قانشايىم بايداۋلەت. كۇمبىرلەيدى كۇيشىنىڭ دومبىراسى
ىقىلاس اتىنداعى مۋزىكالىق حالىق اسپاپتار مۇراجايىندا «كۇمبىرلەپ دومبىراسى نۇر-اعاڭنىڭ» اتتى مۋزىكالىق-تانىمدىق كەش ءوتتى.
بۇل شارا «ونەر» حالىقتىق-قوعامدىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بىرلەسىپ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، «حالىق قاھارمانى» نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ دومبىراسىن مۇراجايعا تاپسىرۋ سالتاناتىنا ورايلاستىرىلدى.
كەش شىمىلدىعىن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءدىن-زۋحرا نۇرعيساقىزى جەتەكشىلىك ەتەتىن ن.تىلەنديەۆ اتىنداعى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك-اكادەميالىق «وتىرار سازى» وركەسترى «اتا تولعاۋى» كۇيىمەن اشتى. ودان كەيىن قازاقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنە كومپوزيتور، ديريجەر، ورىنداۋشى رەتىندە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان تانىمال تۇلعانىڭ ءومىر جولىنا شولۋ جاسالدى.
گيتا سىبانباەۆا، ىقىلاس اتىنداعى مۋزىكالىق حالىق اسپاپتار مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرى:
«نۇرعيسا اتابايۇلى تىلەنديەۆ 1925 جىلى الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانى، شيلىكەمەر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءتاڭىردىڭ تىلىندەي كۇي سارىندارىن اكە الدىندا وتىرىپ، كوكىرەگىنە قوناقتاتقان بالا ايگىلى كەنەن اقىننىڭ قارىنداسى، اناسى ساليحانىڭ سىزىلتا سالاتىن سۇلۋ اندەرىنە جان جۇرەگى تەربەلىپ وسەدى. مۇشەل جاسقا تولار-تولماس كەزىندە قازاق پەن قىرعىزدىڭ، ورىس پەن تاتاردىڭ مۋزى-كالىق اسپاپتارىندا الۋان ءتۇرلى ءان-كۇيدى قۇيقىلجىتا تارتقاندا اۋىل-ايماعى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمادى ەكەن.
ىقىلاس اتىنداعى مۋزىكالىق حالىق اسپاپتار مۇراجايىندا «كۇمبىرلەپ دومبىراسى نۇر-اعاڭنىڭ» اتتى مۋزىكالىق-تانىمدىق كەش ءوتتى.
بۇل شارا «ونەر» حالىقتىق-قوعامدىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بىرلەسىپ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، «حالىق قاھارمانى» نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ دومبىراسىن مۇراجايعا تاپسىرۋ سالتاناتىنا ورايلاستىرىلدى.
كەش شىمىلدىعىن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءدىن-زۋحرا نۇرعيساقىزى جەتەكشىلىك ەتەتىن ن.تىلەنديەۆ اتىنداعى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك-اكادەميالىق «وتىرار سازى» وركەسترى «اتا تولعاۋى» كۇيىمەن اشتى. ودان كەيىن قازاقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنە كومپوزيتور، ديريجەر، ورىنداۋشى رەتىندە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان تانىمال تۇلعانىڭ ءومىر جولىنا شولۋ جاسالدى.
گيتا سىبانباەۆا، ىقىلاس اتىنداعى مۋزىكالىق حالىق اسپاپتار مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرى:
«نۇرعيسا اتابايۇلى تىلەنديەۆ 1925 جىلى الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانى، شيلىكەمەر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءتاڭىردىڭ تىلىندەي كۇي سارىندارىن اكە الدىندا وتىرىپ، كوكىرەگىنە قوناقتاتقان بالا ايگىلى كەنەن اقىننىڭ قارىنداسى، اناسى ساليحانىڭ سىزىلتا سالاتىن سۇلۋ اندەرىنە جان جۇرەگى تەربەلىپ وسەدى. مۇشەل جاسقا تولار-تولماس كەزىندە قازاق پەن قىرعىزدىڭ، ورىس پەن تاتاردىڭ مۋزى-كالىق اسپاپتارىندا الۋان ءتۇرلى ءان-كۇيدى قۇيقىلجىتا تارتقاندا اۋىل-ايماعى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمادى ەكەن.
ەسەيە كەلە، كەنەننەن باتا الىپ، جىر جامپوزى جامبىلدىڭ سارقىتىن ىشەدى. الايدا 14 جاسىندا ۇلكەن ونەردىڭ سارا جولىنا قادام باستىرعان قازاق مۋزىكاسىنىڭ مايتالمانى ايگىلى احمەت جۇبانوۆ ەدى. بالانىڭ بويىنداعى بۇلا دارىندى دانا احمەت بىردەن تانيدى. تانيدى دا قولىنان جەتەكتەپ الىپ كەلىپ، قازاق ۇلت اسپاپتار وركەسترىنىڭ دومبىراشىلار توبىنا قوسادى.
بالا كۇيشىگە وركەستر قۇرامىنداعى وڭشەڭ داۋلەسكەرلەردىڭ ىشىنەن دومبىراشىلىقتىڭ ءدۇلدۇلى قالي جانتىلەۋدىڭ وڭ جاعىنان ورىن تيەدى. قاليدىڭ الدىن كورگەن قۇيما قۇلاق جاس دارىن بۇرىن كۇيدى قىزىعىپ تارتسا، ەندى كۇيدى قۇنىعىپ تارتاتىن بولادى. بۇرىن كۇيدى ەرىگىپ تارتسا، ەندى ەلىگىپ تارتادى.
نۇرعيسا اتابايۇلى ءوزىنىڭ بارشا قابىلەت-دارىنىن حالقىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتۋعا ارنادى. بۇل جولدا ول حالقىمەن ەتەنە ءتىل تابىسىپ، حالقىنىڭ سىرلاسى دا، مۇڭداسى دا بولا الدى. ونىڭ مۋزىكاسى بالانىڭ دا، دانانىڭ دا جۇرەگىنە جول تاۋىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ رۋحاني جان سەرىگىنە اينالدى. ول اتاق-داڭق ىزدەگەن جوق، اتاق-داڭق ونى ىزدەپ تاپتى».ءارى قاراي كەش تىزگىنىن قولىنا العان «ونەر» حالىقتىق-قوعامدىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ توراعاسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اقان ءابدۋالى «وسى كيەلى شاڭىراقتا قازاقتىڭ باتىر ۇلى، ءارى اقىن، ءارى كومپوزيتور ماحامبەتتىڭ، ءجۇز جاساعان جىر الىبى - جامبىلدىڭ، كۇي اتاسى - قۇرمانعازىنىڭ، قازاقتىڭ باس اقىنى حاكىم ابايدىڭ، سونىمەن قاتار ءبىر عاسىردا ءبىرتۋار جەزتاڭداي انشىلەر ءبىرجان سال مەن امىرە قاشاۋباەۆتىڭ، قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى سۇگىر ءالىۇلىنىڭ جانە ۇلى كومپوزيتور، ديريجەر احمەت جۇبانوۆتىڭ دومبىرالارى ساقتالعان. وسى اتالعان ۇلىلاردىڭ اسپاپتاردىڭ قاتارىندا ەندى نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ ون ساۋساعى ەركىن ويناعان، ەكى ىشەكتى، ءبىر تيەكتى قاسيەتتى دومبىراسىن دا كورە الاسىزدار. ىقىلاس اتىنداعى مۋزىكالىق اسپاپتار مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى مىندەتىن اتقارۋشى ەرلىكباي الىمقۇلوۆ اعامىزدىڭ باستاماسىمەن داريعا تىلەندىكەلىنى كۇيشىنىڭ «كوزىن» ءوز قولىمەن تاپسىرىپ، ءداستۇر جالعاستىعىن ساباقتاستىرىپ وتىر» دەي كەلە، سال-سەرىلەردىڭ كوزى بولعان، ءوزى بولعان ساحنا ساڭلاعىنىڭ باسشىلىعىمەن ومىرگە كەلگەن وركەسترگە توقتالدى.
- كەزىندە بەلگىلى ونەرتانۋشى بولات سارىباەۆ قازاقتىڭ حالىقتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىن جيناپ، زەرتتەگەن ەدى. دومبىرا مەن قوبىزدان باسقا، جەتىگەن، شەرتەر، شاڭقوبىز، مەسقوبىز، سىرناي، سازسىرناي، سىبىزعى، اساتاياق، داۋىلپاز، تۇياقتاس، قوڭىراۋ سياقتى وسى ساز اسپاپتارىن قايتا جاڭعىرتىپ، جۇرتشىلىققا جەتكىزۋ ماقساتىندا نۇرعيسا تىلەنديەۆ 1980 جىلى وركەستر ۇيىم-داستىردى. قازاق فيلارمونياسى جانىنان قۇرىلعان «وتىرار سازى» فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق حالىق مۋزىكالىق اسپاپتارى العاش شاعىن انسامبل رەتىندە جۇمىس ىستەدى. ەكى جىلدان كەيىن قاناتىن كەڭگە جايىپ، وركەسترگە اينالدى. 1984 جىلى الماتى قالاسىندا وتكەن بۇكىلوداقتىق فەستيۆالگە قاتىسىپ، دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالادى. 1985 جىلى ماسكەۋدىڭ پ.چايكوۆسكي اتىنداعى ۇلكەن كونتسەرت زالىندا وتكەن شىعارماشىلىق كونتسەرتتە جوعارى كاسىبي ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىمەن تانىلىپ، بۇكىلوداقتىق كومسومول سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. 1994 جىلى سولتۇستىك كورەيادا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك ونەر فەستيۆالىندە باس بايگەنى يەلەنىپ، التىن جۇلدەمەن ورالدى. 1999 جىلى وركەسترگە تىلەنديەۆ ەسىمى، 2000 جىلى اكادەميالىق اتاق بەرىلدى، - دەدى.
ال كۇيشى-كومپوزيتوردىڭ اندەرىن ەڭ العاش ورىنداعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، كۇمىس كومەي ءانشى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ «قازاقتىڭ ماڭدايىنا نۇر-اعاڭداي ۇل سىيلاعان اتاباي اكەمىزگە، ساليحا انامىزعا مىڭ ءبىر تاعزىم. كەز كەلگەن مىقتى دوم-بىراشى وركەستر ۇيىمداستىرىپ، باسقارا المايدى. سونداي-اق كەز كەلگەن ديريجەر كومپوزيتور اتانىپ، مۋزىكا جازا المايدى. مادەني سالاداعى ءبىر ءوزى ءجۇرىپ اتقارعان جۇمىسىن وتىز شاقتى جىگىت جابىلىپ ورىنداي المايتىنى دا اقيقات. ول كىسى تۋرالى ەستەلىكتى جىر قىلىپ ايتۋعا بولادى. ەكەۋمىز ۇزاق جىلدار قويان-قولتىق ارالاستىق. مەن جەكەمەنشىك ءانشىسى ەدىم. 20-30 ءانىن مەنىڭ داۋىسىما ارناپ شىعارعان. ارينە، ونىمەن ماقتانىپ وتىرعان جوقپىن. ماقتانعاننان گورى، ارعى جا-عىندا تۇرعان اماناتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن ەكەنىن ايتقانىم ءجون بولار. ويتكەنى ونەر تارلانىنىڭ مۇرالارى تولىقتاي جارىققا شىققان جوق. جارتىسىنان كوبى ازىرگە ورىندالا قويمادى. ءوزى ەرتەرەك كەتىپ قالدى. ومىردەن وتكەننەن كەيىن ءوزىم سەگىز ءانىن وركەسترگە ءتۇسىردىم. درامالىق قويىلىمدارعا، كينوعا جازعان تۋىندىلارى كولەڭكەدە قالماي، الەمگە تاراۋى ءتيىس. ولاردى رەپەرتۋارعا قوسۋ ءبارىمىزدىڭ مىندەتىمىز!» دەپ اعىنان جارىلىپ، اقتارىلا سويلەدى.
بۇدان كەيىن كومپوزيتور جايلى پوەما جازعان قارىمدى قالامگەر، اقىن مىڭباي ءراش:
- كوكىرەك قارس ايىرىلىپ، مىڭ بوساعان،
وزىڭە وي كوزىمەن كۇندە سوعام.
كىرپىكتە ۇيىرىلگەن جاس كەپپەي قويدى،
ۇيقىڭنان ويانساڭشى، نۇرعيسا اعام!، - دەپ كەلەتىن داستاننان ءۇزىندى وقىپ بەردى.
ال «نۇرعيسا تىلەنديەۆ» اتتى عۇمىرنامالىق دەرەكتى حيكايا جازعان قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، بەلگىلى ونەرتانۋشى عالىم جارقىن شاكارىم ءوز ويىن ورتاعا سالا وتىرىپ، دارابوز دوم-بىراشىنىڭ بەيمالىم قىرلارىن تىلگە تيەك ەتتى.
- شىنىن ايتقاندا، نۇر-اعاڭنىڭ جانىندا جۇرمەك تۇگىلى، ول كىسىنىڭ قاسىنا بارۋعا قورقاتىن ەدىك. جولىمىز ءتۇيىسىپ قالسا، دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ تۇرىپ قالاتىنبىز. بىردە ەسىكتى اشىپ قالسام، ىشتە «وتىرار سازىنىڭ» دايىندىعى ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. مەنى كورە سالىپ، «بەرى كەل» دەپ قول بۇلعادى. تىزەم دىرىلدەپ الدىنا باردىم. سويتسەم، وركەسترگە الماق ويى بار كورىنەدى. بىراق مەن باسقا شارۋالارىما بايلانىستى ۇسىنىسىن ورىنداي المادىم. كەلەسى كەزدەسكەن ۋاقىتىندا «امىرە قاشاۋباەۆ، جۇسىپبەك ەلەۋبەكوۆ جايلى كىتاپ جازىپسىڭ. مەن تۋرالى قاشان جازاسىڭ؟» دەگەن ەدى. كەيىن داريعا تىلەندىكەلىنىمەن بىرلەسىپ، سول ەستەلىك دۇنيەگە كەلدى، - دەدى وتكەنگە كوز جىبەرە وتىرىپ.
نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن ءوز قولىنان ۇيرەنىپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن ءتول شاكىرتى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى، ۇلاعاتتى ۇستاز قوشقاربەك تاسبەرگەنوۆ، مۇقاعالي مەن نۇرعيسا اعالارىمىزدىڭ شىعارماشىلىق بايلانىسى تۋرالى «مۇقاعالي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى باتىق ءماجيتۇلى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، الماتى وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، بەلگىلى اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ اعاسى قالتان باستاۋباەۆ تا كەش كەيىپكەرىن ەسكە الىپ، جىلى لەبىزدەرىن جەتكىزدى.
«كۇمبىرلەپ دومبىراسى نۇر-اعاڭنىڭ» اتتى مۋزىكالىق-تانىمدىق كەش بارىسىندا اۆتوردىڭ «الاتاۋ» ءانىن وركەستردىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن جەڭىس ەرجانوۆ، «اكە تۋرالى وي» ءانىن بولات قاناعاتوۆ، «داريعا، دومبىرامدى بەرشى ماعان» ءانىن جولامان قۇجيمانوۆ، «ارمان» كۇيىن قوشقاربەك تاسبەرگەنوۆ، «اققۋ» كۇيىن اندرەي فەندريكوۆ ورىندادى. سونداي-اق ن.تىلەنديەۆ اتىنداعى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك-اكادەميالىق «وتىرار سازى» وركەسترى بىرنەشە كۇيىن جينالعاندارعا تارتۋ ەتتى.
ال مۇراجاي باسشىسى مىندەتىن اتقارۋشى ەرلىكباي الىمقۇلوۆ وسى شارا بارىسىندا ۇيىمداستىرىلعان كورمە اي بويى جۇمىس ىستەيتىنىن جەتكىزدى. الماتى تۇرعىندارى مەن قوناقتارى سورەگە قويىلعان كۇيشى دومبىراسى مەن باسقا دا قۇندى جادىگەرلەردى تاماشالاي الادى.
ءدىن-زۋحرا تىلەنديەۆا:
- اكەمنىڭ دومبىراسى ۇيىمىزدە، كۇندەلىكتى كوز الدىمىزدا تۇرعانى، ارينە، بىزگە جاقسى. وسى دومبىراسىمەن ەلۋ جىلدان استام ۋاقىت قولىنان تاستاماي، «قىز جىبەك»، «مەنىڭ اتىم - قوجا» سياقتى فيلمدەر مەن «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟»، «اقساق قۇلان» مۋلتفيلمدەرىنە دە مۋزىكا جازدى. بىراق اياۋلى اكەم جالعىز ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ تىرەگى عانا ەمەس، حالىقتىڭ بالاسى، ماقتانىشى بولاتىن. سوندىقتان اكەمدى سىيلايتىن، قۇرمەت تۇتاتىن تىڭدارماندارىنا دا بۇل دومبىرا ورتاق دەپ ويلايمىن. سول سەبەپتەن، انام ەكەۋمىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن شىعىپ، ىقىلاس اتىنداعى مۋزىكالىق حالىق اسپاپتار مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى مىندەتىن اتقارۋشى ەرلىكباي الىمقۇلوۆتىڭ ۇسىنىسىن قابىل الدىق.
«ايقىن» گازەتى، 03.03.12
