشى شاراپي اعانى» كورىپ تاڭ قالىپ وتىرمىن. جاتىق ۇنىمەن ءجəيلى شەرتەدى. Əكەسى (مəشەكەڭنىڭ) ءومىرىنىڭ كەيبىر سəتتەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ىستىق سەزىم تولقىنىندا كوك تەڭىزدە جايساڭ جۇزگەن كەمە ءتəرىزدى. تىڭداي بەرگىم كەلەدى، ايتا تۇسسە ەكەن دەيمىن. بايقايمىن، زەينەپ شەشەي دە تاپ وسى مەن ءتəرىزدى كۇيدە وتىر. مەن الاڭسىز تىڭداۋدامىن. ويتكەنى شاراپي اعا ەرتەڭ تاڭەرتەڭ مəشەكەڭنىڭ كىتاپ-دۇنيەلەرىنەن قولجازبالارىن قاراۋىما ۇرىقسات-ۋəدە جاسادى. ەكى ايتۋ بۇل كىسىدە بولعان ەمەس. قاراتادى. ال وعان ءبىر كىرىسىپ كەتكەنسىن باسقا ەشتەمەگە الاڭ بولماۋىم كەرەك. سوندىقتان دا وسى كەشتە شاراپي اعا əڭگىمەلەرىن – ەستەلىكتەرىن وتە ۇقىپتى تىڭداپ الۋىم كەرەك.

– مولدا اتام كىندىگىنەن اعايىندى ۇشەۋمىز عوي، – دەپ باستادى شاراپي اعا، – ۇلكەنى مەن، ورتانشىسى Əمەن، كىشىسى – فازىل. ءومىر بويى جەلدەي ەسىپ، دارياداي تاسىپ، تەڭىزدەي تولقىپ-تولىسىپ وتىراتىن مولدا اتامنىڭ تəشكەنتتە ىستەپ جۇرگەن Əمەننىڭ قايتىس بولعان حابارىن ەستىگەندەگى كۇيزەلىسى، كۇيىنىشى بۇكىل ەل-جۇرت كوڭىلىن كۇيزەلتتى. «اقجول» دەگەن گازەتتە، اينالىپ كەتەيىن، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ كوڭىل ايتۋى ازىراق توقتاۋ-سابىر ويلاتقانداي بولدى. بىراق، مولدا اتام:

قان ءتۇستى الپىس ۇشتە اياعىما،

وق ءتيىپ شەتتە جۇرگەن ساياعىما، –

دەپ اھ ۇردى. وتىرىپ قالدى.

ءبىر بالام بار وزىمنەن اسىپ تۋعان! – دەيتىن بالاسى Əمەننىڭ قازاسى مولدا اتام جانىن قاتتى كۇيزەلتتى. كەلەسى جىلى جازىندا تۇركىستان ارقىلى تاشكەنتكە بارىپ، Əمەننىڭ زيراتىنا بەلگى ورناتپاق، دۇعا وقىماق بولىپ، قاسىنا ءبəزىلدىڭ راحىمىن، ايماننىڭ شەريازدانىن الىپ، كوك بريشكەگە قوس تۇيە جەكتىرىپ ءجۇرىپ كەتكەن ەدى. قارقارالىدان ءəرى جۇرىسكە جارامايتىنىن سەزىپ ەلگە قايتا ورالدى.

قۇدايعا ادالى، ءبىر əكە، ءبىر شەشەدەن تۋعانىمىزبەن Əمەننىڭ جاراتىلىسى فازىل ەكەۋمىزدەن مۇلدە باسقا ەدى.

– مەن دە بىلەم Əمەن اعانى – دەدىم.

– قالاي؟

– ون بەسىنشى جىل شىعار دەيمىن، قىزىلتاۋ ەلىندە بالا وقىتادى ەكەن. ۇيلەرىنە كەلىپ قىزىلتاۋعا قايتىپ بارا جاتقان جولىندا بىزدىكىنە ءتۇسىپ، ات شالدىرىپ، شəي ءىشتى، ەت جەدى (وزىنە ارناپ اسقان); سول وتىرىسىندا (تورگى بولمەمىزدە) قالتاسىنان قاعاز الىپ «حازىرەتكە» دەگەن ولەڭ شىعارىپ، ءبىزدىڭ Əبەكەڭە وقىدى. سودان ەسىمدە قالعانى:

مولدالار!

قۇداي بولسا ءəدىل تورەم

حالىققا – جəننات، سەندەرگە دوزاق بەرەم، – دەگەنى عانا.

اق سۇر بەتىندە بىلىنەر-بىلىنبەس قوراسان داعى بار، وتتى ءجۇز، كۇرەڭ كوز، وتە شيراق، وجەت مىنەزىمەن ەركىن وتىرادى ەكەن. جاڭاعى «حازىرەتكە» دەگەن ولەڭىن ءبىزدىڭ Əبەكەڭە بەرىپ كەتتى.

– مولدا اتاما دا سىن شىعارعان ورتانشىم ەدى عوي ول، – دەدى زەينەپ شەشەي. Əمەندى «ورتانشىم» دەيدى ەكەن. جۇرت اۋزىنان ەستۋىم بار بولسا دا، مىنا كىسى دە سونى ايتار ما ەكەن؟ – دەپ – نە سىن، نە دەگەن ەكەن Əمەن اعا؟ – دەدىم.

زەينەپ شەشەي ىركىلمەستەن، ويلانباستان:

قولىما حات جازعالى الدىم قالام،

قۇبىلىپ تولقىن بوپ تۇر كۇللى عالام،

Əكەنىڭ ەڭ جاقسىسى جەزدەدەي دەپ،

سونى ايتقان بۇرىنعىدا əۋليە ادام!

دەگەن ەكەن، – دەدى.

– بۇنى نەگە ايتقان؟

1916 جىل پاتشانىڭ قازاقتان مايدانعا جىگىتتەر الۋ تۋرالى جارلىعى دالا جۇرەگىن ءدىر ەتكىزدى. «كىم ءۇشىن سوعىسقا بارامىز؟ نە ءۇشىن سوعىسامىز؟ نەگە تەككە قىرىلامىز؟» دەپ باياناۋلانىڭ ون بولىس ەلىنىڭ ەتى ءتىرى، جاۋجۇرەك ازاماتتارى ۇرانداسىپ الاباس تاۋىنا كوتەرىلدى. كوتەرىلىستى باشاردان باتىر باسقاردى. Əمەن سول كوتەرىلىستىڭ جانعان ورتتەي جالىندى ەرلەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

– شىركىن-اي، ارامىزدا مəشەكەڭ بولسا، باتاسىن بەرسە قانداي قۇدىرەتتى عاسكەر بولار ەدىك! – دەگەندى سونداعى ەكىنىڭ ءبىرى ايتاتىن بوپتى.

– ءجون ءسوز؟

– ءسوز عانا ەمەس، تىلەك!

– ارامىزدا ءبىر كۇن عانا بولىپ، باتاسىن بەرىپ كەتسە جەتىپ جاتىر عوي، – دەسىپتى جىگىتتەر. Əمەن دە وسىنداي ويدا بولىپتى. ال مəشەكەڭ ءشى؟ مəشەكەڭ بۇل كوتەرىلىستى ماعىنالى دەپ تە، ماعىناسىز دەپ تە تارازىلايدى. ماعىنالىسى – پاتشانىڭ جيھانگەرلىك سوعىسى ءۇشىن əدىلەتسىز جارلىعىنا قارسى كوتەرىلمەي وتىرۋ ەزدىك بولار ەدى. ال ماعىناسىزى نە؟ پاتشانىڭ سان الۋان سوعىس قۇرالدارى سايلى، قارۋ-جاراقتى دا قاھارلى əسكەرلەرىنە قارسى سوعىسار قازاقتا سويىل-شوقپاردان باسقا، قويان اتاتىن ءبىرلى-جارىم مىلتىقتان باسقا نە بار؟ سوعىسسا – بوسقا قىرىلۋ... مىنە، مəشەكەڭ وسىنداي ەكى الۋان وي تولقۋىندا بولادى. ال، سىرتىندا «دالا ۋəلاياتى» گازەتىندە باسىلعان 1905 جىلعى «قاندى جەكسەنبى» ولەڭى، «سارىارقا كىمدىكى؟» تولعانىستارى تۋرالى پاتشا جاندارمدارى ءمəشھۇردى تۇتقىنداپ، سوتتاتىپ جىبەرمەك بولعاندا، مəشەكەڭ لاجسىزدىقتان «جيھانكەزدىگىن» قايتادان باستاپ، ءتورت-بەس جىل بويى ورتا ازيا جاقتا قاشىپ جۇرگەن. سول تۇستا:

بۇل ءمəشھۇر بۇحار بارعان، قوقان بارعان،

ويى بار بارسام دەگەن ودان دا əرمان.

تۇلەگەن اققۋ قۇستىڭ قاناتىنداي،

جەرىندە جۇرگەن-تۇرعان ءسوزى قالعان-دى، –

شىعارعان ەدى. ال مىنا كوتەرىلىس تۇسىندا پاتشا əكىمدەرىنىڭ قاندى كوزى مəشھۇردە بولاتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان مəشەكەڭ 16-جىلعى باياناۋىلداعى كوتەرىلىسكە «بەيتاراپ» قالىس ادام بەينەسىندە وتىرۋىن ماقۇل كورەدى.

– مولدا اتام قايتىس بولعالى ۇزاق وتىرىسىمىزدىڭ ءبىرى وسى شىعار. سولاي ەمەس پە، زەينەپ؟! – دەدى شاراپي اعا بəيبىشەسىنە. – وسىمەن بۇگىنگى تۇنگى əڭگىمەنى دوعارايىق! ديحان، سەن مىنا مولدا اتامنىڭ توسەگىنە جات! مىنا شەشەڭ توسەك جايىپ بەرەدى قازىر، – دەدى شاراپي اعا، زەينەپ شەشەي ۇركە، شوشىنا قاراپ:

– مولدا اتامنىڭ توسەگىنە؟...

– يə! مولدا اتامنىڭ...

زەينەپ شەشەي كۇيەۋىنىڭ بايلامىنا كونگەندەي بولدى دا.

– ولاي بولسا... وندا... ديحان قالقام، سەن بوتەن ادام ەمەسسىڭ، ءوزىمىزسىڭ عوي، قوراعا شىعىپ، دəرەت الىپ كەل! مولدا اتام توسەگىنە ءسويتىپ، دəرەتتەنىپ كەپ جات، اينالايىن!

زەينەپ شەشەنىڭ ايتقاندارىن ورىنداپ كەپ جاتقانىممەن ۇيقىم كەلە قويساشى؟ ءمəشھۇر توسەگىنە جاتۋ كىمنىڭ سىباعاسىنا تيە بەرەر؟! مəشەكەڭدى بالا كۇنىمنەن ءوزىم تالاي كورگەن سəتتەرىم، ءوزىم تىڭداعان əڭگىمەلەرىم، ەل اۋزىنداعى اڭىزدار – ءبəرى-ءبəرىسى ەسىمە ءتۇسىپ، كوز الدىما كەلىپ، التىن قىرلى، الۋان سىرلى عاجاپ ءبىر ءومىر كەشىپ جاتىرمىن.

تاڭەرتەڭ داستارقان باسىندا، شəي ۇستىندە شاراپي اعاعا:

– Əۋەلى مəشەكەڭ زيراتىنا-ماۆزولەيىنە بارىپ، جاتقان ءجəيىن كورىپ كەلسەم، – دەپ ەدىم: «مۇنىڭ بىلگەندىك!» – دەدى شاراپي اعا.

زيرات وسى ءۇيدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ءدوڭ ۇستىندە بولاتىن. اۋىز ۇيرەنگەن ءسوز بولعاسىن زيرات دەيمىز عوي، əيتپەسە، ءۇستى ەكى بولمەلى كىرپىش ءۇي، استى مəشەكەڭنىڭ دەنەسى جاتقان كەڭ ساراي – ماۆزولەي! اۋىز بولمەدە – قازاندىق. ساماۋرىن، شəينەك، شەلەك، وجاۋ، تəرەلكە-قاسىقتارعا دەيىن، ءتور بولمەدە – دوڭگەلەك ستول، كىتاپ، جəيما توسەنىش. بوساعا جاق بۇرىشتا ناسىباي ۇككىش، شوقپار، ۇستەل ۇستىندە ءمۇيىزدى قارا شاقشا جاتىر.

– بۇلاردىڭ ءبəرى مولدا اتامنىڭ ءوز ايتۋىنشا وسىلاي قويىلدى، – دەدى شاراپي اعا.

– دەنە؟... – دەدىم ءۇنىم əرەڭ شىعىپ.

– دەنە... تاپ ءتور بولمەنىڭ استى ەسىڭدە شىعار، بىلتىر جازدا مولدا اتاما ءبىر «باتا وقىر» ۇستىنە كەلگەن ەدىڭ عوي. سوندا مولدا اتام ءبəرىمىزدى ءوزى باستاپ كەلىپ، ءوزى قازدىرىپ جاتقان استىڭعى قاباتتاعى «بولاشاق مəڭگىلىك مەكەنجايىم بۇل» دەپ كورسەتىپ، سىلق-سىلق كۇلگەن ەدى عوي... ەسىڭدە مە؟

– يə! ەسىمدە.

شاراپي اعا ەندى كىدىرمەي ەدەننىڭ استىڭعى بولمەگە كىرەر-شىعار قاقپاق ەسىگىن اشىپ، استىڭعى بولمەگە – مəشەكەڭە باستادى. بولمەنىڭ باتىس ىرگەسىن الا ءبىر جارىم مەترگە جۋىق بيىك نار اعاش توسەك ۇستىندە – ۇستىنە اق جابىلعان مəشەكەڭ. قايران جارىقتىق، مəشەكەڭ جاقسى ءبىر ءتۇس كورىپ ۇيىقتاپ جاتقانعا ۇقسايدى. ءپىشىنى، كەسكىن-كەلبەتى ءتىرى كۇنىندەگىسىندەي سىمباتتى. جۇزىنە كوپ ءۇڭىلىپ، ەدəۋىر تۇرىپ قالعان ەكەم.

– ءجۇر، ديحان، ەندى ۇستىنە شىعايىق! – دەدى شاراپي اعا. – ماعان قۇران وقيمىن دەگەندەر مۇندا وقىماسىن، ۇستىڭگى بولمەگە شىعىپ، ستول باسىندا وقىسىن، – دەپ ەدى مولدا اتام. ۇستىگە شىعايىق!

ۇستىڭگى بولمەگە شىقتىق. ۇستەل باسىنا وتىرىپ شاراپي اعا قۇران وقىدى. «ءجəيلى جاتىڭىز، جارىقتىق! ءبىز ءسىزدى ساعىنايىق، ءسىز ءبىزدى ساعىنباڭىز!» – دەپ بەتىمدى سيپاپ دۇعا ەتتىم.

– جاڭاعىڭ مولدا اتامنىڭ ءسوزى عوي، ديحان؟ – دەدى شəكەڭ.

– يə! ايداپكەلدىڭ əكەسى ءƏبىش قاجى قايتىس بولعاندا ايتىپتى عوي. ۇلكەندەردىڭ ايتىپ وتىرعاندارىنان ەسىمدە قاپتى... سول عيبراتىن əلگىندە وسىندا كەلە جاتقانىمىزدا وزىنە ايتسام دەپ ويلاپ ەدىم...

– ءومىرلى بول، ديحان، اينالايىن – دەدى شاراپي اعا.

شاراپي اعا ۇستىڭگى ەكى بولمەدەگى زاتتاردى قاراپ، رەتتەپ، ەدەنىن سىپىرىپ-سيىرۋعا كىرىسكەندە مەن سىپ ەتىپ استىڭعى بولمەگە قايتا ءتۇسىپ، مəشەكەڭنىڭ نارىنىڭ اياق جاعىندا تۇرىپ، تىزەمدى بۇگىپ:

– قاسيەتتى مəشەكە! شىعارمالارىڭىزدى قاراۋعا، استاناعا جىبەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز! – دەدىم دە تۇرىپ قالدىم. Əلدەن ۋاقىتتا «رۇقسات» دەگەن ءۇن كەلگەندەي بولدى قۇلاعىما. Əرينە، ولگەن ادام قايدان ءۇن قاتسىن، ول مەنىڭ كوڭىل جاڭعىرىعىمنىڭ قاۋەسەتى عوي...

* * *

ۋəدەگە بەرىك شاراپي اعا تاڭەرتەڭگى شاي داستارقان جينالىسىمەن، سولتۇستىك (əينەككە قارسى) قابىرعا جاقتا تۇرعان كۇرەڭ سىرلى شكافتى اشىپ:

– بەرى كەل، ديحان! – دەپ شاراپي اعا ساپتاعى əسكەردەي سامساپ تۇرعان كىتاپتاردى، قولجازبالاردى نۇسقادى دا، – مىنە، مولدا اتام! – دەدى.

«مولدا اتامنىڭ شىعارمالارى، كىتاپتارى دەمەي، «مىنە، مولدا اتام» دەگەندە مەنىڭ كوز الدىما، شىعارمالارىنان بۇرىن تىرىسىندەگى سۇيىكتى مəشەكەڭ، ۇلى مəشەكەڭ ەلەستەدى.

شəكەڭ مəشەكەڭنىڭ قولجازبالارىن شكافتان بىرتىندەپ الىپ، «ءبىسمىللا!» دەپ دوڭگەلەك ۇستەل ۇستىنە əكەپ قويدى. مەن دە ەستىرتە «ءبىسمىللانى!» ايتىپ، قولجازبانىڭ بىرەۋىن قولىما الىپ قاراي باستادىم. قاۋىرسىن قالاممەن دە، جəي قالاممەن دە تاسقا باسقانداي ايقىن جازىلعان مəشەكەڭ شىعارمالارى «مەنى وقى! مەنى وقى! عالاماتتارى مەندە» دەگەندەي، ساف التىنداي سالماقتى جارقىرايدى. نەدەن باستاسام ەكەن؟ قاي شىعارماسى قايسىندا ەكەنى شاراپي اعاعا ءمəلىم عوي. ەڭ الدىمەن، «ءمəشھۇر» دەپ قالاي اتالدى ەكەن؟ Əلدە سول جونىندەگى ولەڭىنەن باستاسام قايتەدى، – دەپ ەدىم.

– ول ولەڭى «مەسقارادا»، – دەدى شəكەڭ.

مەسقارانى بەرمەيمىن دەگەنى ەسىمدە. سوندا... قالاي بولدى؟ –دەگەنىمدى بىلدىرەر نىشانمەن شاراپي اعاعا قاراپ ەدىم، شاراپي اعا شكافتان «مەسقارانى» əكەپ الدىما قويدى دا:

– الىپ كەتۋىڭە جوق. قارا، وقى. جازىپ ال، كەرەك ەتسەڭ جاڭاعى ايتقانىڭدى – دەدى.

«ءمəشھۇر اتتى قالاي العاندىعى تۋرالى» ولەڭىن «قارامەستەن» تاپتىم. باس كوتەرمەي وقىپ وتىرمىن. بەس جاسىندا بۇزاۋتاس دەگەن جەردەگى مەكتەپكە بارىپتى، التى-جەتى جاسىندا بايان قالاسىندا نəجميدەن دەگەن حازىرەتتەن وقىپ جۇرگەنىندە «ەر تارعىن»، «قوزى كورپەش» حيكايالارىن كوشىرىپ جازىپ الىپ جاتقا ايتىپتى.

سويلە دەپ ۇمتىلىپ تۇر ءبىزدىڭ وڭەش،

ءتىلىم تاعى تاقىلداق، كومەسكى ەمەس.

كوپەيدىڭ ءبىر بالاسى قاقساپ تۇر دەپ،

سول كۇندە-اق جۇرت اۋزىندا بولدىم كەڭەس.

كۇنى ەدى اعا سۇلتان سول كۇندە ەندى،

بايانتاۋ قالاسىنا مۇسا كەلدى.

الدىنا كورەمىن دەپ الدىرعاندا.

تىنباستان، جازعان ءمəشھۇر قاقساي بەردى.

پاراسات نۇرىمەنەن əبدەن ءبىلدى،

قاققاي دەپ قۇداي مۇنان كوز بەن ءتىلدى.

مىناۋ ءمəشھۇر بولاتىن بالا ەكەن دەپ،

ەر نازارى تيۋمەن ءنəپىس قىلدى.

ەي، سوفى، بۇل بالاڭدى جاقسى باق دەپ.

نە بولسىن بۇدان ارتىق ءتىل مەن جاق دەپ،

اياۋمەن مەيىرى ءتۇسىپ، بىلاي ايتتى:

بالاڭا بۇدان بىلاي ۇكى تاق دەپ.

دۋانباسى، دۋالى اۋىز مۇسا وسىلاي باعالاعاسىن نəجميدەن حازىرەتتىڭ ءبيبىسى، جارىقتىق، «قىزىنىڭ باسىنداعى ءبىر تال شوعىن، قولىمەن ءبيبى مəريام ءوزى تاقتى». ءسويتىپ، سەگىز بەن ون جەتىنىڭ اراسىندا «اش-شəھاريات جۇرت اۋزىندا ءمəشھۇر بولعانىن» تولعاپتى مəشەكەڭ. ءتورت ءجۇز جولدان استام وسى ولەڭىن قايتا-قايتا وقۋمەن، كەيبىر شۋماقتارىن جازىپ الۋمەن بولدىم ول كۇنى.

ءسويتىپ، ءمəشھۇر اتىن قالاي العاندىعى تۋرالى تولعانىسىن وقىپ، ءبىلىپ، ءتəتتى ۇيىقتاپ شىققان ءتۇنىمنىڭ تاڭى اتىسىمەن كوڭىلدى ويانىپ، توسەكتە جاتقانىمدا، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى اجداھا əكىمدەرى ءمəشھۇر ءجۇسىپتى «قاماۋ» تىزىمىنە العىزعان «سارىارقا كىمدىكى؟» دەگەن تەبىرەنىسى ويىما كەلدى. سوندا پاتشا əكىمدەرىنە تۇتقىن بولماس ءۇشىن مəشەكەڭ ەل ىشىنەن جىلىسىپ، تايىپ بەرەدى. جاس جىگىت شاعىندا بىرنەشە جىل مەدرەسەسىندە وقىپ عۇلامالىق

ءبىلىم العان، عالىم بولعان، ودان كەيىن ەكىنشى رەت بارىپ بىرنەشە جىل ارالاعان بۇحارا، تاشكەنت، سامارقاند جاققا ءۇشىنشى رەت بارادى. بۇل جولى «قاشقىن» ءتəرىزدى تاعدىر تəلكەگىمەن 1907 جىلى بارىپ، ءتورت جىل ءجۇرىپ جيھانگەز بوپ ەلگە ورالادى. الايدا، اتامەكەنىندە – باياناۋلادا، ءوز ەلىندە، ءوز ۇيىندە وتىرا الماي، ەندى ەدىل، جايىق جاعىن كەزىپ كەتەدى. بالا كۇنىنەن (بايان قالاسىندا) ورىسشانى جاقسى بىلگەن ءمəشھۇر سول جىلى «بەلگىسىز ساپارىم» دەگەن ولەڭىندە:

ءمəشھۇردىڭ قاراڭىزدار قىزىعىنا،

بۇل كۇندە ءجۇرىسىنىڭ بۇزىعىنا.

ورىستى تۋعان باۋىر ەسەپتەدىم،

جىلاندى كەلىپ قوندىم مۇجىعىنا، – دەگەنىنەن ادامدى دىنىنە، ۇلتىنا قاراماي، ادالدىعىنا، ادامشىلىعىنا قاراي باعالايتىنىن كورەمىز.

ال ءمəشھۇر ءجۇسىپتى وسىنداي «قۋعىنعا»، «قاشقىندىققا» دۋشار ەتكەن «سارىارقا كىمدىكى؟» ەكەن. ولاي بولسا، مۇنى وقىماي جانىم قالاي جəي تاپپاق؟ مəشەكەڭنىڭ كوپ تولقىندى قولجازبالارى ىشىنەن «سارىارقا كىمدىكىنى؟» تاۋىپ الىپ، مəشەكەڭ سوزدەرىنىڭ جۇرەك ورتىنە جالاڭاش جۇرەگىممەن سۇڭگىپ، ءجۇزىپ بەردىم.

بابالار زامانىنان ساي سايلاپ، مال ايداپ، سايرانداپ، ەل جايلاپ كەلە جاتقان قازاق ەلىنىڭ اتا قونىسى، التىن مەكەنى سارىارقانى پاتشا وكىمەتى وتارلاپ، ورىسىنە ءورت، جۇرەگىنە دەرت سالىپ وتىرعان وزبىر قياناتىن اششى شىندىقپەن əشكەرەلەپ، حالىقتىڭ اۋىر حال-قاسىرەتىن تەبىرەنە جىر ەتكەن بۇل تولعاۋىندا. ءسويتىپ، بۇگىنىنە قانداي قاتتى قايعىرسا، بولاشاعىنىڭ كۇيزەلىسىن كورەگەندىكپەن تەبىرەنىپتى.

ەسىكتەن كىرە المايتىن قاراشەكپەن،

ورىندى قاق جارىپ كەپ الدى توردەن.

ايىرىلدى ءبىزدىڭ قازاق ەسىلىنەن،

ءوزىنىڭ بولعان ەمەس كەسىرىنەن.

جەر-مۇلكى شارۋانىڭ قىزىقتى ەدى-اۋ،

قوينىندا قۇشاقتاعان جەسىرىنەن.

قازاق دالاسىن əر قازاق تاپ وسىلاي شىبىن جانىمەن، قاسىق قانىمەن تەڭ كورەتىنىنە ءشۇبə بار ما؟ Əرينە، جوق. جىل سايىن جات بۇيرىقتار زəرەسىن الىپ، «قازاقتان باسا-كوكتەپ جەر الۋدى» əدەت ەتكەن كەلىمسەك-كرەستيان – پاتشانىڭ جىبەرگەن وتارشىلارى. جەر-سۋىن سولار باسىپ العاسىن:

اداسىپ وسى كۇنى قازاق قالدى،

بۇرىنعى اتا-بابا رəسىمىنەن.

جىلقىعا كەرەك جەرگە ەگىن سالدى.

جەر جىرتىپ، مۇجىق سالعان كەسىرىنەن.

جايلاۋعا باراتىن جەر تارىلعانسىن،

ايرىلدى مال دا، جان دا نەسىبىنەن.

وسىنشا قياناتقا توزبەي، ەلىنىڭ، جەرىنىڭ ار-نامىسىن، ەركىندىگىن جوقتاۋشى نەشەمە شəھبازدار زىنداندا جاتىر ناقاقتان، «ۇلىقتىڭ قىلعان زورلىق كەسىمىمەن» دەيدى.

ءتۇڭىلدى ەستىگەن جۇرت مۇنان تازا،

دəرمەن جوق بىلمەگەنگە، بىلگەنگە ازا.

مانيفەست بار دەۋشىلەر تۇتقىن بولىپ،

كەسىلدى ەش سەبەپسىز وعان جازا، – دەپ كۇيىنە كۇيزەلەدى دە:

قۇدايدىڭ بەرەرى جوق جاتقان جانعا،

بولمايدى ۇيدە وتىرىپ ويىنداعى، – ەكەنىن ۋاعىزدايدى. ۇيقىڭنان ويان! ەلدىگىڭدى ۇمىتپا! جەر-سۋىڭا ءوزىڭ يە بولۋعا تالاپتان! – دەيدى ەكەن مəشەكەڭ.

بۇلايشا اشىقتان-اشىق ۇرانداپ كۇرەسكە شاقىرىپ وتىرعان اقىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ، ونىڭ جەرگىلىكتى əكىمدەرىنىڭ قاس دۇشپانى سانالماي تۇرا ما؟ «قاماۋ» تىزىمىنە الىنىپ، «قاشقىندىق» جاساپ ورتا ازيادا ءجۇرۋى، ەدىل-جايىق جاعىنا جىلىستاۋى «سامۇرىقتىڭ» قاندى تىرناعىنان ساقتانۋ ىلاجى ەكەن عوي ءمəشھۇردىڭ.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «التى باقان الاۋىز» قازاقتى ءوزدى-وزىمەن ۇستاستىرىپ، شاعىستىرىپ، شابىستىرىپ، ازدىرىپ-توزدىرىپ قور ەتكەنىن، ەل بيلەۋگە، əكىمدىككە تالاستىرىپ قويعان الاياقتىق ساياساتىن əشكەرەلەيدى.

قۇراندى قور، مولدانى بوزداي قىلىپ،

كىرىستى سوندىرۋگە يسلام نۇرىن...

ورىسشا ءتىل بىلگەندى جۇلدىز قىلىپ،

جوق قىلدى شəريعاتتىڭ قۇرمەت سىرىن.

مەشىتتى «اس ءۇي» قىلدى مولدا ساسىپ،

كورگەنسىن شەنەۆنيكتى قۇتى قاشىپ.

كىتاپتى تيەپ الىپ شاناسىنا،

استىنا سول ك...ءنىڭ الدى باسىپ...

ول ول ما!

كوپ بولدى كوز جاسىنا قالعان جاندار،

زەرلى شەكپەن، مەدالعا جۇرتتى ساتىپ.

وسىلاي دا وسىلاي، ەلدىڭ ەڭسەسىن باسىپ-جانشىپ ەزۋمەن، اقىل-ويىن، وي-ارمانىن ەسىنەن تاندىرۋمەن وتارشىل پاتشا ۇكىمەتى دəۋىرلەي بەرگەنىن مəشەكەڭ «سارىارقا كىمدىكى؟» ولەڭىندە جالتاقسىز، اشىقتان-اشىق ايقىن ايشىقتايدى ەكەن.

وسىنشا قورلىق-زورلىقتان قۇتىلۋ شاراسىن ىستەۋ ويلارىنا كىرمەستەن «ونەرى – ۇرلىق، قورلىق، زورلىق، پارتيا، بارىمتا» بوپ العان ءوزىنىڭ قازاق حالقىنا رەنجيدى. «ەس قايدا؟ ەلدىگىڭ قايدا؟» دەپ ناليدى، قىنجىلادى، كۇيىنەدى. اسىل قازىنا، التىن مۇرانىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن وقي بەردىم، وقي بەردىم. جəنە ادالىمدى ايتايىن: بار قۇشتارىم پوەزياسىندا بولدى دا، شەجىرەلەرىنە، اۋدارمالارىنا، الىسقان حاتتارىنا ونشا زەر سالمادىم. جۇرت قولىندا تاراپ كەتسە كەتەتىنى ولەڭدەرى، حيكايالارى بولار دەگەن شەكتەۋلى ويمەن شەڭبەرلەنگەن ءتəرىزدى بولدىم.

مەن مۇندا كەلگەلى، مəشەكەڭ شىعارمالارىنا كىرىسكەلى ەكى جەتىدەن اسىپ بارادى. شاراپي اعا دا، زەينەپ اپا دا مەنىڭ مəشەكەڭ قازىناسىن قالتقىسىز قاداعالاپ قاراۋىما، تانىسۋىما، سالالاپ، ساراپتاۋىما كۇندىز-ءتۇنى بىردەي قۇراق ۇشادى.

- اتىڭا الاڭ بولما. مولدا اتامنىڭ قۇلاسىمەن بىردەي وتقا قويام، سۋارام، جۇمىسىڭدى ىستەي بەر! – دەپ شاراپي اعا ءبىرىنشى كۇنى ايتقان. مəشەكەڭنىڭ قۇلاسىمەن مەنىڭ جەگىپ كەلگەن بۋرىلىم ءبىرىن-ءبىرى قۇلىن كۇنىنەن بىلەتىندەي، بىرگە وسكەندەي ءۇيىر-ءۇيىر بوپ الىپتى.

نەشەمە كۇن-ءتۇن مəشەكەڭنىڭ جىر تەڭىزىنە جۇزۋمەن ۋاقىتتىڭ قالاي ءوتىپ جاتقانىمەن ءىسىم بولماپتى. ءسويتىپ، قايتارىمنان ءبىر كۇن بۇرىن شاراپي اعاعا مəشەكەڭ پوەزياسىنان ەكى پاپكا – ەكى توم قولجازباسىن الۋعا رەتتەپ، قارىنداشپەن بەتتەپ قويعانىمدى ايتتىم.

– رۇقسات ەتسەڭىز مىنە، وسى كەنەگە جازبانى الايىن، – دەدىم.

– رۇقسات. ال «قارامەستى» بەرمەيمىن دەگەنىم دەگەن. باسقاسىنا تارشىلىق ەتپەيمىن، – دەدى دە از كىدىرىپ – ون بەس كۇن بويى اۋدارا قاراپ، اقتارا وقىدىڭ. مولدا اتام ارۋاعى ريزا شىعار ساعان، ديحان اينالايىن! يلاھي تەك نيەتىڭ قابىل بولسىن! وسى ەڭبەگىڭ جانسىن. شكاف ىشىندە سارىلىپ-سارعايىپ تۇرا بەرمەي، كىتاپ بوپ باسىلىپ شىقسا جارىققا، مولدا اتامنىڭ وزىندەي كورىنەر ەدى حالىققا، راقمەتىن ايتار بولار ەدى تاريح تا، – دەدى دۋالى اۋىز دانا ءمəشھۇردىڭ زەردەلى ۇلى شاراپي اعا.

ءسوز ءبىتتى. جاڭاعى ەكى توم قولجازبانى ۇلكەن سارى پورتفەلىمە شاراپي اعا «ءبىسمىللا!» دەپ ءوز قولىمەن سالىپ بەرگەلى جاتقاندا، زەينەپ شەشەي:

– بەرە تۇرشى! – دەپ بىرەۋىن سۇراپ الدى دا، بەتىن اشىپ، ەكى-ءۇش رەت بەتىن تيگىزىپ، ەرنىن كۇبىرلەتىپ: – جولىڭ بولسىن، مولدا اتام سوزدەرى، – دەدى.

– «ايتقانىڭ كەلسىن!» – دەدى شاراپي اعا.

ارتىما قاراي-قاراي كەتىپ بارام. قاسيەتتى شاڭىراقتىڭ قاقپاسى الدىندا كوزدەرىمەن دە، كوڭىلدەرىمەن دە قيماستىقپەن ۇزاتىپ ساپ تۇرعان سول ەكى عازيز جانداردىڭ سول ءبىر بەينەسى قازىر دە كوز الدىمدا.

ءسويتىپ مەن مəشەكەڭ مۇراسىنان ءسəتتى ورالدىم بايانعا. سونداعى وسى ساپارىم جايىن عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى «ونەگە» دەگەن ەستەلىك əڭگىمەمدە («جالىن» باسپاسى 1988 جىلى باسىپ شىعارعان «وي تولعاۋى» كىتابىمنىڭ 99–101-بەتتەرى) جازعانمىن.

ءمəشھۇر ءجۇسىپ پوەزياسىنىڭ ءبىرىنشى تومى (سونداعى مەن تاپسىرعان) قازاقستاننىڭ عىلىم باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى. ال وسى تومدى باسپاعا əزىرلەگەن، العى ءسوزىن جازعان سəرسەنبى ءدəۋىتوۆ ءىنىمىز بۇدان الپىس جىل بۇرىن مəشەكەڭ قولجازباسىن عىلىم ورداسىنا تاپسىرعان مەن ەكەنىمدى اۋزىنا دا الماپتى.

* * *

– ءمəشھۇر ءجۇسىپتىڭ زيراتىن بۇزىپ تاستادى...

– نە دەيسىڭ؟ ەسىڭ دۇرىس پا؟ نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ پەندە اتاۋلى بەيىتتى بۇزۋشى ما ەدى؟ – دەدىم باياناۋلادان كەلىپ وتىرعان قوناعىم قۇلسامەت Əبدىقادىروۆكە.

– نانىڭىز، دي-اعا! مەنىڭ ەسىم دۇرىس، بۇزۋشىلاردىڭ ەسى دۇرىس ەمەس بولار. وتكەن جىلى تراكتورمەن بۇزدى... ميليتسيا...

– اۋداندىق پارتيا، سوۆەت باسشىلارى قايدا؟ ولار بىلە مە ول سۇمدىقتى؟

– بىلگەندە قانداي. ىستەتىپ وتىرعان سولاردىڭ وزدەرى.

مىنا سۇمدىق جانىمدى قايدا قويارعا جەر تاپتىرماي، جۇرەگىم جارىلعانداي، تىنىسىم تارىلعانداي، ەسىمنەن ايرىلعانداي سۇلىق وتىرىپ قالدىم.

– بۇ نە سۇمدىق؟ بۇ نە؟ بۇ نە؟...

– قۇداي-اي، نە دەيدى؟ نەتكەن سۇمدىق ەدى، – دەپ داستارقان əزىرلەپ جۇرگەن مەرتايىم ەڭىرەپ وتىرا كەتتى.

مəشەكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ونى كىشى بالاسى فازىل مۇعالىمنەن مەكتەپتە ساباق وقىعان مەرتاي مəشەكەڭدى دە، قازدىرعان زيراتىن دا كورگەن بولاتىن. «مەن دە بارام» دەر ەدى، شيەتتەي جاس ءتورت پەرزەنتىمىزدىڭ ءجونى نە بولماق؟

ەرتەڭىندە پويىزعا بيلەت الىپ، جۇرمەكشى بوپ وتىرعانىمدا ەڭ قىمباتتى دوسىم جۇماعالي سايىن اقىن:

– پويىزدى قوي. ماشيناڭمەن بار. بيلەتىڭدى تاپسىر كاسساسىنا! – دەدى. دوسىمنىڭ كەڭەسىن ورىندى كوردىم، بيلەتتى تاپسىردىم. وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن عانا «پوبەدا» العانمىن، ءəلى مايى دا كەپپەگەن. ۆاسيلي دەگەن شوفەرىم بار. باياناۋىلعا ءجۇرىپ كەتتىك.

بۇل ساپارىم «مəشەكەڭنىڭ زيراتىن بۇزدىرىپ تاستاپتى» دەگەندى ەستىگەننەن كەيىن رەنىشتى كوڭىلمەن بارا جاتقانىمدى ءبىر سəت ۇمىتقاندايمىن. ويتكەنى بۇدان 12–13 جىل بۇرىن:

ون جىل بولدى-اۋ ويلاسام،

بارماعالى بايانعا.

جۇرسەم، كۇلسەم، ويناسام،

ەسكە تۇسپەي قويار ما؟ – دەپ ەدىم.

قازىر ول ون جىلعا جəنە ون ەكى جىل قوسىلىپ، جيىرما ەكى جىل بارماعان تۋعان جەرىمدى كورۋگە ىنتىعىم، ساعىنىشىم، ۇياتىم ۇشەۋى بىردەي ۇشەۋلەپ، ىلەدەن اسپاي جاتىپ باياناۋلاعا الىپ ۇشىپ كەلەم. سەگىزىنشى كۇنى قونالقاعا بايانعا جەتتىك. التىن كۇن قىزىل اراي قاقپاسىنان ۇياسىنا ەنە بەرگەن شاقتا نەمەرە اعامىز سەرعازى Əلىمبەرگەنوۆتىڭ ۇيىنە تۇستىك. اعاي قايتىس بولعان. دəمەن جەڭگەي باياعى جايدارى جۇزىمەن قۋانا قارسى الدى. ماعاز (نەمەرە ءىنىم) جاس بالاداي ارسالاڭدايدى. مəكىش، زəكىش بۇلدىرشىڭدەر ماڭدايىنان سۇيگىزىپ ەركەلەيدى.

– جيىرما ەكى جىل بويى ءبىر كەلمەي ساعىندىردىڭ عوي، اينالايىن... ونىڭ نە؟ – دەدى دəمەن جەڭگەي.

– كەشىرىڭىز ول «بىلمەستىگىمدى» دəمەن جەڭگە!

مەن جالعىز ەمەسپىن. قاسىمدا ءىنىم حايروللا مەن كەرەكۋدە گازەتتە ىستەيتىن اقىن Əبدىكəرىم احمەتوۆ بار. كەشكى وتىرىسىمىز وتە كوڭىلدى ءوتتى. Əڭگىمە ىرعالدى، əن شىرقالدى. ءتۇن ورتاسى اۋعاندا عانا جاتتىق. سول تۇنگى ۇيقىمنىڭ ءتəتتىسى-اي! بەسىكتەگى سəبي كۇنىمدە عانا تاپ وسىلاي ەركە ۇيىقتاعان شىعارمىن. ويانا كەلىپ ساعاتقا قاراسام، 9 بوپتى. اتىپ تۇرىپ، تەز كيىندىم. شايعا قارامادىم.

رايكوم كەڭسەسى بۇرىنعىسىنشا وسكە اتاماننىڭ كوك توبەل ۇيىندە ەكەن. كەڭ كابينەت تورىندە ارقا قازاقتارىنا عانا تəن سۇڭعاق بويلى، بيداي ءوڭدى، ات جاقتى، جالتاقسىز دا جالعانسىز جارقىراي قارايتىن قوس شىراقتى، سىمباتتى دا سىرلى مىنەزدى، كەسكىندى ماكين كەنجەباي ورنىنان تۇرىپ، قارسى ءجۇرىپ كەپ، كابينەتىنىڭ ورتا شەنىندە قارسى الىپ، شىرايلى امانداستى.

– قوش كەلدىڭىز، دي-اعا! تۋعان باياناۋلاڭىزعا جيىرما جىلدان بەرى ءبىر كەلمەگەنىڭىزگە وكپەلى ەدى بۇل ەل، بۇل باياناۋلا، – دەدى.

– ونىڭ ءجون. ول كىنəما كەشىرىم سۇرايىن! بىراق، ءوزىم كەلمەگەنمەن كوزىم كەلىپ، جۇرەگىم بايان! باياناۋلا! دەپ سوقپاعان سəت بولعان ەمەس، كەشەگى مايدان وتى ىشىندە دە، وق استىندا جۇرگەنىمدە دە سولاي...

بۇدان كەيىن ماكين:

– جيىرما جىل كەلمەي ءجۇرىپ كەلگەن ساپارىڭىز ەكەن، دي-اعا! ءجۇرىس ءجəيىڭىز؟ – دەپ سۇرادى.

– الماتىدا ەشبىر مەكەمەدەن، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ جازۋشىلار وداعىنان دا تاپسىرما العام جوق، جۇرەگىمنىڭ بۇيرىعىمەن كەلدىم. سول بۇيرىق ورىندالسا ارمانىم حاسىل، – دەدىم.

ماكين بەتىمە «قىزىق ەكەن ونىڭىز؟» دەگەندەي سۇرەڭسىز كۇلىمسىرەگەندەي بولدى دا، سۋىنا قالدى. سۇراۋلى جۇزبەن قادالا قارادى.

– وزىڭىزگە ءمəلىم، تاريحي تالانتتار باياناۋلادا كوپ شىققان عوي بۇقار بابادان باستاپ. سول تاريحي مۇرالاردى كورسەم. Əسىرەسە ءمəشھۇردىڭ، جاياۋ مۇسانىڭ، سۇلتانماحمۇتتىڭ... – دەدىم.

– ونىڭىز ءجون! ءجون! – دەدى دە تۇسىنە قويدى ماكين.

– Əسىرەسە ءمəشھۇر ءجۇسىپ زيراتى شىعار؟ – دەدى.

– يə. ءسىز ءوزىڭىز ميليتسيا جىبەرىپ، تراكتورمەن قيراتتىرىپسىز. سول راس پا؟ – دەدىم مانادان سايابىرلاۋ وتىرعان جان كۇيىنىشىم جالىنى بۇرق ەتىپ.

ول ءتىلى كۇرمەلگەندەي بىردەن ۇندەي قويمادى.

– راس قوي قيراتتىرعانىڭىز؟ – دەدىم ىزالانا ورشەلەنىپ. راس نەمەسە راس ەمەس دەپ بىردەن قايدان ايتا السىن. سەبەبىنە سەپتەستىك ورمەكتەي سويلەدى.

– پاۆلودارداعى پارتاكتيۆتە، وبكومپلەنۋمىندا كەيبىر بەلسەندىلەر وبكومعا دا، بىزگە دە اۋىر ءمىن، اششى سىن تاعىپ شاتاق شىعاردى. پارتيانىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنان ءمəشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءدىني ارۋاعى بەدەلدى بولىپ بارادى. ءمəشھۇردى əۋليە تۇتادى. ەل ادامدارى باسىنا زيراتىنا بارىپ تۇنەيتىن، بالاسى جوقتار بالا تىلەيتىن كورىنەدى. اۋرۋلار سىرقاتىن ۇشىقتايتىن، دۋالايتىن بولعان. وبلىستىق، اۋداندىق پارتيا حاتشىلارى نە قاراپ وتىر؟ – دەپ ورتەنە سويلەپ قىزىل وڭەشتەندى. ودان كەيىن «س.ق» گازەتى بەتىندە تاپ جاڭاعىلار تەكتەس ماقالا باسىلىپ شىعا كەلدى. سودان سوڭ وبكومنىڭ ءبىرىنشى

حاتشىسى مەنى دەرەۋ شاقىرتىپ الىپ:

– قازىر اۋدانىڭا قايت تا، انا ءمəشھۇر ءجۇسىپتىڭ زيراتىن قۇرتتىر! قۇرت! نەمەسە پارتبيلەتىڭدى سال مىنا ستولدىڭ ۇستىنە. قازىر! قازىر! – دەدى. ىلاج نە... سودان سوڭ...

– سودان سوڭ... قيراتتىردىم! دەڭىز. سولاي ما؟

– يə. ەكى ميليتسيا ءبىر-ەكى تراكتور... – دەدى ءتىلى قىرقىلعانداي، توقتاپ... سىلەيىپ، ءتۇسى قاشىپ، الباستى باسىپ، وتىرىپ قالدى ماكين. مىنا سۇمدىقتى ماكيننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىمدە وزىمە ءوزىم-əرەڭ يە بولدىم. «ادام ەمەس ەكەنسىڭ عوي» دەپ ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، «تفۋ!» دەپ ەدەنىنە تۇكىردىم دە شىعىپ كەتتىم. تۇسكەن ۇيىمىزگە قايتتىم. ءوڭىم بۇزىلىپ كەتكەن بولۋ كەرەك، دəمەن جەڭگەي:

– ءوڭىڭ بۇزىلىپ... مۇنىڭ نە، اينالايىن؟ – دەدى دəمەن جەڭگەي.

– راس ەكەن! قيراتتىرعان ماكين ەكەن. ءوزى ايتتى، – دەدىم.

– ارۋاق اتار. مəشەكەڭ جارىقتىقتىڭ ارۋاعى اتپاي قويماس ول پəلەنى!

قايناماسقا قانىم، جəيباراقاتتىققا جانىم شىدامادى. جەڭگەيدىڭ دايىنداپ وتىرعان شايىنان بىرەر شىنىاياق شاي ءىشتىم بە، ىشپەدىم بە بىلمەيمىن.

– جۇرەمىز! – دەپ ورنىمنان تۇردىم دا سول بەتىممەن ءجۇرىپ كەتتىك.

قاسىمداعى Əبدىكəرىم اقىن مەن حايروللامنىڭ دا كوڭىل كۇيلەرى كۇيرەڭكى. مويىلدى بۇلاقتى باسىپ، ايمان بۇلاقتان اسىپ باياننان ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەردەگى «قالىم شوقى، ەسكەلدى قايداسىڭ!؟» دەپ مəشەكەڭ ماۆزولەيىنە قاراي كۇرەڭ «پوبەدامەن» زاۋلاپ كەتىپ بارامىز. زۇلىمدىقتى-سۇمدىقتى جاۋلاپ كەتىپ بارامىز، كۇيرەتىلگەن تاريحي قاسيەتتى ماۆزولەيدى داۋلاپ كەتىپ بارامىز... اقىرى جاپانداعى جالعىز بيىك قالىم شوقى كورىندى مەن مۇندالاپ. ەسىگىنىڭ الدى كولدەنەڭ جاتقان كولدەي كوك تۇز ەسكەلدى-سور. جىر مەن شەجىرە مەكەنى ەتۋگە مəشەكەڭ جانى قالاعان، قۇتتى مەكەن ساناعان، جالعانداعى جəنناتىنا بالاعان جالعىز بيىك، قايران قالىم شوقى، ايناداي جالتىر سور قايران ەسكەلدى! كەشە تىرىسىندە ءوز كوزىمەن سالدىرعان ءدوڭ ۇستىندە ەسكىرمەيتىن تاريح بوپ، ەڭسەسى بيىك جارىق بوپ انادايدان مەن مۇندالاپ كورىنەتىن ءمəشھۇر ءجۇسىپتىڭ ماۆزولەيى قايدا؟... جوق.

سəۋلەتتى ۇستىڭگى ەكى بولمەنىڭ كىرپىشتەرى قيراتىلعان، شاشىلعان، ىرگەسى جاتىر جەرمەن-جەكسەن بوپ، تراكتور تاباندارىنا جانشىلعان. انا جىلى (1932) ءوز كوزىمەن كورگەن استىڭعى «بولمەدە» توردەگى «نار توسەكتە» – تاريحي كورمەدە، تىرىسىندەگىدەي ءوڭى-تۇسىمەن، ەكى قولىن كەۋدەسىنەن تومەنىرەك سالىپ، وقالى دا ۇكىلى تاقياسىمەن، شىڭدا وتىرعان قىراننىڭ قاناتىنداي تولىقشا مۇرتىمەن، پايعامبار دۇعالىعىنداي قاسيەتتى ساقالىمەن مəڭگىلىككە ۇيىقتاپ جاتقان مəشەكەڭ قايدا؟... جوق. بۇ نە سۇمدىق؟

– جەل گۋلەپ جۇرەگىڭدى تىرنايدى. قوياسىڭدار ما وسىلاي سورلاتتىرىپ؟ – دەپ قالىم شوقى بيىگى تىرىلەردەن قايىرىم سۇرايدى. جوقتاۋ جىرىمەن قۇستار شۋلايدى. ەسكەلدى سورىنىڭ ەرنەۋىنە ىركىلىپ، كىرپىگىنە قاتقان كوز جاسى ءتəرىزدى جانسىز كوك مۇز مولدىرەيدى. سيقىر دۇنيە، سۇم ءومىر، سورلى ءومىر، وسى ما ەدى ەستىرتپەگىڭ مەن كورسەتپەگىڭ ماعان؟

– بۇنىڭىز نە؟ تىم... – دەدى Əبدىكəرىم.

– Əبدىكəرىم، قاراعىم-اۋ، ءتىپتى قاي زاماندا دا جاۋلاسقان ەكى ەلدىڭ قان-قىرعىن سوعىستارىندا دا ولگەن ادامنىڭ زيراتىنا ەشكىم سوقتىققان ەمەس قوي. ال مىناۋ نە سۇمدىق؟ ءتىپتى، كەشەگى ءوزىمىز قاتىسقان قان-قىرعىندا دا فاشيستەر ەشبىر زيراتتى قيراتقان ەمەس. ال مىناۋ نە ؟ نە سۇمدىق؟

ەكىباستۇز بەن قاراعاندى كومىر الىپتارىنىڭ قارىم-قاتىناس جۇرگىنشىلەرى، جولاۋشىلارى بۇل زيراتقا سوقپاي، تۇنەمەي وتپەيتىن بۇرىنعى əدەتىن ءəلى توقتاتپاپتى. قيراتىلعان ماۆزولەي ورنىنىڭ اينالاسى سولاردىڭ جانعان وتتارىنىڭ ورىندارى، وتىن قالدىقتارى، كۇل. اسقان ەتتەردىڭ سۇيەكتەرى.

ۋا، قاسيەتتى بابا مəشەكە! مىنا سۇمدىقتى جاساۋشىنى ارۋاعىڭ كەشىرمەسىن! وسىنى كوزىممەن كورىپ تۇرعان مىنا مەن – ديحان Əبىلەۆ، جانىم تىرىدە كەشىرمەيمىن، بۇل سۇمدىقتى كەشىرگەنشە، وللاھي، ءتىرى بولىپ جەر باسىپ جۇرمەيىن! كۋə بول بۇل انتىما، قاسيەتتى قالىم شوقى بيىگى، كۋə بول، ەل قونىسى ەسكەلدى! كۋə بول، باياناۋلا اسپانى، كەڭ دالا! بۇل مەنىڭ كۇيىنىشىم مەن انتىم! – دەدىم سول جەردە. كىندىك قانىم تامعان باياناۋلامنان، مويىلدى بۇلاقتان كەشىرىم سۇرادىم دا، بۇقار جىراۋ، جاياۋ مۇسا، سۇلتانماحمۇت زيراتتارىنا زيارات ەتتىم. بۇل «ءۇش الىپتىڭ» باستارى دا وتە جۇدەۋ ەكەن. ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز قالىپتى. الماتىعا قايتىپ كەلىسىمەن «تاريحي ەسكەرتكىشتەر تۋرالى» دەگەن تەبىرەنىسىمدى جازدىم دا «قازاق əدەبيەتى» گازەتىنە بەردىم. باس رەداكتور سىرباي مəۋلەنوۆ قولما-قول وقىپ شىعىپ، باسىپ شىعاردى. بۇل 1956 جىلى بولاتىن.

وسى ماقالا باسىلىپ شىققان «قازاق əدەبيەتى» گازەتىن (1956 جىل، 16 مارت، № 11) ءمəشھۇر ءجۇسىپ تىرىلگەندەي كورگەن حالىق بىرىنەن-ءبىرى ءسۇيىنشى سۇراپ قۋانىپ، بىرىنەن-ءبىرى گازەتتى سۇراپ الىپ، قولدارىنان تۇسىرمەي وقيدى.

قاراعاندى مەن ەكىباستۇزدىڭ قارت شاحتەرلەرى «قازاق əدەبيەتىنىڭ» جاڭاعى ءنومىرىن كۇندىز قالتالارىنا، تۇندە جاستىقتارىنىڭ استىنا سالىپ وقيدى. مəشەكەڭنىڭ ۇلى سوزدەرىن، حيكايالارىن ەستەرىنە تۇسىرەدى. وزىنەن باسقا ەشكىمدە جوق مىنەزىن دە، بەينەسىن دە، وتىرىس-تۇرىسىن دا كوز الدارىنا كەلتىرەدى.

مəشەكەڭنىڭ كىشى بالاسى فازىلدىڭ əيەلى ءجۇز كيلومەتر جەردەگى «جاڭا جول» كولحوزىنىڭ ورتالىعى بولدەيدەن سالت اتپەن بايانعا كەلىپ، اتىنىڭ باسىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتى كەڭسەسىنە ءبىر-اق تىرەيدى دە، ماكين كابينەتىنە كىرىپ بارىپ، قوينى-قونىشىنان جاڭاعى ماقالا باسىلعان «ق.Ə.» گازەتى دانالارىن سۋىرىپ-سۋىرىپ الىپ، ماكين حاتشىعا:

– وقى! سەن نە ىستەدىڭ مولدا اتام زيراتىن؟ ديحان نە جازىپ وتىر؟ – دەيدى القىنىپ.

ماكين سەلك ەتىپ، شوشىنا قاراپ:

– ءسىز كىمسىز؟ – دەيدى.

– ءوزىڭ زيراتىن قيراتتىرعان مولدا اتامنىڭ، ءمəشھۇردىڭ كەلىنىمىن. ەكىباستۇزدىڭ قارت شاحتەرلەرى قاسىم قاشاعانوۆ، مۇقاش بəلىمباەۆ، شايحى قازىقانوۆ، قاراعاندىنىڭ مەيرام، جابايلارى «Əۋ!» دەسىپ ۇيىمداسىپ، بىرلەسىپ، ەكى ايداي دايىندالىپ، جازدىڭ ءۇش ايىندا مəشەكەڭنىڭ زيرات-ماۆزولەيىن əۋەلگىسىندەي ەتىپ كۇيگەن كىرپىشتەن قالاپ، ەسىك-تەرەزەلەرىن سالىپ، سىرتىن سىلاپ جاتقان سəتىندە جولساپارمەن جازۋشى Əبۋ سəرسەنباەۆ بارىپتى.

مəشەكەڭ تۋرالى بۇل ەستەلىك əڭگىمەمدە كورنەكتى اقىن عالىم مالدىباەۆتىڭ مəشەكەڭ تۋرالى ادامگەرشىلىگىن ايتپاي كەتۋگە حاقىم جوق. 1961 جىلى مəشەكەڭ تۋرالى ماعان جازعان مىنا حاتى:

«ديحان! سەنىڭ ەڭبەگىڭ ءمəشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنا كوبىرەك سىڭگەنىن جاقسى بىلەمىن. سوناۋ اۋىر جىلداردا مəشەكەڭنىڭ تومداعان ولەڭدەرىن اكادەميا ناۋكاعا جەتكىزگەن سەن ەدىڭ. مىنە، سول مəشەكەڭنىڭ جالعىز (مەنىمشە سولاي) سۋرەتى! مەن مۇنى جəنە اقىن مايرانىڭ سۋرەتىن جازۋشىلار وداعىنا بەرگەلى وتىز جىلعا جۋىقتادى. بىراق ولار جارىققا شىعارعان جوق. وتكەن جاز ءوزىمنىڭ مəشەكەڭمەن 1931 جىلى كۇز كەزدەسكەنىمدى جازىپ، وسى فوتوسىن كورسەتىپ «قازاق əدەبيەتى» گازەتىنە جىبەرگەن ەدىم. بىراق تا ولار ءəلى كۇنگە دەيىن جارىققا شىعارمادى. يا، سەنىڭ مəشەكەڭ تۋرالى جازعانىڭ مەنىڭ ەسىمدە بار. ونىڭ قاسيەتىنە قول تيگىزگەندەردى قاتتى سىناعانىڭدى دا بىلەمىن. ول وتە دۇرىس ەدى. كىم ولمەيدى؟

سول مəشەكەڭنىڭ سۋرەتىن، مىنە، ساعان تاعى دا جىبەرىپ وتىرمىن. رەتى كەلسە، ۇلكەيتىپ، پورترەتىن مارقۇمنىڭ كىتابىنىڭ اراسىنا قويساڭ دا، ءبىر ەسكەرتكىش بولار ەدى دەگەن سەنىم بار مەندە.

مəشەكەڭدى قۇرمەتتەگەن عالىم مالدىباەۆ.

15 دەكابر، 1961 جىل.

ءماشھۇر ءجۇسىپ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تاريحى