اباي – ماڭگىلىك تالىمگەر
جالعاسى...
اباي ولەڭدەرىن قاي جاسىمنان باستاپ وقىعانىم ەسىمدە جوق، ال اقىن جايىندا ەرتە ەستىدىم. ۇلكەن اكەم سمايىل ونىڭ شىعارمالارىن جاتقا ايتىپ، عيبرات ەتىپ وتىراتىن، اسىرەسە اللا، يماندىلىق حاقىنداعى ششۋماقتارىن.
اللا ءمىنسىز، اۋەلدەن پايعامبار حاق،
ءمۇمين بولساڭ، ۇيرەنىپ سەن دە ۇقساپ باق.
قۇران راس، اللانىڭ ءسوزى ءدۇر ول
ءتا ءۋيلىنا جەتەرلىك عىلىمنىڭ شاق، – دەپ الىپ، تامسانىپ، تاڭدانۋشى ەدى.
ءدىن دە وسى، شىن ويلاساڭ، تاعات تا وسى،
ەكى دۇنيە بۇل تاسديق – حاقتىڭ دوسى.
وسىلاردى بۇزاتىن جانە ءۇش ءىس بار:
پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – ونان شوشى، – دەپ جانە جالعايتىن، ءبىز جاتتاپ العانشا قايتالاۋمەن بولاتىن.
حالىقتىڭ جۇرەگىنە باياعىدا ۇيالاعان وسى دانىشپان تۋرالى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ماقالا جازعاننان بەرى اباي مۇراسىنا قايىرىلعاندار كوبەيدى. ينتەرنەت، تەلە-راديو، گازەت-جۋرنال گۋ-گۋ. اقىن ولەڭدەرىن بىرىنەن ءبىرى ءىلىپ الىپ وقي جونەلگەندەر ەفيرلەردى كورىكتەي قىزدىرىپ جاتىر. ارالارىندا بىرەڭ-ساران شەندىلەر، مينيسترلەر بار.
دۇرىس قوي، ابايعا جاقىنداساڭ، ۇلتىڭا جاقىندايسىڭ، ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارساڭ، ارينە.
اسىلىندا اباي دانالىعى ۇلتتىق يدەياعا اينالۋعا لايىق قوي. حالىققا كەرەگى دە وسى.
ح ح ح
تاريحقا كوز سالساق، كەمەڭگەرلەرىنىڭ عيبراتىن مەملەكەتتىڭ ۇستانىمى ەتكەن ەلدەر بارشىلىق، سولاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – قىتاي.
ءوزىن باعزىدان «اسپان استى ەلى» دەپ اسقاقتاتقان وسى ەل بۇگىندە الەمدەگى اسا قۋاتتى دەرجاۆاعا اينالىپ وتىرسا، بۇل، ەڭ الدىمەن، اتالعان فيلوسوفتىڭ عيبراتىن ۇلتتىق يدەياعا اينالدىرا بىلگەندىگىنىڭ ناتيجەسى.
قىتاي بيلەۋشىلەرى، ماو تسزەدۋننان باسقاسى، كونفۋتسيدىڭ مىنا تالاپتارىن الىمساقتان ورىنداۋمەن كەلەدى. عۇلاما «پاراساتتى تۇلعا» دەپ اتاعان يمپەراتور تومەندەگىدەي بەس قاسيەتكە يە بولۋعا ءتيىس:
1. ادامدى سۇيۋگە، ونىڭ قانداي دا ءبىر ارەكەتىنە توزىمدىلىكپەن قاراۋعا، كەشىرە بىلۋگە;
2. مەملەكەت پەن حالىق الدىنداعى پارىزىن جاۋاپكەرشىلىكپەن ورىنداۋعا:
3. ءبىلىمدى بولۋعا، قىتاي عۇلامالارىنىڭ ۋاقىت سىنىنان وتكەن تاعىلىمدى شىعارمالارىن وقىپ، شەجىرەنى جەتىك بىلۋگە;
4. ادال بولۋعا، الا ءجىپتى اتتاماۋعا;
5. اتا-اناعا، قاريالارعا قۇرمەتپەن قاراۋعا;
سىرت قاراعاندا قاراپايىم قاعيدالار سەكىلدى، ال تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭ، مەملەكەت باسىنداعى تۇلعا وسى بەس قاسيەتتىڭ بىرەۋىنەن ايىرىلسا، تولىق مانىندەگى پاراساتتى تۇلعا بولا المايتىنىنا كوز جەتكىزەسىڭ.
ادامدى سۇيمەي، ول ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلاتىن ۇلتتى قالاي سۇيەسىڭ!
ۇلتتى سۇيمەسەڭ، وعان قالاي ادال قىزمەت ەتەسىڭ؟
ادال بولماساڭ، ارامدىققا بارعانداردى قالاي تياسىڭ؟
الا جىپتەن اتتاساڭ، اباي ايتقانداي: «السا قويماس، ارانى تاعى تويماسقا اينالساڭ» حالىقتىڭ الدىندا قادىر-قاسەيتتەن ايىرىلعانىڭ ەمەس پە، ەلدەن باسى ءبۇتىن بولىنگەنىڭ ەمەس پە؟
ال بىلىمسىزدىك سايازداندىرادى، سايازدىق ناداندىق پەن تۇرپايىلىققا ۇرىندىرادى، مۇنىڭ اقىرى مەنمەندىك پەن كورسوقىرلىق.
ح ح ح
كونفۋتسي جىكتەپ، جىلىكتەپ ايتقان بۇل عيبراتتى تالاپتار حاقىندا اباي دا ءسوز قوزعاعان.
ۇلى اقىن: «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز» – دەدى.
مۇنىمەن دە شەكتەلگەن جوق.
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى.
سەن دە ءسۇي سول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ.
جانە سول حاق جولى دەپ ادىلەتتى، – دەدى.
«قياناتشىل بولماقتى ەستەن كەتكىز»، – دەدى. «قاناعات، راقىم ويلاپ قوي» – دەدى.
وسىلاي جالعاسا بەرەدى، تاراتىلا بەرەدى.
اسىلىندا اقىن ۇسىنىپ وتىرعان بۇل قاسيەتتەردىڭ قايسىسىن الساڭىز دا تۇتاس الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق كاتەگوريا بولۋعا لايىق.
سولاردىڭ ىشىندە «ادامدى ءسۇيۋ» عيبراتىنا از-كەم توقتالايىق. ونى قالاي تۇسىنەمىز؟ پەندەنى اياۋ، قول ۇشىن بەرۋگە دايار تۇرۋ، جاتسىنباۋ ما؟
بۇلار دا ىزگى قاسيەتتەر ارينە. الەۋمەتتى ۇيىمداستىراتىن، ءوزارا سىيلاستىققا باستايتىن قۇندىلىقتار. قوعام مەن ۇلتتىڭ ءار مۇشەسى ۇستانسا دەگىزەتىن يماندىلىق نەگىزدەرى.
قارالىپ وتىرعان عيبراتقا مەملەكەتتىك تۇرعىدا كەلىپ، پاراساتتى تۇلعاعا، ياعني ەل تىزگىنىن ۇستاعان تۇلعاعا بايلانىستا قاراساق، اياسى كەڭي تۇسەدى. ول، مارتەبەلى تۇلعا، ادامدى ءسۇيۋ ارقىلى ۇلتتى تۇتاس سۇيۋگە ءتيىس. ۇلتتى ءسۇيۋ دەگەنىمىز ونى بارىنەن جوعارى قويۋ دەگەن ءسوز. حالىققا جايلى ءومىر سىيلاي العان تۇلعا عانا ۇلتتى قىلاۋسىز سۇيگەن تۇلعا.
ح ح ح
تەگىندە كونفۋتسيدىڭ «پاراساتتى تۇلعاسى» مەن ابايدىڭ «تولىق ادامى» ەگىز ۇعىم.
ال وسى تولىق ادام قانداي ادام؟
بۇل ساۋالدىڭ جاۋابىن اقىننىڭ وزىنەن تابامىز.
ول «الاشقا ءىشى جاۋ بوپ سىرتى كۇلمەگەن، جاقىنىن تىرىدە اڭدىپ، ولسە وكىرمەگەن»، «كۇش سىناسقان كۇندەستىك شىرقىن بۇزباعان»، «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك، كورسە قىزار جالماۋىزدانباعان»، «بويدا قايرات، ويدا كوزى بار»، «ەكى ءسوزدى ءتاڭىر اتپاعان»، «ءىشى زالىم، سىرتى ابىز ەمەس»، «قىسقا كۇندە قىرىق جەرگە قويما قويماعان، قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋماعان»، «انت ءىشىپ كۇندە جان بەرمەگەن»، «ارامدىقتى ەپ كورمەگەن»... ادام.
اباي شىعارمالارىنان تولىق ادام تۋرالى وسىلاي تولاسسىز ساۋاپ الا بەرەسىڭ. ال ازىرگە:
اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك.
جەكە-جەكە بىرەۋى جارىتپايدى
جول دا جوق جارىمەستى «جاقسى دەمەك» – دەگەن شۋماعىمەن ايالداي تۇرايىق تا «ون بەسىنشى» سوزىنە زەر سالايىق.
«ەگەر دە، – دەيدى قازاق ويشىلى، – ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىنە ءبىر مارتەبە، بولماسا جۇماسىنا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىندا ءبىر وزىڭنەن ەسەپ ال. سول الدىڭعى ەسەپ العاننان بەرگى ءومىردى قالاي وتكىزدىڭ ەكەن، نە بىلگەنگە، احيرەتكە، نە دۇنيەگە جارامدى، كۇنىڭدى ءوزىڭ وكىنبەستەي قىلىقپەن وتكىزىپسىڭ؟ جوق، بولماسا، نە قالىپ وتكىزگەنىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەي قالىپسىڭ؟».
وسىلاي جاساپ ءجۇرمىز بە؟ قازىرگى ەستىلەر، ات ۇستىندەگىلەر وزىنە سىن كوزىمەن قاراي ما؟ نەمەسە حالىقتىڭ سىنىنا قۇلاق تۇرە مە؟
تالايلارمەن ارالاسامىز، ءتۇرلى قىزمەتتەگىلەرمەن دە، قالتالى، بەدەلدىلەرمەن دە. «قاتەلەسكەن، جاڭىلىپ سۇرىنگەن كەزدەر بولدى عوي» دەگەندى كورمەپپىن. قايسىبىرىنىڭ ەل الدىنداعى كىناسىن بىلەمىن، وعان كۋا دا بولعام، كۇندەردىڭ كۇنىندە سونى مويىندار دەپ تە ويلايسىڭ، الايدا ولاردىڭ «ۇياتى» ويانعان ءساتى بولعان ەمەس. كەرىسىنشە، ءمىنىن ايتقاندارعا كەكتەنگەن، وشىككەندەر بار.
بۇگىندە اكىمدەر جىلىنا ءبىر رەت ەلگە ەسەپ بەرەدى. ول كۇنگە مۇقيات دايىندىق جاسالادى. قويىلاتىن ساۋالدارعا دەيىن ازىرلەنەدى.
قاراپ تۇرساق، تەاترداعى سپەكتاكل، ستسەناريى جازىلعان، رولدەردى ويناۋشىلارى مەن رەجيسسەرى بار، سوڭىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا بۇل ەسەپ قالاي كورسەتىلىپ، قانداي باعا بەرىلەتىنى دە ويلاستىرىلعان.
اقىن سوزىمەن ايتقاندا:
وڭكەي جالعان ماقتانمەن،
شىننىڭ بەتىن بويايدى.
قايىرىپ ايتساق، اباي جىلىندا اقىن عيبراتتارىنا جۇگىنگەن، وزىنە ءوزى ەسەپ بەرىپ، قاتەلىكتەرىنەن كوپتىڭ الدىندا ارىلعان ادامدى كورمەپپىن دە، ەستىمەپپىن دە. تەگىندە دەيسىڭ، قازىرگى قازاق قوعامىندا كەراعارلىقتار بار بولسا، «يگى جاقسىلاردىڭ» وسىلاي جاساي المايتىندىقتارىنىڭ سالدارى شىعار.
قاراپ وتىرساڭىز، ونىڭ ورىنىنا كەمشىلىكسىز، كىرشىكسىزدەر كوبەيىپ بارا جاتقانداي. بۇل كۇندە قازاقتا نە كوپ، قايراتكەرلەر مەن جالىنا قول تيگىزبەيتىندەر كوپ.
قايتەسىڭ ەندى اباي ونەگەسى، اقىن مارتتىگى وڭدەرى تۇگىلى تۇستەرىنە كىرمەسە.
بويداعى ءمىندى ساناسام،
تاۋ تاسىنان كەم ەمەس.
جۇرەگىمدى بايقاسام
ينەدەيىن تازا ەمەس، – دەگەن جوق پا؟!
مۇنىمەن دە توقتاماي:
قايتىپ قىزىق كورەمىن،
اۋرە-سارساڭ كۇنىمنەن.
قايىرىلىپ قاراپ بايقاسام
ات شابا الماس مىنىمنەن، – دەپ جانە قوسادى.
ابايدى قىنجىلدىرعان ءمىن نە؟ اقىندى قاجىتقان ءمىن جەكە باسىنىڭ كەمشىلىكتەرى ەمەس، ەلدى تۇزەي الماي، قازاقتى قاتارعا قوسا الماي قويعانى، سوعان شاماسى كەلمەگەنى.
مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى،
اقىماق دەپ قور تۇتىپ.
تۇزەتپەك ەم زاماندى
ءوزىمدى سونشا زور تۇتىپ، – دەگەن اقىن: «تەنتەكتى جيىپ تيا الماي، ءالى وتىرمىز ۇيالماي» دەپ قايىسادى.
بۇگىندە ەلگە ەڭبەگى سىڭبەگەنىنە، جارلىنى جارىلتا، قازاقتى كەدەيلىكتەن ارىلتا الماعانىنا وكىنگەن كىم بار؟
اباي جىلىندا اقىن جايلى توردەگىلەردىڭ تالايى جازدى. سولاردى وقىپ ءجۇرىپ، قازاق كەمەڭگەرىنىڭ بيلىكتەگىلەر مەن قوماعاي قورقاۋلار تۋرالى ايتقاندارىن تالداپ، قازىرگى قوعاممەن بايلانىستىرعانىن تابا المادىم. ءبارى دەرلىك اينالىپ وتكەن. ءسىرا، اباي سيپاتتاعانداي: «پارتيا جيىپ پارا العان، بەيلى كەدەي باي بولعاندىقتان» شىعار. اباي سىنى كەم-كەتىكتەرىن جامىراتىپ شىعا كەلەتىندىكتەن بولار...
وسى تاۋىرلەردىڭ، اكىم-قارالار مەن مينيسترلەردىڭ ءبىرازى اباي ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ ەفيرگە دە شىقتى. سولاردىڭ ءبارى اقىننىڭ مىنا شۋماقتارىنا جولاعان جوق.
قولدان كەلە بەرە مە جۇرت مەڭگەرمەك،
ادالدىق، ادامدىقتى كىم تەڭگەرمەك.
ماقتان ءۇشىن قايراتسىز بولىس بولماق
يتتەي قور بوپ وزىنە ءسوز كەلتىرمەك.
ح ح ح
جۇرت ءجۇر عوي ارامدىقتى ەپ كورەم دەپ،
توقتاۋ ايتقان كىسىنى شەت كورەم دەپ.
بار ما ەكەن جاي جۇرگەن جان قاناعاتپەن
قۇدايدىڭ ءوز بەرگەنىن جەپ كورەم دەپ.
ح ح ح
باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،
مىنەكي بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن.
ح ح ح
كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ.
ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرتسىپ
شالا ۇعامىن قىرىنداپ.
ح ح ح
اركىمدى زامان سۇيرەمەك،
زاماندى قاي جان بيلەمەك؟
زامانعا جامان كۇيلەمەك
زامانا ونى يلەمەك.
زامانعا دا، زاماندى بيلەپ تۇرمىن دەگەندەرگە دە جاعالاي كۇيلەگەندەر اقىننىڭ بۇل اششى ايتىلعان اقيقاتىنان اينالا قاشادى ارينە.
ح ح ح
ابايدى وسى جىلى اركىمنىڭ ارقيلى پايدالانعىسى كەلگەنىن دە بايقادىق. حالىقتان ءبولىنىپ قالعاندار اقىن ارقىلى ەلگە جاقىنداماق بولدى. كەمەڭگەردى تۇسىنگەنسىپ، قادىرلەپ، قاستەرلەگەنسىپ، ورايى كەلگەن جەردىڭ بارىندە اس تا توك سويلەدى، ماقتادى، ماداقتادى.
اسىلىندا ابايعا ماقتاۋدىڭ قاجەتى جوق-تى. ول بۇكىل فيلوسوفيالىق بايلام-پايىمدارىمەن ۇلتتىق يدەياعا اينالۋعا ءتيىس ەدى.
«وسىلاي جاسايىق» – دەگەن تورەلەردى جانە كورمەدىك.
شىندىعىن ايتىڭىزشى، ءبىزدىڭ «تاۋىرلەردىڭ» تالايى «جارىلقاۋشىسىن» دارىپتەپ جانىن، «اسىراۋشىسىن» ماداقتاپ ءتانىن اسىراپ جۇرگەندەر ەمەس دەي الاسىز با؟
ولار نەگە ابايدىڭ «ءتانىن اسىراعاندار» تۋرالى ويىن تاسادا قالدىردى؟
جالىعۋ بار، شالقۋ بار، ءىش پىسۋ بار،
جاڭا سۇيگىش ادامزات كورسەقىزار،
ار مەن ۇيات ويلاماي ءتانىن اسىراپ،
ەرتەڭى جوق بۇگىنگە بولعان قۇمار، – دەيدى اقىن.
بۇگىنگى كۇندى توڭىرەكتەپ، ءتان قامىمەن جۇرگەن بۇلار كىمدەر؟
ار-ۇياتتى لاقتىرىپ تاستاپ، حالىقتىڭ قازىناسىن قىلق-قىلق جۇتىپ جاتقاندار. ەل قينالسا – بۇلك ەتپەيتىن، قوعام قاجىسا – سەلك ەتپەيتىن، قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلاعان نەمقۇرايدى جۇرەكسىزدەر. «وزىندە بارمەن كوزگە ۇرىپ»، اساعان-ۇرتتاعانعا ەسىرگەن ساناسىزدار.
وكىنىشكە قاراي ءححى عاسىرداعى قازاق ەلىنەن وسىلاردىڭ ءبارى تابىلادى. بۇلاردىڭ ءبارى زالالدى، اسىرەسە قوماعاي جەگىشتەرى.
قازىرگى كەزەڭدە جەمقورلار الەۋمەتتىك كەسەلدەن ساياسي دەرتكە اينالعان. ولار بۇگىندە كۇش الىپ قۋاتتانعان جەكە كاتەگوريا، ۇيىمداسقان قىلمىسكەرلەر كاتەگورياسى. ال ەلدە وسىنداي ءالدى توپتىڭ قالىپتاسىپ ءورشۋى ءۇشىن مەملەكەتتە ونىڭ تەز تامىر جايۋىنا قولايلى ساياسي-ەكونوميكالىق احۋال بولۋى قاجەت.
بىزدە وسىلاي ەمەس دەپ كىم ايتا الماق؟!
بۇگىندە جۇرت سولارمەن كۇرەسۋ تاپسىرىلعاندارعا سەكەممەن قارايتىن حالدە.
ح ح ح
اباي شىعارمالارىنان اقىننىڭ زامانىن ەمەس، ءوز عاسىرىڭدى ىزدە. تاپقانىڭدى ءوزىڭ مەن ەلدىڭ قاجەتىنە جارات.
اقىن سىناعان، كوڭىلى قالعان قازاقتان بۇگىنگى جۇرتتىڭ قانداي ايىرماسى بار؟ جوقتىڭ قاسى. سول بەيعامدىق، سول جالقاۋلىق، سول شاشپالىق پەن استامشىلدىق، ويلانباي سويلەۋ، ءۇيىلىپ-توگىلگەن ۋادەلەر، كىسىمسۋ، كولگىرسۋ...
كونفۋتسي دە، اباي دا اقىلى جەتپەگەن وي-بايلامداردان بىلايعى ەلدىڭ دە، ات ۇستىندەگىلەردىڭ دە اۋلاق بولۋى كەرەكتىگىن قاداپ ايتقان. قىتاي عۇلاماسى بۇدان اسىرەسە، «پاراساتتى تۇلعا»، ياعني يمپەراتور اۋلاق بولۋى كەرەك دەيدى.
سەبەبى نەگىزسىز شەشىم جۇزەگە اسپايدى. جۇزەگە اسپاعان سوڭ ناتيجە بەرمەيدى. مۇنداي جاعدايدا ەل ءوزىن قالاي ۇستاۋدى بىلمەي داعدارادى.
اباي اقىل سەنبەگەن نارسەگە سەنبە دەيدى.
ەستى ادام:
ادىلەت پەن اقىلعا،
سىناتىپ كورگەن-بىلگەنىن،
بىلدىرەر الىس-جاقىنعا
سولاردىڭ سويلە دەگەنىن.
ەل باسقارعانداردىڭ ءسوزى دە، ءىسى دە انىق، ناقتى بولۋى كەرەك. بۇلىڭعىر يدەيانىڭ ءتۇبى قۇردىم. ءبىرى كومەسكىلەنبەي جاتىپ، ەكىنشىسىن، ودان ءۇشىنشىسىن قوزداتساڭ، كۇمان تۋعىزادى. سەنىمسىزدىك تولقىتادى، قوعام جۇرىسىنەن جاڭىلادى.
كەشەگى حح عاسىردا وسىلاي بولدى، ەل كوممۋنيزم يدەياسىنىڭ قالىڭ تۇمانىندا جەتپىس جىل اداستى.
بۇگىنگى ساياسي-رۋحاني كەڭىستىكتە نە كوپ، يدەيا كوپ. «قازاق ەلى»، «ماڭگىلىك ەل»، «پروگرەسسيۆتى يدەيالار قوعامى»، «رۋحاني جاڭعىرۋ» بولىپ جالعاسا بەرەدى.
ولار جايلى قازىر سول يدەيالاردىڭ اۆتورلارى دا، ەل دە جارىتىپ ايتا المايدى.
اسىلىندا حالىق – پراكتيك. وعان كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىن ناتيجەلەر كەرەك. «سانانى تۇرمىس بيلەيدى». قاجەتى – قۋاتتى ەكونوميكاسى بار دەموكراتيالىق جۇيە.
ەلدىڭ كەرەگىن تاۋىپ بەرسەڭ، سەنەن باسقانى سۇرامايدى. كوپتىڭ سەنىمى مەن قۇرمەتى كەرەك پە، كوڭىلىنەن شىق.
كونفۋتسي مەن ابايدىڭ ايتارى وسى. بوس ماقتان، ءتاڭىرسۋ مەن اسقاقتاۋ «پاراساتتى تۇلعانىڭ» وزىنە دە قايعى، حالىققا دا قايعى.
پايدانى كورسەڭ باس ۇرىپ،
ماقتاندى ىزدەپ قايعى الما.
ءمىنىڭدى ۇرلاپ جاسىرىپ
مايدانعا تۇسپەي بايگە الما، – دەيدى اباي مىنا بىزدەرگە، بۇگىنگى سامعاپ، شارىقتاپ كەتكەندەرگە.
ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ قالعاندا، تىلگە تيەك ەتەيىك، مۇسا پايعامبار اللادان سۇرايدى:
– پەندەلەردىڭ ەڭ ءادىلى كىم؟
– ادامدارعا وزىنە ۇكىم قىلعانداي تورەلىك ايتاتىنى.
– پەندەلەردىڭ ەڭ قادىرلىسى كىم؟
– قادىرلەنسە كەشىرىم سۇرايتىنى.
– پەندەلەردىڭ ەڭ داۋلەتتىسى كىم؟
– وزىنە بەرىلگەنگە قاناعات قىلاتىنى.
– پەندەلەردىڭ ەڭ جارلىسى كىم؟
– وزىنە بەرىلگەندى از سانايتىنى.
وسىلاي بولعانىن كىم كورگەن؟ قادىر-قۇرمەتكە تويعاندى كىم كورگەن؟ ىشكەن-سىڭىرگەنگە توقتاعاندى كىم كورگەن؟
ح ح ح
دامىعان، وزعان ەلدەردىڭ ءوسۋ-وركەندەۋ جولىنا ۇڭىلسەڭىز، تاريحي تۇلعالارى مەن عۇلامالارىنىڭ دانالىعىن ساياسي تۇرعىدا دا، رۋحاني تۇرعىدا دا نەگىزگە الۋ ارقىلى جەتىلگەنىن كورەمىز. اريستوتەل، پلاتون، سوكرات، گەگەل، كانت... ولاردان ەۋروپا كەرەگىن وسى كۇنگە دەيىن الىپ جاتىر، ءار كەزەڭگە لايىقتاپ جۇزەگە اسىراپ جاتىر. وسى دانالاردىڭ فيلوسوفيالىق تۇيىندەرى «باتىس پەن امەريكا قۇراما شتاتتارى باستاعان جارتى الەمنىڭ ساياسي ۇستانىمىنا اينالعان. ليبەرالدىق دەموكراتيا ميللياردتاردىڭ باعىن جاندىرۋدا.
ال ءبىز شە؟ ءوزىمىز عانا ەمەس، جاھان تانىعان ءال-فارابيدەن نە الدىق؟ وي تۇمارىمىزعا اينالعان ابايدان نە الدىق؟
ەشتەڭە!
شەكارالاس قىتايعا كەلسەك، ەجەلگى جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن ادالدىق پەن قۇرمەتتىڭ ارقاسىندا ۇزدىكسىز وركەندەپ كەلەدى. بيلىكتە عۇلامالار يدەيالارىنىڭ ساباقتاستىعى ساقتالعان.
بۇل ءداستۇردى بەرتىندەگى سۋن ياتسەن دە قادىرلەدى. ول جاڭا مەملەكەت ۇلتتىق سەزىمدى كۇشەيتۋ ارقىلى نىعايادى دەپ ەسەپتەدى. بىلاي دەپ جار سالدى: «بۇگىننەن باستاپ حاندىقتاردىڭ ۇلىلىعى مەن داڭقىن ارتتىرا ءتۇسۋ كەرەك. مەملەكەتتى بىزبەن بىرگە قۇرىپ جاتقان ۇلتتار ءبىر پەشتە بالقىپ، حان جۇرتىنا ءسىڭسىن، ازيانىڭ شىعىسىندا ءبىرتۇتاس قىتاي ۇلتىنىڭ مەملەكەتى اسقاقتاپ، ونىڭ قۇدىرەتى بۇكىل الەمدى قالتىراتسىن!» (ۆ.ۆارونتسوۆ «سۋدبا كيتايسكوگو بونوپارتا» موسكۆا، 1989 گ).
ال وسىنداي الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ساياسي-رۋحاني يدەولوگياسى قانداي بولۋى كەرەك؟
سۋن ياتسەن قىتاي ديناستيالارى قولدانعان 1670 جىلعى «ءۇش ءىلىمنىڭ» نەگىزىندە جاسالعان «ون التى پارىزعا» سۇيەنەدى.
ونى ءوز كەزەڭى مەن ماقساتىنا بەيىمدەي وتىرىپ «حالىقتىڭ ءۇش ءپرينتسيپى» دوكتريناسىن ازىرلەدى جانە ءىس جۇزىندە قولداندى.
سول كەزدە 700 ميلليون حالقى بار، ۇلان ەلدىڭ تاعدىرىن قولىندا ۇستاعان كوممۋنيست كوسەمدەر، ماو تسزەدۋننان وزگەسى، داۋىرلەر دانالىعىن وسىلاي قۇرمەتتەگەندە، ەجەلگى عۇلامالاردىڭ ءبىر عيبراتىن ەسكەرگەن جوق، ول كوسسىز كوسەمدىك، ياعني اسقىنعان كۋلت قۇدايدى دا ۇمىتتىراتىنى تۋرالى شىندىق ەدى. اعىلشىن تاريحشىسى لورد دجون اكتوننىڭ سوزىمەن ايتساق: «ۆلاست پورتيت ليۋدەي، ا ابسوليۋتنايا ۆلاست – ابسوليۋتنا» دەگەن اششى اقيقات ۇمىتىلدى.
قىتايدى جەكە دارا بيلەگەن ماو كونفۋتسيگە قارسى شابۋىلدى باستادى. وسى ديكتاتوردىڭ عۇمىربايانىن زەرتتەگەن پۋبليتسيست ف.بۋرلاتسكي: «داڭققۇمار ماو تسزەدۋندى كونفۋتسيدىڭ اقىل-وسيەتتەرى شامداندىردى» دەيدى. («ماو تسزەدۋن» مەجدۋنارودنىە وتنوشەنيا. موسكۆا، 1976 ج.).
كونفۋتسيدىڭ «لۋن يۋ» دەگەن ەڭبەگىنەن ماو مىنانداي جولداردى وقىپ ەدى:
– ادام قۇرمەتتەلمەيتىن قوعام قۇرىپ، ءوزىڭدى دانىشپان دەپ قالاي ايتاسىڭ؟!
– پاراساتتى باسشى – پارىزدى، پاراساتسىز باسشى – پايدانى ويلايدى.
– حالىقتىڭ تىزەسىن بۇكتىرەرسىڭ، بىراق كۇماندانۋ مەن ويدان ايىرا المايسىڭ.
– ەلدىڭ سەنىمىنە يە بولماعان مەملەكەت كۇيرەيدى.
– ءوزى جەتىلمەگەن مەملەكەتتى قالاي جەتىلدىرەدى؟
ماو تاستالقان قاھارلاندى، كونفۋتسيدى ۇلگى ەتكەندەردىڭ ءبارىن رەنەگات، ارانداتۋشى دەپ ايىپتادى.
عۇلامانىڭ ەڭبەكتەرى كىتاپحانالاردان سىپىرىلىپ الىندى. حرامدارى تونالىپ تالقاندالدى.
وسىنشاما وشىگۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – ۇلتتىق، مەملەكەتتىك اۋقىمداعى اتاق، مارتەبەنىڭ ءبارى كونفۋتسيگە تيەسىلى ەدى. دانىشپانىنا ءدان ريزا حالىق پەن يمپەراتورلار ونى اۋليەگە تەڭەدى. سوڭىنان تاڭىرگە اينالدىردى. مين ديناستياسى «ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى» دەپ ارداقتادى. كونفۋتسيدىڭ تسيۋيفۋ قالاشىعىنداعى ءۇيىنىڭ ورىنىنا «داچانۋنيان» اتالاتىن عاجايىپ عيمارات تۇرعىزىلدى. ول يمپەراتور سارايىنىڭ ۇلگىسىندە سالىندى.
حالىق وسىلاي كوككە كوتەرگەن دانىشپاننىڭ اتاق-داڭقى اسپانداپ تۇرعاندا ءوزىنىڭ زاڭعارلانا المايتىنىن بىلگەن سايىن ماو وعان قارسى يدەولوگيالىق شابۋىلدى كۇشەيتتى. كونفۋتسي جايىندا ءتىرى پەندە اۋىز اشپايتىن بولدى. عۇلاما حالىق جاۋى دا جاريالاندى.
وسىدان سوڭ ماو تسزەدۋنعا «ادامزاتتىڭ ۇستازى» دەگەن اتاق بەرىلدى.
ال بۇعان نە دەيسىڭ؟ كونفۋتسي ايتقان عوي: «اقىلدىڭ توقتايتىن جەرى بار، اقىماقتىقتا شەك جوق».
وسىنداي داڭعازا داڭققۇمارلىقتىڭ كەسەلى جايلى اباي دا تالاي وي قوزعاعان. وتىز سەگىزىنشى سوزىندە: «مال، ماقتان، عيززات-قۇرمەت ادامدى ءوزى ىزدەپ تاپسا، ادامدىقتى بۇزبايدى، ءھام كوركى بولادى. ەگەر ادام ءوزى ولارعا تابىنىپ، ءوزى ىزدەپ تاپسا دا، تاپپاسا دا ادامدىعى جوعالادى».
مۇنى كورىپ تە ءجۇرمىز، سەزىپ تە ءجۇرمىز، اقىن تاعىلىمىن تۇلعاسىماقتار ەسكەرسە كانە دەپ ءجۇرمىز.
ح ح ح
كونفۋتسيدى قىتاي ەلى قالاي قادىرلەگەنىن الگىندە ايتتىق. قازاق حالقى دا ابايدى ارداقتاۋمەن كەلەدى. ەگەر التى الاش دانىشپان دەپ تۇگەل تانىعان ەكى تۇلعا بولسا، ءبىرى اباي، جالعىز بولسا، ول دا اباي.
كەمەڭگەر دەپ قۇلاي ءسۇيۋ – ەڭ مارتەبەلى باعا. نەگە دەسەڭىز، ادام بالاسىنىڭ بارىنەن ۇستەم قاسيەتى – دانالىق. كونفۋتسيدى «ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى» اتاندىرعان وسى كەمەڭگەرلىك.
ءبىز دانىشپان ابايعا بۇل اتاقتى تەلي الامىز با؟
بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن ۇلت جايلى تولعانىپ العان دۇرىس.
ۇلت، مەنىڭ ۇعىمىمدا، بۇگىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەل ەمەس، جارىق دۇنيەگە تولقىن-تولقىن كەلگەن-كەتكەن، عاسىرلاردى عاسىرلارعا جالعاعان سانسىز بۋىن، داۋىرلەردىڭ قانى مەن جانى سىڭگەن، سىرى تۇنعان قاريا تاريح...
ۇلت دەگەندە وسىلاردىڭ ءبارىن تۇتاس سەزىنەمىز.
ال ەندى وسىنداي جويقىنعا كىم ۇستاز بولماق؟ كىم ودان جوعارى تۇرماق؟
اسىلىندا، دانالىق – عيبرات، ءتالىم. تالىمگەرلىككە دانىشپاندىق جاراسادى، كەمەڭگەرلىك كەمەلدەندىرەدى.
ابايعا وسىلاي قايىرىلساق، ول عيبراتتى تۇلعا، تاريح تانىعان تالىمگەر. ۇلتتىڭ بۇگىنگى، ەرتەڭگى، جالعان دۇنيە كەزەك-كەزەك كەلەتىن سانسىز بۋىنىنىڭ اقىلگويى، ماڭگىلىك تالىمگەرى.
ءار زاماننىڭ قيىن تۇيىندەرىن شەشىپ بەرەتىن سارقىلمايتىن رۋحاني قۋات – حالىق دانالىعى دەسەك. اباي كەمەڭگەرلىگى سول دانالىققا ءوز عيبراتىمەن ۇلاسقان.
ءبىزدىڭ پارىز – وسىناۋ دانالىققا ادالدىق، ونى ۇلتتىڭ قۋات-كۇشىنە اينالدىرۋ.
دانىشپاندار ونەگەسىنە قانىپ وسكەن دەن سياوپين جوقتان بار جاسادى. ول قۇرعان قىتاي ءسوتسياليزمىن، ەۋروپا ساياساتكەرلەرى بىردە «كونفۋتسي ءسوتسياليزمى» ەندى بىردە «كونفۋتسي كاپيتاليزمى» دەپ اتايدى.
ماو تسزەدۋننىڭ تۇسىندا ءۇزىلىپ قالعان قىتاي دانالىعى وسىلاي قايتا ساباقتاستى.
ءبىز قازاق كەمەڭگەرلەرىنىڭ عيبراتى ۇيلەسىم تاپقان قوعام قۇرا الدىق پا؟
وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەندەر: – عۇلامالار تالىمىنە سۋارىلعان ۇلتتىق يدەيا كەرەك! – دەيدى.
سوڭى.
باسى: اشارشىلىق – گەنوتسيدتىك قاتىگەزدىكتىڭ سالدارى
جالعاسى: اشارشىلىق قازاق جەرىندە قالاي باستالدى؟
الدان سمايىل،
جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىق لاۋرەاتى
Abai.kz
