4.

1929 جىلى ءى/ى كۇنى تەرگەۋگە الىنعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسىنداعى قامتىلعان مالىمەتتەردىڭ استارى مەن ۇزىن-ىرعا مازمۇنى وسىنداي. ايىپتاۋ سانكتسياسى مەن د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىنە قاراعاندا العاشقى سۇراق-جاۋاپ: 1). مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن دىنشە ادىلەۆ جانە دە باسقالار بىرىگىپ تۇسكەن سۋرەتتىڭ تاريحى، 2). 1921-1922 جىلعى تاشكەنتتە قۇرىلعان-مىس دەلىنەتىن استىرتىن ۇيىم، 3). گولوششەكينگە قارسى قاستاندىق جاساۋ ارەكەتى-ءمىس دەلىنەتىن وقيعا تۋرالى قويىلۋى ءتيىس ەدى. ال مۇندا العاشقى تەرگەۋدىڭ وزىندە بىردەن 1918-1919 جىلعى تورعايداعى ازاماتتىق سوعىس كەزىندەگى وقيعالار، ونىڭ ىشىندە امانكەلدى يمانوۆتىڭ قازاسى تۋرالى سۇراقتار قويىلعان.

4.

1929 جىلى ءى/ى كۇنى تەرگەۋگە الىنعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسىنداعى قامتىلعان مالىمەتتەردىڭ استارى مەن ۇزىن-ىرعا مازمۇنى وسىنداي. ايىپتاۋ سانكتسياسى مەن د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىنە قاراعاندا العاشقى سۇراق-جاۋاپ: 1). مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن دىنشە ادىلەۆ جانە دە باسقالار بىرىگىپ تۇسكەن سۋرەتتىڭ تاريحى، 2). 1921-1922 جىلعى تاشكەنتتە قۇرىلعان-مىس دەلىنەتىن استىرتىن ۇيىم، 3). گولوششەكينگە قارسى قاستاندىق جاساۋ ارەكەتى-ءمىس دەلىنەتىن وقيعا تۋرالى قويىلۋى ءتيىس ەدى. ال مۇندا العاشقى تەرگەۋدىڭ وزىندە بىردەن 1918-1919 جىلعى تورعايداعى ازاماتتىق سوعىس كەزىندەگى وقيعالار، ونىڭ ىشىندە امانكەلدى يمانوۆتىڭ قازاسى تۋرالى سۇراقتار قويىلعان.

گولوششەكين ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق، ازاماتتىق كۇرەس تاريحىن بار مەن جوققا تەلي ۇكىم ايتىپ، تاعدىرىن تاۋقىمەتكە يتەرمەلەگىسى كەلدى.وزگەنى بىلاي قويعاندا، 1916 جىلعى ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ءوزىن اۋەلىدە رەاكتسياشىل قوزعالىس دەپ اتاپ، شاپيرو مەن براينين دەگەن يدەولوگ-تاريحشىلارعا تەرىس تۇجىرىمدار جاساتتى، ونىڭ: «ۇلتشىلدىقتان تۋعان، ورىس حالقىنا قارسى كوتەرىلىس" ەكەنىن دالەلدەپ ەكەۋىنە ماقالا جازدىردى. امانكەلدى يمانوۆتىڭ قازا تابۋىنا „الاشوردا" جاساعىنىڭ قاتىسى بارلىعى انىقتالعاندا، الاشورداشىلاردىڭ كوزىن قۇرتۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋعانىن ءبىلدى. سول كەزدە ستالين «پارتيا ىشىندەگى وپپورتۋنيستەر» دەپ اتاعان كامەنەۆ، زينوۆەۆ، تروتسكيگە قارسى ناۋقان لاپ ەتە قالدى دا، سونى ارقالانعان گولوششەكين بەتىنە ەش جاندى قاراتپادى. ءسويتىپ، باستاپقىدا  امانكەلدىنى «بارىمتاشى»، «بۋنتار»، «دالا قاراقشىسى» ەتىپ كورسەتكەن الگى ەكى اككى تاريحشىعا ەندى امانكەلدى يمانوۆتى „بولشەۆيك", ۇلتتىق قاھارمان رەتىندە باياندايتىن مونوگرافيا  شىعارتتى. تەرگەۋشىلەردىڭ براينين مەن شاپيرو دايىنداعان، وراز يساەۆ رەداكتسيالاعان "الاشوردا" تۋرالى جيناقتاردىڭ قولجازباسىنا سۇيەنگەنى انىق بايقالادى. سول جيناقتىڭ ىشىندەگى قۇجاتتاردى تەرگەۋ ىسىنە ايعاق رەتىندە تىركەگەن.

"ستەنوگرامما. 1929 جىلى 3 قاڭتار كۇنگى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتان الىنعان جاۋاپتىڭ حاتتاماسى.

تومەندەگى قۇجاتتاردىڭ مازمۇنىن بىلەمىن بە، جوق پا دەگەن ماعان  قويىلعان سۇراقتارعا بەرەتىن جاۋابىم مىناۋ: ء(بىرىنشى قۇجاتتىڭ ءماتىنى):

مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى /كولچاكقا/ "الاشوردانىڭ" تورعاي ءبولىمىنىڭ مالىمەتى:

"ورىنبور اسكەري وكرۋگىنىڭ ۇسىنىسىمەن جانە قولداۋىمەن تورعاي وبلىستىق ءبولىمى بۇكىلوداقتىق 2-اتتى پولكتى جاساقتاۋعا 1918 جىلدىڭ قاراشا ايىنان باستاپ كىرىستى، ال بۇكىلقازاقتىق ءى-اتتى پولك 18-جىلدىڭ جاز ايىندا جاساقتالعان ەدى. قوستاناي ۋەزىندەگى ءى-پولك دەربەس ۋرال كورپۋسىنىڭ قاراۋىندا بولدى جانە بارلىق جاراقتى قازىنادان الدى، 2-پولك "الاشوردانىڭ" تورعاي وبلىستىق بولىمىنە قارادى. تورعاي مەن ىرعىز ۋەزى ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىنە، دەربەس ۋرال كورپۋسىنىڭ قولباسشىسىنا، چەحوسلوۆاكتارعا كومەك سۇراپ حات جازىپ ەدى، الايدا ەشكىمنەن كومەك الا المادى.

ءساۋىر ايىندا "الاشوردا" ءبولىمى تورعاي قالاسىن الدى، اسكەري كوميسسارىن تۇتقىندادى، ول كەيىنەن اتىلدى. ءسويتىپ، تورعاي ۋەزىندەگى كەڭەس وكىمەتى قۇلاتىلدى، قالالىق جانە جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسى قالپىنا كەلتىرىلدى جانە بۇل ارادا ادميرال كولچاك باستاتقان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وكىلدىگى جاريالاندى. 22 كوكەك كۇنى قۇرامىندا 337 ادامى بار تاراننىڭ وتريادى تۇگەلدەي قارۋسىزداندىرىلدى، ونىڭ ىشىندە تاراننىڭ ءوزى باستاتقان 30 ساربازى دا ۇستالىپ، ءبارى دە اتىلدى. تاراننىڭ قارۋسىزداندىرىلعان وتريادىنىڭ بارلىعى دا اتباسارعا جىبەرىلدى. ودان قالعاندارى اتباسارعا بارا جاتقان جولدا قۇرتىپ جىبەرىلدى. تاراننىڭ وتريادىنىڭ قارۋسىزداندىرىلعانى جانە ولاردىڭ كوزى جويىلعانى جونىندەگى وقيعا تۋرالى مالىمەت بەرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ وكىلىمىز كەنجەعالي عابدۋللين دەربەس ورىنبور ارمياسىنىڭ شتابىمەن حابارلاسۋ ءۇشىن مەن ونى سوندا جىبەردىم، ول ارميا شتابىنا باردى...".

بۇل "الاشوردانىڭ" تورعاي ءبولىمىنىڭ 1919 جىلعى 11 مامىر  كۇنى مينيسترلەر ء(سىبىر كەڭەسىنىڭ توراعاسى (كولچاكقا - ت.ج.)) جىبەرگەن مالىمەتى. قولجازباسى ومبىدا ساقتالعان، 1919 جىلدىڭ 24 ماۋسىم كۇنى قول قويىلعان.

م.دۋلاتوۆ (باسى): "مەنىڭ بەرەتىن جاۋابىم مىناۋ: "الاشوردانىڭ" شىعىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى بوكەيحانوۆ جانە باسقالارى 1919 جىلدىڭ جاز ايلارىندا ومبى قالاسىندا تۇرعان ەدى. ءبىزدىڭ ولارعا كەنجيندى قانداي تاپسىرمامەن جىبەرگەنىمىزدى قازىر ەسىمە تۇسىرە الماي تۇرمىن. مىنا قۇجاتتى ماعان كورسەتكەندە عانا ونى امالسىزدان الدارقاتۋ /تاكتيكالىق/ تۇرعىسىندا جازعانىمىزدى ەسىمە ءتۇسىردىم. سەبەبى، قالىپتاسقان جاعداي مىناداي بولاتىن: ءبىز ول كەزدە كولچاك ۇكىمەتىمەن دە، ورىنبورداعى اسكەري ۇكىمەتپەن دە قارىم-قاتىناسىمىزدى ءۇزىلدى-كەسىلدى دوعارىپ، تورعايعا كەلىپ ورنالاسىپ، كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققان ەدىك تە، بايتۇرسىنوۆتى موسكۆاعا كەلىسىمگە جىبەرگەن بولاتىنبىز. الايدا مەنىڭ جوعارىداعى تەرگەۋگە بەرگەن جاۋابىمداعى جاعدايلارعا بايلانىستى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا تولىقتاي قوسىلىپ كەتە  المادىق، ءسويتىپ، شاراسىز كۇيگە تۇستىك. بارار جەرىمىز قالمادى، ونىڭ ۇستىنە تورعايعا جانە تورعاي ارقىلى شالقارعا كازاك وتريادتارى ۇزدىكسىز اعىلىپ جاتتى. مۇنداعى جازىلعان سوزدەر ءبىزدىڭ شىن نيەتىمىزدى بىلدىرمەيتىن، كولچاك ۇكىمەتى جاعىنان قىسىم مەن قۋعىن جاسالماس ءۇشىن، جاي عانا كوز بوياۋ ءۇشىن عانا جازىلعان ەدى. ونداعى ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز: قالايدا قازاق حالقىن قىرعىننان ساقتاپ، ونى قورعاپ قالۋ بولاتىن. ءبىز ءوزىمىزدىڭ كۇشىمىزدىڭ از ەكەنىن، ەشكىممەن دە سوعىسىپ شەكەمىزدىڭ قىزبايتىنىن جاقسى بىلدىك. تەك سول ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن عانا وسى قۇجات جازىلعان بولۋى مۇمكىن.

وتكەن ءومىر جولىمدى جاسىرىپ قالۋدىڭ مەن ءۇشىن ەشقاندايدا ءمانىسى جوق. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قولىما قارۋ الىپ كۇرەسكەنىمدى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قولداعانىمدى جاسىرمايمىن. مۇنىڭ بارلىعى 19-جىلعى وقيعا بولعاندىقتان دا كوپتەگەن جايلار مەنىڭ جادىمدا قالماپتى. ارينە، يمانوۆ پەن تاراننىڭ ولىمىنە بايلانىستى ادەپتىك تۇرعىدان العانداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن مەن دە قۇتىلا المايتىنىمدى بىلەمىن. ءبىزدىڭ جاساعىمىز ەكىگە ءبولىندى. ونىڭ ءبىر بولىگىن باسقارىپ مەن تورعاي قالاسىنان سىرتقا شىعىپ كەتتىم، ال ءبىز قايتىپ كەلگەندە ولار تىرىلەردىڭ قاتارىندا جوق ەدى. ءبىزدىڭ جاساقتىڭ  ءبىر ءبولىمى تورعايدا قالعان بولاتىن، ونىڭ ساردارى قاسىموۆ ەدى. ال بىزگە بۇل ءىستى باسقارعان ماقاتوۆ دەپ مالىمدەدى.

ءدال وسى ماعىناداعى قۇجاتتىڭ سىبىردەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ پرەدسەداتەلىنە جىبەرىلۋىن مەن جوققا شىعارا المايمىن، بىراق تا ول كەزدە تورعاي مەن ومبىنىڭ اراسىندا ەشقانداي دا پوچتا قاتىناسى جوق بولاتىن، سوندىقتان دا ول قۇجاتتى سول كەزدە ۇكىمەتتىڭ اتىنان مالىمدەمە جاساۋعا ارنايى ومبىعا جىبەرىلگەن كەنجين عانا جەتكىزۋى مۇمكىن. كولچاكتىق وكىمەتتىڭ كوڭىلىن تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن بوياۋدى قالىڭىراق جاعىپ، اتۋ جازاسىنا كەستىك دەپ كورسەتكەن بولۋىمىز كەرەك...".

مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ۇسىنىلعان ەكىنشى قۇجات-ايعاق مىناداي:

"الاشوردا" ۋاقىتشا قازاق ۇكىمەتى. تورعاي وبلىستىق اسكەري كەڭەسى. 19-جىل. شىلدە. № 441. تورعاي قالاسى. شوبان بولىسىنىڭ بولىسىنايىنا

تورعاي قالاسى ماڭىندا جيلياەۆتىڭ باندىلارىمەن بولعان ۇرىستان سوڭ "الاشوردا" جاساعى شەگىنگەن كەزدە ۇرىس مايدانىندا قالعان كوپتەگەن اتتاردى، ەرتوقىمداردى، ۆينتوۆكالاردى، وق-دارىلەردى، قىلىشتاردى جانە كيىمدەردى قىر ەلى جيىپ الىپتى. بارلىق كيىمدەردى، اتتاردى جەكەلەگەن جاراقتاردى جيىپ، قالاعا الىپ كەلىپ، "الاشوردا" جاساعىنا تاپسىرۋىڭىز كەرەك. مۇنى ورىنداماعانداردىڭ جاۋاپقا تارتىلىپ، اسكەري كەزەڭگە سايكەس قاتاڭ جازالاناتىنىن ەلگە ءتۇسىندىرىڭىز. "الاشوردانىڭ" تورعاي وبلىستىق اسكەري كەڭەسىنىڭ وسى جارلىعىن حابارلاي وتىرىپ، بارلىق بولىس تۇرعىندارىنا ءوز تاراپىڭىزدان ىقپال ەتىپ، اتالعان قارۋ مەن جاراقتاردى قالاعا جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتىڭىز. ات پەن قارۋ، باسقا دا زاتتاردى العان ادامداردىڭ ءتىزىمىن جاساپ، "الاشوردا" اسكەري كەڭەسىنىڭ ۇيىنە اكەپ بەرىڭىز. اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەلەرى - سەيدالين، قادىرباەۆ".

بۇل قۇجات-ايعاققا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ناقتى جاۋاپ بەرمەپتى. ونىڭ ەكى جاققا دا پالەندەي ماڭىزى جوق ەكەنى ونسىز دا انىق ەدى.

وسى تۇسىنىكتەمەلەردەن كەيىن بارىپ د.ادىلەۆتى ءتىنتۋ كەزىندە تابىلعان، ىشىندە م.دۋلاتوۆتىڭ بەينەسى بار ءبىر توپ ادامنىڭ سۋرەتى كورسەتىلىپ:

"مىنا فوتوعا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىن تالقىلاعان سوڭ تۇستىڭىزدەر مە، جالپى سىزدەر ءجيى باس قوستىڭىزدار ما، مۇنداعىلاردىڭ قايسىسىن بىلەسىز؟", - دەگەنگە ساياتىن سۇراق قويعان.

جاۋاپ ستەنوگرامما رەتىندە قاعازعا تۇسكەندىكتەن ءسوز اراسىندا قويىلعان سۇراقتاردىڭ مازمۇنىن جوبالاپ قانا اڭعارۋعا بولادى:

م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): ء"بىز ءبارىمىز باسىمىزدى ءجيى قوستىق، بىراق تا كەڭەس  وكىمەتىنە قارسى جانە ونىمەن كۇرەسۋدىڭ ەشقانداي باعدارلاماسىن ەشقاشاندا جاساعامىز جوق، ونداي ماقسات تا قويعامىز جوق. بولعانباەۆ حايرەتديندى مەن ونىڭ ورىنبورداعى حۇسايىنوۆتار مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن كەزىنەن بىلەمىن. 1921 جىلى ورىنبوردان تاشكەنتكە كەلىپ، قوجانوۆقا جولىعىپ، جۇمىسقا ورنالاسپاق بولعانى ەسىمدە. بولعانباەۆ تاشكەنتكە ادىلەۆ مۇقىشپەن بىرگە كەلدى-اۋ دەيمىن، كەيىنگىسى اۋەلى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا مۇشەلىككە ءوتىپ، سودان كەيىن ەرىكتىلەردىڭ قاتارىندا قىزىل اسكەرگە كىرىپ، قيىر شىعىستاعى قىزىل پارتيزاندار وتريادىنىڭ قۇرامىندا بولعان، 1920 جىلى ورىنبوردا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىندا ىستەدى. بۇل جەرگە ول تاشكەنتتەن كەلگەن بولاتىن، وندا نە ىستەدى، ول جاعىن بىلمەيمىن. ءبىرىمجانوۆ تا ول كەزدە تاشكەنتتە بولاتىن. ادىلەۆ تاشكەنتتە ناقتى ەشتەڭەمەن اينالىسپادى-اۋ دەيمىن، ايتەۋىر ينستيتۋتتاعى ستۋدەنتتەردى جيىپ الىپ، ءسوز سويلەپ جۇرەتىن. ول ۋاقىتتا جاستاردىڭ ءبىرازى وقىعان مەكتەپتەرىنە كوڭىلى تولمايتىن. سودان كەيىن ول ءبىر جاققا كەتتى، قايدا كەتكەنىنەن حابارسىزبىن".

سۋرەتكە ءتۇسۋ راسىمىنە ناقتى توقتالمايدى. ول تەك تىلگە تيەك ءۇشىن عانا قاجەت بولسا كەرەك. ول سۋرەت تۋرالى گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا:

«جوعالىپ تابىلعان سۋرەت 5.V.1921 جىلى تاشكەنتتە تۇسىرىلگەن. وندا شايحانادا داستارحان باسىندا، وزبەكشە كيىنىپ، ءماسليحات قۇرىپ وتىرعان ءۇش كىسى بەينەلەنگەن. ورتاداعى م.دۋلاتوۆ قاقورقور تۇتاتىپ بەرىپ جاتقان عازىمبەك ءبىرىمجانۇلى، ال وڭ جاقتاعى اق شاينەكتەن شاي قۇيىپ بەرۋشى - احمەدسافا يۋسۋپوۆ. سۋرەتتىڭ تومەنگى جيەگىندە اكەمنىڭ: "وسارتيۆشيەسيا كيرگيزى ۆ چايحانە", - دەگەن ەسكەرتپەسى بار. بۇل سۋرەت - تورعاي توپىراعىنان شىققان ءۇش ازاماتتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن جاقىندىعىنىڭ، دوستىعىنىڭ بەلگىسى»، - دەپ ەسكە الادى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە.

سونداي-اق كوپشىلىك بوپ توپتالىپ تۇسكەن ادامداردىڭ ەسىمدەرىن انىقتاپ بەرگەن دە گۇلنار اپاي.

م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): ادىلەۆ تۋرالى قايتالانىپ سۇراق قويىلعان): ايتتىم عوي جاڭا، وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ادىلەۆ ءبىر جاققا كەتتى، قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن دەپ. ادىلەۆ تۋرالى وسىدان باسقا ەشتەڭە ايتا المايمىن.

بۇل ارادا م.دۋلاتوۆتىڭ تاشكەنتكە قاشان كەلگەنى جانە بوكەيحانوۆتان العان حاتى تۋرالى سۇراق بەرىلگەن:

"مەن تاشكەنتكە ورىنبور ارقىلى باردىم، سوندا "الاشوردانىڭ" كورنەكتi قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرازى - بوكەيحانوۆ ءاليحان، بايتۇرسىنوۆ، اۋەزوۆ مۇحتار، سارسەنوۆ بياحمەت سوندا تۇرادى ەكەن. تاشكەنت پەن ورىنبوردىڭ اراسىندا پوچتا بايلانىسى بولعانىمەن، كۋرەرلىك ارنايى جۇيە ءالى جوق ەدى. بولعانباەۆ ماعان ىسكەرلىك تۇرعىداعى ەمەس، كادىمگى امان-ساۋلىقتى سۇراسقان بوكەيحانوۆتىڭ جازعان حاتىن تابىس ەتتى، ونىڭ مازمۇنى تەك قانا جەكە باستىڭ اماندىعىن قامتيتىن، بولعانباەۆتىڭ اكەپ بەرگەن حاتى سول عانا".

تاعى دا د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىنە جۇگىنىپ سۇراقتى ناقتىلاي تۇسەدى:

"ادىلەۆپەن كەزدەسىپ ءجۇردىم، بىراقتا ءبىزدىڭ ارامىزدا ىسكەرلىك ماقساتتاعى پىكىرالىسۋلار بولعان ەمەس. ادىلەۆپەن مەن كوبىنەسە تاشكەنتتەگى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ىشىندە، ونىڭ وزىندە كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالىپ ءجۇردىم. كەيدە رەداكتسياعا سوعىپ كەتەتىن. ونىمەن كاۋفماننىڭ ەسكەرتكىشى الدىندا ۇشىراسقانىم بار، بىراق نە تۋرالى سويلەسكەنىمىز ەسىمدە جوق. ادىلەۆپەن تۋرتسيك-ءتىڭ جاتاقحاناسىندا كەزدەستىم بە، جوق پا، قاپەرىمدە قالماپتى، مۇمكىن عوي الايدا. مەن ادىلەۆپەن "شولپان" جۋرنالىن اشۋ تۋرالى جينالعان ماجىلىستە جۇزدەستىم، وزگەدەي رەسمي جينالىستار مەن جيىنداردا ونى كورگەنىم جوق...

تاشكەنت قالاسىندا ادىلەۆتى ەرتىپ رىسقۇلوۆقا جولىققان ەمەسپىن. سونداي-اق، ونىڭ تۇتقىندا جاتقان اعاسى بايسەيىت تۋرالى مەنىمەن اقىلداسقانىن ەسىمە تۇسىرە الماي تۇرمىن. ەشقانداي نۇرلاندى بىلمەيمىن، ءدۇربى مەن قۇبىلناما دەگەندى دە ەستىگەن ەمەسپىن..."

مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا بۇل سۇراقتاردىڭ قويىلۋى كەزدەيسوق ەمەس. ويتكەنى تۋرا سول كۇنى، تۇسكە دەيىن د.ادىلەۆتەن دە جاۋاپ الىنىپ ەدى. تەرگەۋشى سوعان سۇيەنىپ بوپسالاپ وتىر. ال د.ادىلەۆتىڭ جاۋاپتارىنان قاتتى قىسىم كورگەن ادامنىڭ سىڭايى بايقالادى ءارى رەتتى-رەتسىز ويىنا تۇسكەن نارسەنى ايتا بەرگەن. ءبىردى ايتىپ، بىرگە كوشۋىنىڭ سەبەبى، تەرگەۋشىلەر دە ءار نارسەنى قۋزاي بەرسە كەرەك. ءسويتىپ وتىرىپ وزدەرىنە كەرەكتى جانە كەيىننەن ونداعان ادامدى اتۋ جازاسىنا بۇيىرتقان، ال ناقتى ءتورت ادامدى (دىنشەنىڭ ءوزى دە بار) اتتىرعان وتىرىك-شىنى دالەلدەنبەگەن كورسەتىندى جاساعان.

تەرگەۋدىڭ باسىندا د.ادىلەۆ تەررور تۋرالى ۇزاق تولعايدى. سونىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ: قازاقتا مىقتى تەرروريستەر جوق. ايتپەسە وسىنشاما باسىنباي، اياعىن اڭدىپ باسار ەدى. ونداي باتىل جىگىتتەردى قازاق ايەلى ءالى تۋا الماي كەلەدى - دەدى. مەن سونى دالەلدەگىم كەلدى، - دەگەنگە ساياتىن سوزدەر دە بار. ىسكە تىكەلەي قاتىسى بولماعاندىقتان دا كەلتىرمەدىك.

"ستەنوگرامما. ادىلەۆ دىنمۇحامەدتەن الىنعان جاۋاپتىڭ حاتتاماسى. 3 اقپان. 1929 جىل.

د.ادىلەۆ (جالعاسى): "...ايتپاقشى، ەسپولوۆتىڭ ۇيىندە گولوششەكين تۋرالى اڭگىمە بولدى. وندا گولوششەكيننىڭ ومىرىنە تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرۋ جونىندە ماسەلە قوزعالعان جوق. تەك گولوششەكين قاقىندا عانا ءسوز بولدى. وندا قاتىسىپ وتىرعانداردىڭ بارلىعى دا (دۋلاتوۆ، ەسپولوۆ، ادىلەۆ - ت.ج.): ەگەر دە رەتى كەلسە وعان قاستاندىق جاساعان ارتىق بولماس ەدى، بىراق تا بۇل وتە قيىن دۇنيە، بۇل بىرىنشىدەن; ەگەر قاستاندىق جاسالا قالعان جاعدايدا بۇكىل حالىققا قاتتى كۇيزەلىس اكەلەدى، - دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. ءسويتىپ، ءبىز ۇشەۋىمىز وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە اڭگىمەلەستىك، الايدا بۇل ماجىلىستە ناقتى شەشىم قابىلداعامىز جوق.

مەنىڭ اعايىم تۇتقىندالعاننان كەيىن ەكىنشى رەت كەلگەنىمدە ول اڭگىمەگە قايتىپ ورالعامىز جوق.

1928 جىلى جاز ايىندا مەن شىمكەنت قالاسىنا كەلىپ، ايماۋىتوۆپەن جولىقتىم. اڭگىمە اراسىندا گولوششەكين جونىندە ءسوز قوزعالدى. وعان دەيىن مەن ودان: شىمكەنت گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەداسەداتەلى كىم دەپ سۇراعانىمدا، ايماۋىتوۆ: "ماكين. ول جەردە وڭباعان ءبىر بۇزىقتى قويدى", - دەپ جاۋاپ بەردى. سودان كەيىن: جەتىسۋ گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى كىم، - دەپ سۇرادىم، بۇرىن ول ورىندا ابىلەۆتىڭ وتىرعانىن بىلەتىنمىن: وعان دا ءبىر بۇزاقى قويدى، - دەدى ايماۋىتوۆ. تاشكەنتكە بارۋ-بارماۋىم تۋرالى ايماۋىتوۆپەن اقىلداسقانىم تۋرالى دا ايتقانمىن. ول سول جولى قاتتى مازاسىزدانىپ: ايتەۋىر ءبىر قارا تۇنەك ءتونىپ كەلەدى، دۇنيەنىڭ استان-كەستەڭى شىعىپ، استى-ۇستىنە توڭكەرىلىپ بارادى، اينالاڭ تولعان تىڭشىلار مەن "ۇندەمەستەر", تىنىسىڭدى تارىلتىپ، العا باستىرمايدى، بارلىق جەردە دە تىنىشتىق كەتكەن، قايدا بارساڭ دا اڭدۋدان قۇتىلمايسىڭ. قازاقستاندى شىڭىراۋعا تاستاپ، قاتتى كۇيزەلتتى، سونىڭ بارلىعىنا گولوششەكين كىنالى. سول كەلگەننەن باستاپ دۇنيە استى-ۇستىنە توڭكەرىلدى، - دەپ مۇڭىن شاقتى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز گولوششەكين جونىندە بولدى. اڭگىمە اراسىندا نە ول ەكەنى، نە مەن ەكەنىم ەسىمدە جوق، ايتەۋىر بىرەۋىمىز: وعان قاستاندىق جاساماسا بولماس پا ەكەن، - دەدىك. ايماۋىتوۆ ءوزىنىڭ مۇنى - قاستاندىقتى قولدايتىنىن ءبىلدىردى. ول ماعان: "ول قولدان كەلە مە، جوق پا، بىلمەيمىن. سەن ءوزىڭنىڭ اۋىلىڭا قايتا بەر، مەن جولاي تاشكەنتكە سوعامىن، ودان قىزىلورداعا بارامىن، سوندا قوجانوۆپەن، دۋلاتوۆپەن اقىلداسامىن، سەن ءوزىڭنىڭ ادامىڭدى جىبەر، بارلىق سۇراعىڭا جاۋاپتى سول ارقىلى بەرەمىن", - دەدى.

د.ادىلەۆتىڭ بۇل كورسەتىندىسى جۇسىپبەكتىڭ باسىن جۇتىپ تىندى.

د.ءادىلوۆ (جالعاسى): "سوندىقتان دا، 28-جىلى كۇزدە نۇرلاندى قىزىلورداعا جىبەردىم دە، وعان گولوششەكيننىڭ قازىر قايدا ەكەنىن دۋلاتوۆتان سۇراپ ءبىل، - دەپ تاپسىرما بەردىم. وسىدان-اق ول ءىستىڭ ءمانىسىن ايتقىزباي ءتۇسىنىپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ايتار دەپ ويلادىم. نۇرلاننىڭ نە دەپ جانە قالاي جەتكىزگەنىن بىلمەيمىن، بىراقتا مەن نۇرلان ارقىلى گولوششەكيننىڭ ومىرىنە ناقتى قانداي جولمەن قاستاندىق جاسايمىن دەگەن ءسوزدى قاداعالاپ سۇراعامىن جوق. تەك دۋلاتوۆپەن اڭگىمەلەسە قالعان كەزدە گولوششەكيننىڭ قايدا ەكەنىن ءبىل دەپ قانا ايتتىم. قايتىپ ورالعاننان كەيىن نۇرلان ماعان، دۋلاتوۆتان گولوششەكيننىڭ قايدا ەكەنىن سۇراعانىن، سوندا ول: گولوششەكين قازىر قىزىلوردا قالاسىندا تۇرادى، بىراق تا، گولوششەكيننىڭ ومىرىنە قاستاندىق جاساۋ ماسەلەسى ازىرشە اشىق قالدى، سەبەبى، بىرەۋىنىڭ كوزىن قۇرتقانمەن، ءبارىبىر، ەكىنشىسى كەلەدى. ءسويتىپ، جاپپاي جازالاۋ باستالادى، ال ءبىز مۇندا ءۇي-ىشىمىزبەن تۇرعاندىقتان دا قول-اياعىمىز بايلاۋلى، سوندىقتان دا بۇل ارەكەت ءوزىنىڭ كەرى ناتيجەسىن بەرۋى مۇمكىن، - دەپ جاۋاپ بەرگەنىن ايتتى.

ول كەزدە ايماۋىتوۆ شىمكەنت قالاسىندا تۇرسا دا قىزىلورداعا ءجيى-ءجيى بارىپ كەلەتىن. مەن ونىمەن 28-جىلدىڭ جازىندا جۇزدەستىم، ال دۋلاتوۆپەن جانە ەسپولوۆپەن 27-جىلدىڭ (28-جىل دەپ جازىلىپ، قايتادان 27 دەپ تۇزەتىلگەن - ت.ج.) كوكتەمىندە اڭگىمەلەسكەمىن. نۇرلان دۋلاتوۆتان گولوششەكيننىڭ قايدا ەكەندىگىن سۇراعاندا، دۋلاتوۆ: وزىنشە گولوششەكيندى جولدان ىسىرىپ تاستايتىن كەز كەلدى مە دەپ سۇراعان بولۋى كەرەك دەپ تۇسىنگەن بولۋى مۇمكىن. گولوششەكيندى قاي جەردە، كىم، قالاي ولتىرەدى دەگەن ماسەلە اشىق قويىلعان ەمەس. ال تەك قانا ءوزىمنىڭ كۇشىمە سەنىپ، تاۋەكەلگە بارۋعا مەنىڭ شامام جەتپەيتىن. اڭگىمە تەك گولوششەكينگە عانا قاتىستى ەدى، وزگەلەر جونىندە ءسوز قوزعالعان جوق.

سۇراق: ءسىزدىڭ گولوششەكيننىڭ ومىرىنە قاستاندىق جاساۋ ويىڭىز بار ەكەندىگىن نۇرلان ءبىلدى مە؟

جاۋاپ: ارينە، ءبىزدىڭ گولوششەكيندى جەك كورەتىنىمىزدى، بارلىق قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ وعان وشپەندىلىكپەن قارايتىنىن، ونى جولدان تايدىرىپ جىبەرۋ ارەكەتىنىڭ ويىمىزدا بارلىعىن نۇرلان بىلەدى.

مەن ءوزىمنىڭ بۇرىنعى جاۋاپتارىمدا بۇل وقيعاعا توقتالماپ ەدىم، ويتكەنى بۇل ماسەلە قوزعالماعان بولاتىن. ءوزىمنىڭ ءومىرىمنىڭ ەڭىسكە قاراي قۇلدىراي باستاعان كىنالى كەزىم تۋرالى قىسقاشا بايانداپ بەرگەنىمدە سىزدەر ورىنبورداعى، تاشكەنتتەگى جانە ورتا ازياداعى استىرتىن ۇيىمدارعا بايلانىستى جايلار جايىنا قاتتى نازار اۋدارىپ، سونى سۇراي باستادىڭىزدار. سوڭعى وقيعاعا كەزەك بەرمەدىڭىزدەر جانە ناقتى سۇراق قويىلعان جوق. مەن گولوششەكين تۋرالى اڭگىمەنى ايتپاي-اق قويار ەدىم، بىراق تا مەن ەش نارسەدەن قورىقپايمىن، ونى ايتۋدان سەسكەنىپ تە تۇرعامىن جوق، ويتكەنى مەن اقىرىنا شەيىن تەك شىندىقتى ايتۋعا بەل بۋدىم".

بۇدان كەيىنگى اڭگىمە كۇرت باسقا جاققا اۋىسقان. وسى ارادا ءۇش ادامنىڭ باسى قوسىلعان اڭگىمەنى ءماجىلىس دەپ كورسەتۋ ءۇشىن تەرگەۋشىلەر د.ادىلەۆكە قايتالاپ سۇراق قويعان سياقتى.

د.ءادىلوۆ (جالعاسى): ء"بىزدىڭ جينالىسىمىزعا مەن، دۋلاتوۆ پەن ەسپولوۆ، سونداي-اق، ماعان اعابەك بايدۋللاەۆ قاتىسقان سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. ول اڭگىمەگە ارالاسقان جوق، بىراق تا وسى اڭگىمەلەردىڭ كۋاسى بولدى. مەن شىمكەنتتە بولعان كەزىمدە بۇل تاقىرىپ تۋرالى وعان ەشتەڭە ايتقامىن جوق، سارىارقادا جۇرگەندە دە وعان ايتپادىم. اعابەك بۇل اڭگىمەنىڭ شەت جاعاسىن ءبىلۋى ءتيىس".

ءوزىنىڭ قىلمىسى دالەلدەنبەگەندىكتەن دە ءىستى جابۋ تۋرالى ارىز بەرگەن اعابەك بايدۋللاەۆتى سوزگە تارتۋ ارقىلى، ەندى ەل ىشىندەگى ادامداردان قىلمىسكەر ىزدەۋگە كوشكەن. وندا - تاراقتى بيتەمباي، باقاي، مادىبەكتەردىڭ اۋباكىروۆتىڭ ىسىنە قاتىسى ايتىلادى. سودان كەيىن قايتادان م.دۋلاتوۆقا كوشەدى:

«سۇراق: نۇرلان ارقىلى سىزگە بەرگەن دۋلاتوۆتىڭ سوڭعى تاپسىرماسى نە تۋرالى ەدى؟

جاۋاپ: نۇرلان ارقىلى ول بىزگە: ەل جۇرتتان ءبىر كۇنشىلىك جەردەي الىستاپ ساياق ءجۇرسىن، ادامداردى ۇنەمى شولعىنشىلىققا جىبەرىپ تۇرسىن. بۇل - ۋاقىتشا عانا قۇبىلىس. دەگەنمەن دە قىتاي جاققا قاراي اقىرىن جىلىستاي بەرسىن, - دەپتى. ونىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا قارقارالى وكرۋگىندە شامامەن 80 ادامدى بىرىكتىرگەن قارۋلى توپ بار ەكەن. ول توپتا ونىڭ جاقسى تانىسى بار كورىنەدءى, كىم ەكەنىن ول ايتقان جوق، الايدا ءبىزگە وسى توپپەن بايلانىس جاساپ، قىتاي شەكاراسىنا قاراي ءوتىپ كەتۋگە تىرىسىڭدار دەپ كەڭەس بەرىپتى. ول: وزدەرىنىڭ دە تۇتقىندالۋىن كۇتىپ وتىرعانىن، ەگەر دە ولار جاپپاي قاماۋعا الۋ جونىندە ءبىر نارسە سەزە قالسا-اق بولدى, قىزىلوردادان قاشىپ شىعىپ، ءبىز قىردا بولايىق، نە قىتاي ءوتىپ كەتەيىك، ءبارىبىر ءبىزدى تاۋىپ الىپ، بىرگە بولاتىنىن ايتىپتى. ول: ەڭ دۇرىس جول - قىتايعا ءوتىپ كەتۋ دەپتى. سودان كەيىن تاعى دا: سماعۇل سادۋاقاسوۆ موسكۆادان قىزىلورداعا كەلىسىمەن ونىمەن جولىعىپ، ودان ءبىز تۋرالى سۇراپ ءبىلىپتى دە, ءبىزدىڭ جايىمىزدى ەستىگەن سوڭ: ونىڭ ءوزىنىڭ دە بىزگە قوسىلاتىن كۇنىنىڭ الىس قالماعاندىعىن ايتىپتى. دۋلاتوۆ سونىمەن قوسا ءبىزدىڭ وتە بەرىك بولۋىمىزدى، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قاتال ۇستاۋىمىزدى تاپسىرىپتى. شىنىن ايتسام، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جاڭاعى ءسوزى مەنى قاناتتاندىرىپ جىبەردى، كوڭىلىم كوتەرىلىپ، ەڭسەم بيىكتەپ قالدى. مۇنى وزگە ەمەس، اناداي بەدەلدى قىزمەتكەر، ءوزى موسكۆادا ىستەيتىن, قازاقستاننىڭ تاريحىندا اسا ۇلكەن رول اتقاراتىنداي اسا بەدەلدى قايراتكەر، ۇلكەن كوممۋنيست ايتىپ وتىرسا, قۋانباعاندا قايتەسىڭ. ەگەردە سۇماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءوزى وسىنداي مالىمدەمە جاساسا، وندا جاعدايىمىز شىنىندا دا توزگىسىز ەكەن عوي دەپ ويلايمىن.

قازاقستان - تۇرمەگە اينالىپتى، بۇدان ەبىن تاۋىپ قۇتىلۋ كەرەك ەكەن دەپ شەءشتىم.

قازاقستانداعى استىرتىن ادەبيەت ۇيىرمەسىنىڭ بار ەكەندىگى تۋرالى مەن ەشتەڭە ەستىگەمىن جوق. ۇلتشىل كوسەمدەردىڭ جاناما اتتارى ماعان بەلگىسىز. مەن تاشكەنتتە جۇرگەن كەزىمدە ءبىر كۇنى ماعان بايتاسوۆ پا، الدە باسقا بىرەۋ مە، ۇمىتىپ قالدىم، ماعان جۇماباەۆتىڭ باعدارلاماسىن كورسەتكەنى ەسىمدە. ءوزىمنىڭ ادەبي ۇيىرمەگە تىكەلەي قاتىسىم بولماعاندىقتان دا, وعان قاتىسقان جوقپىن، ول جونىندە ەشتەڭە ايتا المايمىن.

د. ادىلەۆ.

سۇراعان: پپ وگپۋ-ءدىڭ كسسر بويىنشا شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ».

بۇدان كەيىن تەرگەۋ ىسىنە د.ادىلەۆتىڭ كەزەكتى جاۋابى حاتتالعان. وندا احمەتسافا يۋسۋفوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، وعان قوسا سۇماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ء„وزى بىلەتىن ومىرلەرىنە قايراتكەر" رەتىندە شولۋ جاسايدى. مۇندا ايتىلعان جايلارعا تەرگەۋ ىستەرىن تالداۋ بارىسىندا ناقتى توقتالاتىن بولعاندىقتان دا، بۇل ارادا مازمۇنداپ جاتۋدى ارتىق كوردىك. وندا 1922-ءشى جىلى اشارشىلىقا ۇشىراعان تورعاي ەلىنە سەمەي وڭىرىنەن مال ايداپ بارعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن احمەتسفا يۋسۋفوۆتى جالعان جالامەن سوتقا تارتىلعان وقيعا تۋرالى باياندايدى. د.ادىلەۆ م.ەسپولوۆتىڭ ومىرىنە „ساياسي باعا بەرەدى". ءسوزىنىڭ سوڭىن:

„گولوششوكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى ويىمدى دۋلاتوۆقا ايتتىم. ال بوكەيحانوۆ بولسا، موسكۆاداعى، ورىنبورداعى تەرروريستەردىڭ باتىل قيمىلدايتىنىن، قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ونداي ارەكەتتەن قورقاتىنىن بىزگە ايتتى. ماعان گولوششوكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى وي سول كەزدە ءتۇستى", - دەپ „اعىنان جارىلادى".

تەرگەۋشىلەر دىنمۇحامەد ادىلەۆ اتىپ ولتىرگەن «قارا نوعايدىڭ» ىسىنە ەمەس، بۇتىندەي ورىنبورداعى، تاشكەنتتەگى جانە ورتا ازياداعى استىرتىن ۇيىمداردىڭ ارەكەتىن بايانداۋعا كوشتى. ءسويتىپ، تەرگەۋشىلەر باستى ماقساتىنا جەتىپ تىندى. م.دۋلاتوۆتى، م.ەسپولوۆتى، ج.ايماۋىتوۆتى، اعابەك بايدۋلداەۆتى، نۇرلان كارىباەۆتى گولوششەكيننىڭ ومىرىنە تىكەلەي قاستاندىق ۇيىمداستىرۋشى تەرروريست رەتىندە ايىپتى ەتىپ شىعاردى. سونداي-اق قىلمىستى ىسكە ەندى شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن زيالىلاردى تارتۋ ءۇشىن تەرگەۋشىلەر ادەبي ۇيىرمەلەردى دە استىرتىن ۇيىمنىڭ قاتارىنا قوستى.

بۇدان كەيىن تەرگەۋدىڭ باستى اشكەرەلەۋشى باعىتىنا اينالعان 1918-1919 جىلدارى تۇڭعىش تاۋەلسىز باشقۇرت مەملەكەتىنىڭ توراعاسى، جالپىعا ورتاق تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىستىڭ بەلسەندى اۆتورىنىڭ ءبىرى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى اشىق مايداندا كۇرەسكەن، تۇركىستان ۇكىمەتىن قۇرۋ ماقساتىندا سامارقانعا قۇپيا تۇردە بارعان زاكي ءۋاليدي توعان (ۆاليدوۆ) تۋرالى سۇراق قويىلعان:

م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): "ۆاليدوۆ باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى بولاتىن. ونىڭ كەيىنگى كەزدە كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىققانىنان حاباردارمىن، بۇرىن ول پارتيا مۇشەسى بولاتىن، كەيىن ودان باس تارتتى. قازىر شەت ەلدە ءجۇر دەپ ەستىدىم...".

وسى ارادا: "زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەستىڭىز بە جانە قاشان؟", - دەگەن مازمۇندا سۇراق قويىلعان:

م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): "ۆاليدوۆپەن مەن ءبىرىنشى رەت توڭكەرىستەن بۇرىن ورىنبور قالاسىندا كەزدەستىم، وندا نە ءۇشىن كەلگەنىن بىلمەيمىن. ول سول كەزدە بايتۇرسىنوۆ شىعارىپ تۇرعان "قازاق" گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا كەلدى. ول بىزبەن ءبىر-ءبىر جارىم ساعاتتاي اڭگىمەلەستى. بۇل - 1915 نە 1916 جىلداردىڭ ءبىرى ەدى. اڭگىمە - تۇركى ادەبيەتى مەن تاريحى، تۇركى تەرميندەرىن ورتاقتاستىرۋ تۋرالى قوزعالدى.

ەكىنشى رەت 1918 جىلى كۇز ايىندا ورىنبوردا كەزدەستىم. باشقۇرت ۇكىمەتى ول كەزدە ورىنبورداعى كەرۋەن-سارايدا ورنالاسقان ەدى. بۇل كەزدە ول باشقۇرت ۇكىمەتىن باسقاراتىن، ءارى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەدى، مەن ونىمەن بايلانىس جاساپ تۇردىم. ونىڭ كەرۋەن-سارايداعى پاتەرىندە مەن ەكى رەت بولدىم جانە ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر جونىندە اڭگىمەلەستىم. ول كەزدە مەن "قازاق" گازەتىندە ىستەيتىنمىن، سوندىقتان دا پالەندەي بەدەلىم بولمادى. ۆاليدوۆ سول كەزدىڭ وزىندە كەڭەس وكىمەتىن جەك كورەتىن. ونىڭ باستى ماقساتى - قازاقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ كۇشىن بىرىكتىرىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جۇمىس ىستەۋ ەدى. مىنە، وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە اڭگىمە وربىتتىك. مەن ونىڭ پىكىرىن قوستادىم. "الاشوردا" مەن ۆاليدوۆتىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بار ەدى. باشقۇرت ۇكىمەتى مەن "الاشوردانىڭ" اراسىنداعى بايلانىستى ءبىرىمجانوۆ جالعاستىرىپ تۇردى، بۇل وقيعا 1919 جىلدىڭ اياعىندا ما، جوق 1920 جىلدىڭ باسىندا ءوتتى مە، ونى ۇمىتىپ قالىپپىن. ءبىرىمجانوۆتى ۆاليدوۆكە جىبەرگەن كەزدە مەن جولساپاردا ءجۇر ەدىم. ءبىرىمجانوۆ ۆاليدوۆقا حابارلاسۋ ءۇشىن جانە ءارى قاراي بايلانىستى ۇزبەۋ ءۇشىن جىبەرىلدى. ونى جىبەرگەندەر وبلىستىق ءبولىمنىڭ جەتەكشىلەرى - ەسپولوۆ، قادىرباەۆ جانە بايتۇرسىنوۆ ەدى. بۇل ساپاردىڭ ەشقانداي ناتيجەسى بولمادى. ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ قانداي كۇشكە يە ەكەندىگىن ايتىپتى. "الاشوردا" ۇكىمەتى مەن باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بولدى. ال باشقۇرتستاننان بىزگە ءبىر تاتار كەلىپ تۇراتىن، ونىڭ اتىن دا، ءتۇرىن دە بىلمەيمىن. سودان قايتىپ ۆاليدوۆتى ەش جەردە، ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن.

تەك ول تۋرالى: تىعىلىپ ءجۇر ەكەن، تۋرتسيك-كە كەشىرىم جاساۋ تۋرالى حات جولداپتى، بۇقارا جاقتا تىعىلىپ ءجۇر ەكەن، - دەگەن ىسپەتتى الىپقاشتى سوزدەردى ەستىدىم، بىراق وعان بارىپ جولىققان كىم، ول جاعىنان ماقۇرىممىن. بىرىمجانوۆپەن تاشكەنتتە كەزدەستىم، ول ول كەزدە "اق جول" گازەتىندە ىستەيتىن، ول ۆاليدوۆپەن تانىس بولاتىن، بىراق تا مەنىڭ ويىمشا ول تاشكەنتتەن اتتاپ شىقپاعان سياقتى، بۇل جايدىڭ جاي-جاپسارى ماعان بيماعلۇم".

جالپى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ساياسي ستراتەگيالىق ءىس-قيمىلداردى رەتتەپ، ۇيلەستىرىپ، شەشىم قابىلداۋدا 1918 جىلعى 30-تامىز بەن 7-قىركۇيەكتىڭ اراسىندا ورىنبور مەن سامارادا وتكەن باشقۇرتستان، قازاقستان، تۇركىستان ۇكىمەتتەرىنىڭ مۇشەلەرى - ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، قوقان ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى (قوقان ۇكىمەتىنىڭ) مۇستافا شوقاەۆ، ۋبايدۋللا حوجاەۆ ت.ب. قاتىسقان ءماجىلىس ەرەكشە ورىن الادى. وندا وسى ءۇش ۇكىمەتتىڭ نەگىزىندە «وڭتۇستىك-باتىس مۇسىلماندارى فەدەراتسياسى» قۇرىلىپ، قازاق-باشقۇرت بىرىككەن اسكەرىن جاساقتاۋ جونىندە ۇيعارىم جاسالدى. سونداي-اق سوتسياليستەردىڭ ازاتتىق پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى تۇرىك حالىقتارىنىڭ تالابىنا سايكەس كەلەتىندىكتەن دە، سول پارتيانىڭ اينالاسىنا بىرىگۋ كوزدەلدى. مۇنى ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە ونىڭ جاقتاستارى دەرلىكتەي قولدادى. وعان وزبەكتەر جاعىنان نيزام حوجاەۆ، شولپان، ءابدىلحاميت اريپوۆ تە قوسىلدى. ەڭ باستىسى: كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان قىسىمعا ۇشىراعان تۇركى زيالىلارى تۇركىستانعا شوعىرلانسىن، قانداي جاعداي بولسا دا كۇرەستى ەشقاشاندا توقتاتپاۋ كەرەك، - دەگەن ۇيعارىمعا كەلەدى.

رەسەيدەگى اسكەري-ساياسي جاعداي شيەلەنىسىپ، كولچاكتىڭ ءسىبىر ۇكىمەتى، ساماراداعى قۇرىلتاي ۇكىمەتى ءوزارا قاقتىعىسىپ، بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەستى السىرەتىپ الدى. 1918 جىلى 21 قاراشادا كولچاك ءوزىن رەسەيدىڭ بيلەۋشىسى دەپ جاريالادى. باشقۇرتستان مەن «الاشوردانى» مويىنداۋدان باس تارتىپ، ولاردى تاراتىپ، كوسەمدەرىن اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى بۇيرىق بەرىلدى. سوندىقتان دا باشقۇرت اسكەرى مەن «الاشوردا» جاساعى ءتورت جاقتى: كولچاك ۇكىمەتى اسكەرى، كازاك اتاماندارى اسكەرى، قىزىل ارميا جانە جەرگىلىكتى ۇلت جاساقتارى (باشقۇرتتار ءۇشىن - تاتار اتقىشتارى، قازاقتار ءۇشىن - جانگەلدين مەن يمانوۆ جاساعى) تاراپىنان قىسپاققا ءتۇستى.ءسويتىپ وتە قيىن جاعداي قالىپتاستى. فرانتسيا، انگليا، اقش، جاپونيا مەملەكەتتەرى كولچاكتى جاقتاپ، ۇلتتىق فەدەراتسيالاردى شەتتەتتى. ەندى ءتورت جاقتى قىسىمعا ءتۇسىپ، جازاعا ۇشىراۋ قاۋپى شىندىققا اينالدى. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن اسكەردى قىرعىنعا ۇشىراتۋ، نە ونىڭ وزگە امالىن تاۋىپ، امان ساقتاپ قالۋ ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك بولدى.

بۇل تۋرالى زاكي ۆاليدوۆ: «سوعان قاراماستان «الاشوردامەن» بىرىگىپ اقتوبە مايدانىنداعى قارسىلاستارعا سوققى بەرۋدى تەزدەتىپ، تۇركىستاندىقتاردىڭ قارۋلى كۇشىمەن قوسىلۋدى ويلاستىردىق. تورعايدا ءبىزدى عادەلحاڭ عابيتوۆ پەن قازاق عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ جانكەشتى ەڭبەك ەتتى. تەمىر جول ارقىلى بايلانىستىڭ ۇزىلۋىنە بايلانىستى ءبىز «الاشوردامەن» تەك سالت اتتى شابارماندار ارقىلى حابارلاسىپ تۇردىق. وقيعا سونداي ۇرەيلى جىلدامدىقپەن دامىدى. ءبىز دۇشپاننىڭ ءتورت جاقتى: سامارا مەن اقتوبە جاقتان قىزىلداردىڭ جانە دۋتوۆ پەن كولچاكتىڭ اسكەرىنىڭ قىسپاعىندا قالدىق»، - دەپ ەسكە الدى.

سونداي قۇرساۋلى قورشاۋدا ءجۇرىپ تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ كەڭەسىن وتكىزىپ، تۇركىستاننان جاسىرىن كەلگەن مۇستافا شوقاەۆتى جالپى تۇركىستاندىق ۇكىمەتتىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مىندەتىن اتقارۋ ماقساتىندا گۋرەۆ ارقىلى شەت ەلگە جاسىرىن جىبەرەدى. ەرمولاەۆكا سەلوسىنداعى باشقۇرت، قازاق بىرىككەن اسكەري كەڭسەسىنە تۇسكەن بارلاۋ مالىمەتتەرى «مايدان شەبىن وزگەرتۋگە» ءماجبۇر ەتەدى. بۇل «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ دە باعىت-باعدارىن وزگەرتكەن، «الاش» اۆتونومياسىنىڭ دا، قازاق قوعامىنىڭ دا دامۋىنا بەتبۇرىس اكەلگەن بەتبۇرىس ەدى.

م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): ء(ستاليننىڭ ارنايى جارلىعىمەن جابىلعان، تاشكەنتتە شىعىپ تۇراتىن) "اق جول" گازەتىنىڭ جابىلۋ سەبەبى: استانا قىزىلورداعا كوشتى، ال ونىڭ ورنىنا "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىن قالدىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. "اق جول" گازەتىندە مەن ىستەپ جۇرگەندە ەشقانداي يدەولوگيالىق اۋىتقۋشىلىق بولعان جوق سياقتى".

1929 جىلى 3 قاڭتار كۇنى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتان ەكىنشى رەت جاۋاپ الىنعان. مۇندا تاعى دا "الاشوردا" تۇسىنداعى وقيعالار قايتالانا الدىعا تارتىلادى. تەرگەۋدىڭ حاتتاماسى:

"سۇراق: ءسىز ءوز جاۋابىڭىزدا: كولچاك ۇكىمەتىنىڭ "الاشوردانى" تاراتۋ تۋرالى ۇسىنىسىمەن كەلىسپەگەندىكتەن دە، تورعاي قالاسىنا اتتانىپ، ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن سوندا جالعاستىردىق، - دەپ جازدىڭىز. تورعاي قالاسىنداعى وسى ۇيىمنىڭ قالاي دەپ اتالعانىن مەنىڭ بىلگىپ كەلىپ وتىر.

جاۋاپ: ول - تورعاي ءبولىمى دەپ اتالدى. سەمەيدە - شىعىس ءبولىمى، ورالدا - باتىس ءبولىمى بولدى. سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ ءبولىمىمىز - "الاشوردانىڭ" تورعاي ءبولىمى دەپ اتالدى.

سۇراق: "الاشوردانىڭ" تورعاي بولىمىندە اتاپ-اتاپ ايتقاندا كىمدەر بولدى؟

جاۋاپ: مەن، ەسپولوۆ، قادىرباەۆ جانە بايتۇرسىنوۆ.

سۇراق: سىزدەر ءوز ارالارىڭىزداعى مىندەتتەردى قالاي بولىستىڭىزدەر؟

جاۋاپ: ءبىز جۇمىستى جۇمىلا ىستەدىك، ەشكىم دە ناقتى ءبىر سالانى ءبولىپ ىستەگەن جوق، ويتكەنى ءبىز كوشپەلى ءومىر سۇردىك.

سۇراق: دەگەنمەن دە سىزدەردە قانداي دا بولماسىن بەلگىلى ءبىر ءبولىم بولدى ەمەس پە؟

جاۋاپ: گەنەرال داشكين باسقارعان اسكەري ءبولىم بولدى. ەكىنشى ءبولىم - اسكەري كەڭەس دەپ اتالدى.

سۇراق: ازاماتتىق ىستەردى كىم باسقاردى؟

جاۋاپ: اسكەري كەڭەس.

سۇراق: تورعايدا سىزدەرگە باعىنىشتى قانداي اسكەري بولىمدەر بولدى؟

جاۋاپ: گەنەرال داشكين كەتكەننەن كەيىن ءبىزدىڭ جاساقتى قاسىموۆ باسقاردى، ول وققا ۇشتى. بىزگە تەك ءوزىمىزدىڭ جاساعىمىز عانا باعىندى.

سۇراق: ول قالاي دەپ اتالدى جانە وعان كىم قولباسشىلىق ەتتى؟

جاۋاپ: ول - "الاشوردانىڭ" جاساعى دەپ اتالدى جانە وعان قاسىموۆ باسشىلىق ەتتى. وزگە اسكەري ءبولىم بولعان جوق. كازاكتاردان (ورىستاردان) قۇرالعان موگيلەۆتىڭ پولكى بولدى.

سۇراق: باسقا اسكەري بولىمدەر، ياعني، تەك قانا قازاقتاردان قۇرالعان جاساق بولعان جوق قوي؟

جاۋاپ: جوق. "الاشوردانىڭ" جاساقتارىنان باسقا قازاقتاردان قۇرالعان اسكەري ءبولىم بولعان جوق.

سۇراق: ءسىزدىڭ بەرگەن جاۋابىڭىزعا قاراعاندا كولچاكقا باعىنعىڭىز كەلمەي تورعاي دالاسىنا كەتۋدى ۇيعارىپسىز. دەمەك، ءسىز كولچاك ۇكىمەتىمەن ەشقانداي دا بايلانىس جاساماعان بولىپ شىعاسىز عوي؟

جاۋاپ: ول تۇگىل ءبىز شىعىس جانە باتىس بولىمدەرىمەن دە بايلانىس جاساعامىز جوق. ال كولچاك ۇكىمەتىمەن نە مەنىڭ ءوزىم، نە وزگەلەردىڭ ەشقايسى بايلانىس جاساعان جوق. العاشىندا، "الاشوردا" قۇرىلتاي ءماجىلىسىنىڭ كوميتەتى مەن كولچاكتىڭ ۇكىمەتى بىرلەسىپ جۇمىس ىستەگەن كەزدە "الاشوردانىڭ" ولارمەن بايلانىسى بولدى. بىراق تا، مەن تورعايعا كەتكەن سوڭ بايلانىس تا، حابار الماسۋ دا بولعان جوق، ياعني، كادىمگى اسكەري وتريادتارمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس جاسالعان جوق.

سۇراق: دەمەك، تورعاي قالاسىنداعى "الاشوردا" ۇكىمەتى كولچاك ۇكىمەتىمەن اۋىزشا دا، جازباشا دا بايلانىس جاساعان جوق قوي؟

جاۋاپ: جوق، كەيىننەن ءبىز كەڭەس وكىمەتىنە (سوۆدەپكە) قوسىلعان سوڭ ولارعا ءوزىمىزدىڭ وكىلىمىزدى جىبەردىك.

سۇراق: "الاشوردانىڭ" تورعايداعى ءبولىمى سوت-تەرگەۋ ىسىمەن اينالىستى ما؟

جاۋاپ: جوق.

سۇراق: ءسىزدىڭ ءوزىڭىز نەمەسە "الاشوردا" ۇكىمەتىنىڭ جەكەلەگەن مۇشەلەرى سول كەزدە تورعايدا تۇرعان قىزىل اسكەرلەر وتريادىنىڭ جەكەلەگەن ادامدارىن اتۋعا قانداي دا ءبىر ىقپال ەتتىڭىزدەر مە؟

جاۋاپ: جوق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەكەلەگەن وكىلدەرىن اتۋعا ەشقايسىمىز قاتىسقامىز جوق. موگيلەۆتىڭ پولكى ءبىزدىڭ رۇقساتىمىزسىز-اق وزدەرى اتىپ جاتتى.

سۇراق: سوندا دا ءسىز وعان قارسى بولعان جوقسىز عوي؟

جاۋاپ: وعان ءبىزدىڭ دارمەنىمىز جەتپەدى، ويتكەنى، موگيلەۆتىڭ پولكى كەلىسىمەن بارلىق بيلىكتى ءوز قولدارىنا الدى.

سۇراق: اتاردىڭ الدىندا سىزدەرمەن اقىلداستى ما؟

جاۋاپ: جوق.

سۇراق: ءسىز ءوزىڭىزدىڭ قاي ۋاقىتتا تورعايدا بولعانىڭىزدى ەسىڭىزگە تۇسىرە المايسىز با؟

جاۋاپ: 1919-جىلدىڭ ناۋرىزىنىڭ اياعىندا، نە كوكەكتىڭ باسىندا كەلدىم دە، شامامەن شىلدەدە نە تامىزدا ول ارادان كەتتىم.

سۇراق: ءسىزدىڭ جاۋابىڭىزعا قاراعاندا ءسىزدىڭ كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى ۇزدىكسىز ىستەگەن ەڭبەك جولىڭىز 1920 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگىنەن، ياعني، ومبى قالاسىنا بارىپ گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنە كىرگەن ساتتەن باستالادى ەكەن. سودان بەرى ءسىز كەڭەس وكىمەتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ كەلەسىز. وسى 1920-1929 جىلداردىڭ اراسىندا ءسىز قانداي دا ءبىر بولماسىن كەڭەسكە قارسى ارەكەت ەتۋگە نيەتتەنگەن جوقسىز با؟

جاۋاپ: كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى اتقارعان قىزمەتىمنىڭ بارىندە دە وعان قارسى باعىتتالعان ارەكەتتەرگە قاتىسقامىن جوق، ەشقانداي جاسىرىن جۇمىس جۇرگىزگەمىن جوق".

وسىدان كەيىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءوز قولمەن جازىلعان مىناداي ءسوز بار:

ء"وزىمنىڭ بەرگەن جاۋابىما قوسارىم مىناۋ: تورعاي ءبولىمىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن جۇمىس ىستەۋى بارىسىندا "الاشوردانىڭ" شىعىس بولىمىنەن ءبىر ادام كەلدى، بۇل 1918-جىلدىڭ اياعى نە 1919-جىلدىڭ قىس مەزگىلى بولاتىن (كەلگەن ادام سارسەنوۆ داليل ەدى), سودان كەيىن ءبىز تورعايدا تۇرعان كەزدە 1919-جىلدىڭ جازىندا كەنجين ءبىزدىڭ اتىمىزدان سولارعا باردى. قولى قويىلعان. سۇراعان پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر بويىنشا ورىنباسارى - ساەنكو".

زادى، بۇل سۇراقتار ستەنوگراممادان تىس قويىلعاندىقتان دا الىنعان ايعاققا جالعان ماعلۇماتتار قوسىلىپ كەتپەس ءۇشىن ءوزى قول قويىپ راستاعان. سەبەبى اتالعان ادامدار جونىندە جالعان مالىمەتتەر كەلتىرىپ: م.دۋلاتوۆ ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن مىناداي كورسەتىندى بەردى، - دەپ ايعاق ەسەبىندە پايدالانۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"