(جالعاسى، العاشقى ءبولىمى)

اقپان ايىندا قازاقستاننىڭ اشتىق جايلاعان سولتۇستىك وڭىرىندە جاعداي ءتىپتى اسقىنىپ كەتتى. كۇن سۋىتتى. جەر-جەردەن ۇرەيلى حابارلار كەلىپ جاتىر. اشتىق پەن اجال ارا-نىن اشىپ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنەن، ورتالىققا قاراي جىلجي تاراپ بارادى. ونى توقتاتار كۇش جوق سياقتى.

«كوكشەتاۋ ۋەزىندەگى 65 بولىستا اشارىقتار سانى 150 مىڭ ادامعا جەتتى، ونىڭ ىشىندە 130304 ادام مۇلدە اش. اسىرەسە قازاق بولىستارى قاتتى كۇيزەلىس ۇستىندە»[19]. اشتار قايىڭنىڭ قابىعىن، قاراعايدىڭ مۇگىن، ءتىپتى ۇن ارالاسقان توپىراقتى تالعاجاۋ قىلۋعا ءماجبۇر. «اتباسار ۋەزىندە ارام ولگەن مالداردىڭ تەرىسىن، سۇيەگىن كەمىرۋدە»[20]. ءىش سۇزەگى ىندەتى جاپپاي تارالۋدا، دارىگەرلىك كومەك تۋرالى ايتۋعا دا بولمايدى.

اتباسار ۋەزىندەگى باعانالى بولىسىنىڭ قازاقتارى وڭتۇستىككە، تۇركىستان ولكەسىنە اۋا كوشىپ جاتقانى تۋرالى ماعلۇمات تا وسىندا. ولار قازىرگى اكىمشىلىك ءبولىسى بويىنشا قاراعاندا وبلىسىنا قارايتىن ۇلىتاۋ ءوڭىرى، سارىسۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى نايماندار، تاراقتى رۋلارى بولاتىن.

«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ بەتىندە 1922 جىلعى 21-اقپاندا باسىلعان ماقالاسىندا عابباس توعجانوۆ بىلاي دەپ جازدى: «بۇرىن قازاقتىڭ ۇيىندە مامىراجاي تىنىشتىق بولاتىن، قىمىز ساپىرىلىپ، قازان قايناپ، داستارحانىنان سارىلا تۇزدىقتى قازى-قارتا كەتپەۋشى ەدى. تابىن-تابىن جىلقى، كەلە-كەلە تۇيە، مىڭعىرعان قوي مەن سيىر دالانىڭ ءسانىن كىرگىزۋشى ەدى… ەندى قازىر قازاق سورلىنىڭ ازىعى ءشوپ-سالام، قۇرت-قۇمىرسقا بولدى. ولار ءيتتىڭ ەتىن، تىشقاندى ازىق قىلىپ وتىر…»

اقمولا گۋبەرنيالىق «مير ترۋدا» گازەتى كۇن سايىن اشتىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ جاعدايىن ايناداعىداي كورسەتىپ وتىردى. ءتىپتى، ادام ەتىن جەۋ كوبەيىپ بارا جاتقان سوڭ، ورىنبوردان پەتروپاۆلعا كەلگەن جەدەلحاتتىڭ ءتۇرى مىناداي:

«اشتىققا ۇشىراعان اۋدانداردا كىسى ەتىن جەۋ فاكتىلەرى كەزدەسىپ وتىرعاندىقتان، وعان جول بەرمەۋ ءۇشىن نكۆد مۇنداي ادامداردى سوتقا تارتپاي، اكىمشىلىك جازا بەرمەي-اق قويۋدى ۇسىنادى. كىسى ەتىن جەيتىندەر اقىل-ەسى دۇرىس ەمەس دەپ تانىلىپ، جەكە قامالسىن، ولاردىڭ ەسىن وسىلاي جيعىزۋ كەرەك».

1922 جىلعى 30-قىركۇيەكتەگى  مالىمەت بويىنشا اقمولا ۋەزىندە اشارىق رەتىندە 128698 ، كوكشەتاۋ ۋەزىندە 20083, اتباسار ۋەزىندە 14585 ادام تىركەلگەن. وسى مەرزىمگە دەيىن رەسەي جاقتان ءوز بەتىمەن كەلگەن 10 مىڭ بوسقىن بۇرىنعى تۇرعان جەرىنە قايتارىلدى.

جاعدايدى وسىنداي شيەلەنىسكەنىنە قاراماستان، دەپ اتاپ كورسەتىلدى، تاعى ءبىر قۇجاتتا: «ورتالىق (ماسكەۋدەگى ۇكىمەت بيلىگى.-ز.ت.) ءوزىمىزدىڭ اقمولا گۋبەرنياسىنداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اشتان قىرىلىپ جاتقانىن مويىنداماي، ۇنەمى قىسىم كورسەتىپ كەلەدى. ورتالىقتىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ورىنبورعا بەس مىڭ پۇت، باشقۇرت رەسپۋبليكاسىنا ءبىر مىڭ پۇت استىق جونەلتىلدى.

1922 جىلدىڭ العاشقى ءۇش ايىندا شامامەن ەسەپتەگەننىڭ وزىندە 440 مىڭنان اسا ادام اشتىققا ۇشىراعان»[21].

                                                                   * * *

جوعارىدا تاپتىشتەپ كورسەتكەنىمىزدەي، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وراسان قۋات جۇمساپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قابىلدانعان شەشىمنىڭ ناتيجەسىندە ورىنبوردان  گۋبەرنيالارعا وكىلدەر شىقتى. 1922 جىلعى مامىردىڭ باسىندا قواك توتەنشە وكىلى رەتىندە مۇحتار اۋەزوۆ سەمەيگە ءجۇرىپ كەتتى. مامىردىڭ 5-كۇنى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى قىزىلجارعا قياقوۆ دەگەن قىزمەتكەر توتەنشە وكىل بولىپ كەلدى.

سول كۇنى اشتىققا قارسى كۇرەس جونىندە گۋبەرنيالىق توتەنشە كوميسسيانىڭ ءماجىلىسى بولدى. ماجىلىستە ۋەزدەر بويىنشا قالىپتاسقان جاعداي سارالاندى. كوكشەتاۋ، اتباسار، پەتروپاۆل ۋەزدەرىندە، اتباسار مەن اقمولا قالالارى ماڭايىندا ورنالاسقان قازاق اۋىلدارىنىڭ قيىن جاعدايى تۇڭعىش رەت باسا كورسەتىلدى. تۇڭعىش رەت دەپ وتىرعانىمىز، وسى كوميسسيانىڭ ارحيۆتە ساقتالعان بۇكىل ءىس-قاعازدارىن قاراپ شىققانىمىزدا، بۇل ايماقتىڭ اشتىق تاۋقىمەتىن وزگەلەردەن گورى كوپ تارتىپ وتىرعانى بۇرىن ايتىلمايتىن.

قابىلدانعان قاۋلىنىڭ 5-ءشى بابىندا پومگول كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا قازاقتاردان ادام كىرگىزۋ تۋرالى ماعجان جۇماباەۆتىڭ ءوزى ۇسىنىس ەنگىزگەنى كورىنەدى. بۇل ۇسىنىس قابىل الىنىپ، م.جۇماباەۆ اشتىققا قارسى كۇرەس كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ بەكىتىلەدى[22].

ماعجان ومىرىندەگى اسا ءبىر بەدەرلى بەلەس، ونىڭ قايراتكەرلىگىن ايعاقتايتىن كەزەڭ، بىراق بۇرىن زەرتتەلىپ، قاعازعا تۇسپەگەن وسى قىزمەتىن ۋاقىت تىزبەگى تۇرىندە كورسەتەيىك:

سول كۇنى م.جۇماباەۆ قوستاناي گۋبكومىنىڭ وكىلدەرى رەتىندە ليۋبيموۆ پەن كلوچكوۆتى سەمەي گۋبەرنياسىنا ءىس-ساپار-عا جىبەرۋ قاعازىنا قول قويادى.

ەرتەڭىنە، ياعني مامىردىڭ 6-كۇنى يۆان ميحايلوۆيچ بەبەن مەن گەورگي ەليسەەۆيچ سالنيكوۆتى پەتروپاۆل ۋەزى ۆوزنەسەن بولىسى نادەجدا پوسەلكەسىنىڭ وكىلدەرى رەتىندە اقمولا ۋەزىنە مال مەن استىق جيناۋعا جىبەرىپ، مانداتتارىنا قول قويادى.

مامىردىڭ 22-كۇنى بيعوزين عالىمنىڭ اتباسار ۋەزىنە وكىل بولىپ باراتىن مانداتىنا قول قويادى.

1922 جىلعى 9-ماۋسىم كۇنى پومگول توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جۇماباەۆ گۋبەرنيالىق اسكەري كوميسسار پريمورسكيگە قازاقتىڭ 100 جەتىم بالاسىن جانە مۇمكىن بولعانشا ورىس بالا-لارىن قامقورلىققا الۋدى سۇراپ، حات جولدايدى.

1922 جىلعى 11-ماۋسىم كۇنى ماعجان «مير ترۋدا» گازەتىنە ماقالا جازىپ، قازاق دالاسىنداعى اشتىقتىڭ تۇتاس ۇلتقا قاتەر ءتوندىرىپ وتىرعانىن كورسەتىپ، ورىس ءتىلدى قاۋىمعا اششى شىندىقتى جايىپ تاستايدى. ماعجاننىڭ وي جۇيەسىنەن حابار بەرەتىن، قاراسوزدەگى  قالام-قايراتىن كورسەتەتىن بۇل ماقالانى تۇتاس كەلتىردىك.

گولود ۆ سارى-اركە 

«ۆودى ۆولگي پوكرىتايا لدوم، ۆسەم بۋدەت پۋت چەرەز نەە. ەسلي ۋمرەت حان ۆولگي، مۋدرەيشي ەديگە، ۋمرەت ۆسە جيۆوە نا سۆەتە»، تاك گلاسيت يستوريچەسكايا پوسلوۆيتسا كيرگيزسكوگو نارودا. زلايا ۆوليا يستوري ۆەكامي حرانيلا ەتۋ پوسلوۆيتسۋ ۆ پامياتي كير-گيزسكوگو نارودا، كاك بۋدتو دليا توگو، چتوبى ليشني راز دوكازات، چتو سۋدبا كيرگيزسكوي جەلتوي راۆنينى – سارى-اركي نا ۆەكي سۆيازانى س سۋدبوي منوگوۆودنوي ۆولگي.

روديۆشيسيا نا بەرەگاح ۆولگي تسار-گولود، وپۋستوشيۆ ەە تسۆەتۋششيە دولينى، داۆنو ۋجە دوستيگ ك مولچاليۆوي سارى-اركە. بولشايا چاست كيرگيزسكوگو نارودا، ناسەلەنيە ورەنبۋرگسكوي، بۋكەەۆسكوي، اكتيۋبينسكوي، ۋرالسكوي ي كۋستانايسكوي گۋبەرني داۆنو ۋجە يزنەموگايۋت ۆ نەراۆنوي بوربە س نەمىم تسارەم-گولو-دوم. ۆ تەح گۋبەرنياح ۋجە دۆا گودا كيرگيزى ۆمەستو ليۋبيموي كوبىلياتينى، ەديات مىشەي ي سوباك، ا ۆمەستو «بەلوگو» كۋمىزۋ پيۋت ۆودۋ ۆونيۋچيح كولودتسەۆ ي لۋج. تام كيرگيزى بەلىە ي بلەدنىە، كاك تەني بروديات پو بەسپرەدەلنوي جەلتوي راۆنينە ي لوۆيات سۋسليكوۆ، ا سۋسليكي لوۆيات يح. ۆ تەح گۋبەرنياح، ۋنيچتوجيۆ پوچتي ۆەس سكوت، زاستاۆيۆ ليۋدەي ۆىسوكو رازبورچيۆىح ۆ پيششە، كيرگيز ەست گريازنىح جيۆوتنىح ي داجە درۋگ درۋگا، بەسپوششادنىي ۆراگ گولود بەزشۋمنو ۆوشەل ي ۆ ناشۋ گۋبەرنيۋ.

س وسەني 1921 گودا ناشا اكمولينسكايا گۋبەرنيا سدەلالاس ارەنوي سمەرتنوگو شەستۆيا نەموگو تساريا. س تەح پور كيرگيزى ناشەي گۋبەرني نا پوچۆە گولودا پەرەجيۆايۋت تە جە يسپىتانيا ي سترادانيا، كاكوۆىم ۆ تەچەنيە دۆۋح لەت پودۆەرگنۋتى يح براتيا ۆ ۆەرحنيح گۋبەر-نياح كيرگيزسكوي رەسپۋبليكي.

پەرەدو منوي لەجات وففيتسيالنىە وتنوشەنيا نەسكولكيح كيرگيزسكيح ۆوليسپولكوموۆ پەتروپاۆلوۆسكوگو ي كوكچەتاۆسكوگو ۋەزدوۆ. يمەنالينسكي ۆوليسپولكوم پيشەت: «ۆ ناشەي ۆولوستي گولود ناچال سيلنو چۋۆستۆوۆاتسيا س نويابريا 1921 گودا. ۆسە بەدنوە ناسەلەنيە ۆولوستي دو وسەني، سەۆ ۆەس سۆوي سكوت، ۆسيۋ زيمۋ پوگولوۆنو زانيمالوس سكوتوكرادستۆوم. نەبىۆالىي دجۋت پروشلوي زيمى سكوسيل پوچتي ۆەس سكوت، كاكوۆوي سوكراتيلسيا دو 70 پروتسەنتوۆ. ليۋدي پۋحنۋت ي ۋميرايۋت. س نويابريا پو ماي مەسياتس ۆوليس-پولكوموم زارەگيستريروۆانو 270 سلۋچاەۆ گولودنوي سمەرتي…». سارايگىرسكي ۆوليسپولكوم پيشەت: «س يانۆاريا پو ماي مەسياتس زارەگيستريروۆانو 72 سلۋچايا گولودنوي سمەرتي. گولود ۆسە ۆوزراس-تاەت. ماسسا سكوتا پوگيبلا وت اپرەلسكوي لەديانوي بۋري. چرەزمەرنو ۋسيليۆاەتسيا سكوتوكرادستۆو.

مۋگالليم 26-وي كيرگيزسكوي شكولى توۆاريشش يزباساروۆ و پولوجەني اۋلا بايگابۋل، ناحودياششەگوسيا ۆ 18-تي ۆەرستاح وت پەتروپاۆلوۆسكا، پيشەت سلەدۋيۋششەە:

«اۋل بايگابىل سوستويت يز 40 كيبيتوك جاتاكوۆ-بەدنياكوۆ. دجۋتوم پروشلوي زيمى حوزيايتسۆو يح وكونچاتەلنو رازرۋشەنو. زا زيمۋ وت گولودنوي سمەرتي ۋمەرلو 17 چەلوۆەك. ۆ حوزيايستۆە ۆ ناستوياششەە ۆرەميا نە يمەەت ني ودنوي گولوۆى سكوتا. منوگيە پريشلي ۆ گورود ي بروديات نيششيمي پو ۋليتسام…»

يز بايمبەتسكوي ي ايىرتاۆسكوي ۆولوستەي كوكچەتاۆسكوگو ۋەزدا سووبششايۋت پوچتي توجە ساموە.

ا يز اكمولينسكوگو ي اتباسارسكوگو ۋەزدوۆ پوكا نيكاكيح سۆەدەني نە يمەەتسيا. تولكو نەداۆنو ۆ تاشكەنتسكوي گازەتە «اك جول» منە ۋدالوس ۆيدەت سووبششەنيە، گدە دۆە كيرگيزسكيح ۆولوستي اكمولينسكوگو ۋەزدا، چۋيسكوگو رايونا پەرەكوچەۆالي ۆ اۋليە-اتينسكي، چيمكەنتسكي ي تۋركەستانسكي ۋەزدى تۋركەستانسكوي رەسپۋبليكي.

يا دۋمايۋ، چتو ەتي ۆىپيسكي بەزۋسلوۆنو موگۋت زاسۆيدەتەلستۆوۆات ستەپەن بەدستۆەننوگو پولوجەنيا كيرگيز ناشەي گۋبەر-ني. سلوۆوم، كرومە ودنوي سەميپالاتينسكوي گۋبەرني ۆسيا كيرگيزسكايا سارى-اركا وت كاسپيسكوگو موريا دو يرتىشا ناحوديتسيا ۆو ۆلاستي گولودا. رازرۋشايۋتسيا حوزيايستۆا، ۋنيچتوجاەتسيا سكوت ي نە بۋدەت پرەۋۆەلەچەنيەم، ەسلي سكاجەم – ۆىميراەت نەسكولكو ميلليوننىي كيرگيزسكي نارود.

ودناكو، منوگيە لي زنايۋت وب ەتوم؟ ك سوجالەنيۋ، زنايۋت نە منوگيە ي زنايۋت نەپروستيتەلنو مالو. پريچينا تاكوگو نەزنانيا كروەتسيا ۆ سلەدۋيۋششەم. ۆ پروشلوم گودۋ، كاك تولكو پوستيگلو بەدستۆيە پوۆولجيا زاۆولنوۆالاس ۆسيا روسسيا. شيروكوشۋمنايا ۆولگا زاستاۆيلا زاشۋمەت ۆسيۋ سترانۋ. يبو، ۆو-پەرۆىح، ۆولگا – بليجە ك تسەنترۋ، ۆو-ۆتورىح، ناسەلەنيە پوۆولجيا گورازدو كۋلتۋرنەە چەم كيرگيزى. ا، كۋلتۋرنىي چەلوۆەك، ۆسەگدا سۋمەەت زاستاۆيت درۋگيح ۋسلىشات سۆوي گولوس. ناپروتيۆ، مولچاليۆايا سارى-اركا پوكورنو پرينياۆ تساريا — گولودا، ۆەدەت  س نيم بەزمولۆنۋيۋ بوربۋ ي بەزمولۆنو ي بەزروپوتنو ۋميراەت ۆ ەتوي نەراۆنوي بوربە.

كريكليۆ ي سۋەتليۆ چەلوۆەك گولودا، چتو ون نە زامەچاەت تيحوي سمەرتي سىنا سارى-اركي. شۋمليۆ گورود كۋلتۋرنوگو چەلوۆەكا، چتو ون سۆويم شۋموم زاگلۋشاەت تيحي ستون سارى-اركي. ۆوت ودنا يز پريچين نەزنانيا رۋسسكوگو وبششەستۆا وب ۋجاساح گولودا ۆ كيرگيزسكوي ستەپي.

سلوۆوم، كاكيح بى تو پريچين نە بىلو، نو فاكت وستاەتسيا فاكتوم. نا پوچۆە گولودا رازرۋشاەتسيا كيرگيزسكيە حوزيايستۆا ي سام نارود پودۆەرگنۋت نراۆستۆەننومۋ رازلوجەنيۋ.

ەتيمي سلوۆامي يا ۆوۆسە نە حوچۋ سكازات، چتو گولود ۆ سارى-اركە سيلنەە چەم نا پوۆولجە. ەتو بىلو بى سوۆەرشەننو نەسووتۆەتستۆۋيۋششيم يستينە پرەۋۆەليچەنيەم. يا حوچۋ سكازات تولكو سلەدۋيۋششەە: مولچانيە سارى-اركي ۆوۆسە نە داەت پراۆو پريزنات ەە سپوكوينوي ي سىتوي.

پورا جە وتكازاتسيا وت ستاروگو ۆزگليادا ەكاتەرينسكيح ۆرە-مەن نا سارى-اركۋ، كاك نا سكازوچنۋيۋ كيرگيز-كايساتسكۋيۋ وردۋ، كاك كراي، «گدە ۆسە وبيليەم دىشيت»، گدە كۋمىز لەتسيا رەكوي ي گدە كوپچەنوە مياسو پود وتكرىتوم نەبوم زاۆيالەنو گوروي.

پورا ۋسلىشات ستون سارى-اركي ي پونيات پولنوە ستراداني جۋتكوە مولچانيە كيرگيزسكوگو نارودا.

ماگجان.
11 يۋنيا 1922 گودا.

ءبىزدىڭ قازاقشالىعىنىمىز مىناۋ:

سارىارقاداعى اشتىق

«ەدىل توڭسا، كىم كەشپەس؟ ەدىگە ولسە، كىم كەلمەس؟ ءازىر ەدىل توڭبايدى، ءازىر ەدىگە ولمەيدى، ەدىلدىڭ حانى ەدىگە ولسە كۇن سونەدى، اي تۇتىلادى».

تاريح تەرەڭىنەن ۇمىتىلماي كەلە جاتقان وسى ءبىر قاناتتى تىركەستەر قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىندا ەدىلدىڭ قانداي ورىن الاتىنىن، قازاقتىڭ سارىارقاسى مەن مول سۋلى ەدىل دارياسىنىڭ ۇزىلمەس بايلانىسىن كورسەتەدى.  ەدىل جاعاسىندا باستالعان الاپات اشتىق الىپ وزەننىڭ الابىنداعى قالىڭ ەلدى جايپاپ، سارىارقانىڭ ماڭ دالاسىنا كەلىپ جەتكەلى دە ءبىرتالاي بولدى. قازاقتىڭ تۇتاس ءوڭىرى ورىنبور مەن بوكەيلىك، اقتوبە مەن ورال، قوستاناي گۋبەرنيالارىنداعى قازاق اۋىلدارى ارانىن اشقان اشتىقپەن الىسىپ، دىڭكەسى قۇرىدى. بۇل ەلدەردىڭ ءبىر كەزدە قازى مەن قارتا شايناعان قازاقتارى تىشقان اۋلاپ، ءيتتىڭ ەتىن ازىق قىلاتىن جاعدايعا جەتتى، ساپىرىلعان سارى قىمىز كوزدەن ءبىر-ءبىر ۇشىپ، قۇرتتاپ كەتكەن قۇدىقتىڭ، ساسىعان شالشىقتىڭ بورسىعان سۋىمەن سۋسىنداۋدا.

ءوڭسىز-ءتۇسسىز، وڭىنەن قانى قاشقان ءتىرى ارۋاقتار شەتسىز-شەكسىز دالاعا قاڭعىپ كەتتى، ولار سارشۇناق اۋلاپ، ءالى بىتكەن جەردە قۇلاپ جاتىر، سول سارشۇناقتارعا وزدەرى دە جەم بولۋدا. تاماقتى تاڭداپ، تالعاپ ىشەتىن قازاق مالدان جۇرداي بولىپ، ولەكسەگە تالاسۋدا. ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋدەن تايىنبايدى. ارانىن اشقان اشتىق اقىرىن جىلجىپ، ءبىزدىڭ گۋبەرنيانىڭ شەبىنە كىردى.

1921 جىلدىڭ كۇزىنەن ءبىزدىڭ اقمولا گۋبەرنياسى  اشتىق-تىڭ قاندى شەڭگەلىنە ىلىكتى. ەكى جىلدان بەرى جوعارىدا ايتىلعان گۋبەرنيالارداعى باۋىرلارىمىزدىڭ باسىنداعى قاسىرەت بىزگە دە كەلدى. مەنىڭ الدىمدا پەتروپاۆل جانە كوكشەتاۋ ۋەزدەرىندەگى قازاق بولىستارىنان كەلگەن رەسمي حابارلار جاتىر. ەمەنالى بولىسىنىڭ توراعاسى جازادى: «ءبىزدىڭ بولىستا اشتىق 1921 جىلدىڭ قاراشاسىنا قاراي ءتىپتى اسقىنىپ كەتتى. كۇزگە دەيىن تىگەرگە تۇياعى قالماعان حالىق ۇرلىققا بەت قويدى. بىلتىرعى الاپات جۇتتان مالدىڭ ۇشتەن ەكىسى قىرىلىپ قالعان بولاتىن. ادامدار ءىسىپ-كەۋىپ ءولىپ جاتىر. قاراشانىڭ قىسىنان مامىر، كوكتەمگە دەيىن 270 ادامنىڭ اشتان ولگەنىن قاعازدادىق…»

سارىايعىر بولىسىنان: «قاڭتاردان مامىرعا دەيىن 72 ادام ءولدى، اشتىق كۇننەن-كۇنگە قىسىپ بارادى. ءساۋىردىڭ سارى ايازىندا قالعان مال قىرىلدى. ۇرلىق بەلەڭ الىپ كەتتى».

26-قازاق مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى ءىزباساروۆ پەتروپاۆلدان 18 شاقىرىم جەردەگى بايعابىل اۋىلىنىڭ جايى تۋرالى بىلاي دەپ جازىپتى: «بايعابىلدا 40 شاقتى تۇندىك كەدەي-جاتاق بار ەدى، بىلتىرعى جۇت ولاردى تۇرالاتىپ كەتتى. ءبىر قىستا 17 ادام اشتان ءولدى. مالسىز اۋىلدىڭ ادامدارى بوسىپ قالاعا كەتتى، قاڭعىپ ءجۇرىپ كوشەدە ءولىپ جاتىر…»

كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ بايىمبەت جانە ايىرتاۋ بولىستارىنان دا وسىنداي سۋىق حابار الىپ وتىرمىز.

اقمولا جانە اتباسار ۋەزدەرىنەن ءازىر حابار جوق. تەك تاياۋدا تاشكەنتتىڭ «اق جول» گازەتىندە اقمولا ۋەزى شۋ اۋدانىنىڭ ەكى قازاق بولىسى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋليەاتا، شىمكەنت جانە تۇركىستان ۋەزدەرىنە تىك كوتەرىلىپ اۋىپ كەلدى دەگەن اقپار باسىلدى.

وسى ايتىلعانداردىڭ ءوزى-اق قىرداعى قازاقتاردىڭ قايعىلى ءحالىن كورسەتەدى. جالعىز سەمەي گۋبەرنياسىن قوسپاعاندا كاسپي-دەن ەرتىسكە دەيىنگى ارالىقتاعى بۇكىل سارىارقا ءوڭىرى اشتىققا ۇشىراپ وتىر. مال قىرىلىپ، ەلدىڭ بەرەكەسى كەتتى، بۇلاي بولا بەرسە، بىرنەشە ميلليون قازاق قۇرىپ بىتەر كۇن دە الىس ەمەس. الايدا، وسى جاعدايدى باسقا جۇرت بىلە مە؟ وكىنىشكە قاراي قالىڭ قاۋىم ناقتى جاعدايدى بىلمەيدى.

ال، ەندى وسىنداي قاندى قىرعىننىڭ سەبەبى نەدە؟ بىلتىر، ەدىل بويى اشىققاندا  بۇكىل رەسەي دابىل قاقتى. كەڭ ارنالى ەدىل بۇكىل ەلدى ءدۇر سىلكىندىردى. ويتكەنى، ەدىل ورتالىققا جاقىن، ەكىنشىدەن، ەدىل بويى حالقىنىڭ قازاقتاردان گورى كوزى اشىق، البەتتە، مادەنيەتتى حالىق باسقالارعا ءوز ءسوزىن تىڭداتا الادى. ال، بۇعان كەرىسىنشە، قاسىرەتكە مويىن ۇسىنىپ، ءۇن شىعارماي جاتقان سارىارقا، سول اشتىقپەن ارپالىسۋدا، قاۋقارى بىتكەن سوڭ جەڭىلىپ، تۇياق سەرىپپەي جان تاپسىرۋدا.

اشتىق قابىرعاعا باتقاندا ادامنىڭ ەسى كەتەدى، شىرقىراپ جان داۋسى شىعادى، وسىنداي كەزدە باسقالار سارىارقا ۇلىنىڭ ىڭىرسىپ قانا جان ءتاسىلىم بەرگەنىن بايقامايدى. مادەنيەتتى قالا ادامى ايقاي-شۋ كوتەرۋگە بەيىم، ول ءوزىنىڭ وسى شۋىمەن سارىارقانىڭ ءالسىز عانا ىڭقىلىن باسىپ كەتەدى، ەستىرتپەيدى. مىنە، قازاق دالاسىنداعى اشتىق سۇمدىعىن ورىس جۇرتشىلىعى بىلمەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا.

ايتەۋىر، قانداي سەبەپ بولسا دا، ناقتى جاعداي وسىنداي، باسقاشا ەمەس. اشتىقتىڭ اۋىرتپالىعىنان اۋىل قۇرىپ بارادى، ال قازاق حالقى  ادامدىق بەينەسىنەن ادا بولۋدا.

مەن بۇل سوزدەردى جازعاندا سارىارقاداعى اشتىق ەدىل بويىنداعىدان دا الاپات دەگىم كەلمەيدى، دەگەن بولسام، اقيقاتتان اتتاعان بولار ەدىم. ايتپاعىم مىناۋ عانا: سارىارقا دابىل قاق-پاسا، ول تويعاندىقتان، نەمەسە جانى جاي تاپقاندىقتان ەمەس.

بايلىققا بوككەن، قىرعىز-قايساقتىڭ بەرەكەلى، ەكاتەرينا زامانىنداعى، جيدەلىبايسىن ولكەسى دەپ قارامايىق وعان. سارى قىمىزى وزەندەي سارقىراعان، سۇرلەنگەن ەتى تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتاتىن سارىارقا جوق.

سارىارقانىڭ جان كۇيزەلىسىنە قۇلاق سالىپ، قازاق حالقىنىڭ اۋىر ىڭىرسىعان، ازالى ۇنسىزدىگىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى.

ماعجان
11-شىلدە، 1922 جىل

ماعجاننىڭ كوكشەتاۋعا ءىسساپارى. 1922 جىلعى 23-ماۋسىم كۇنى اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى گۋبەرنيالىق توتەنشە كوميسسيانىڭ ماجىلىسىندە ماعجان سويلەيدى: «پەتروپاۆل ستانتسياسىندا 1500 اشارىق ءجۇر، ولار ەلدەرىنە قايتقىسى كەلەدى. وسىلاردى قوسقاندا تاياۋ ارادا 5000 ادامدى قايتارۋ كەرەك. ولاردىڭ قۇجاتتارىن تەكسەرۋ جونىندە ءسوز قوزعالماسىن». 

1922 جىلعى 1-شىلدە. «اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى اقمولا گۋبەرنيالىق توتەنشە كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ماعجان بەكەنۇلى جۇماباەۆ اشتارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن پەتروپاۆل جانە كوكشەتاۋ ۋەزدەرىنە جىبەرىلدى.

م.جۇماباەۆقا اشتارعا كومەكتەسۋ جونىندە جۇرتشىلىق اراسىندا ۇگىت-تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قازاق قىزمەتكەرلەرىن، اقساقالداردى پايدالانۋ قۇقى بەرىلەدى.

قواك جانە تسچكگ توتەنشە وكىلى قياقوۆ».

سول كۇنى م.جۇماباەۆ پەن قياقوۆ پەتروپاۆلدان كوكشەتاۋعا قاراي سالت اتپەن شىعىپ كەتەدى[24]. قازاق اۋىلدارىن 50 كۇن بويى ارالاپ، جاعدايمەن تانىسىپ، اشتارعا كومەك كورسەتۋ ءجو-نىندە ناقتى شارالاردى ۇيىمداستىرادى.

شىلدەنىڭ 14 كۇنى ماعجان كوكشەتاۋ ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتى شاقىرعان جينالىسقا قاتىسادى. جانىندا ەرىپ بارعان موللا عالياسقار ايتقوجيندى اقسارى، قوتىركول، شىعىس، جاۋار، كوك-سەڭگىر بولىستارىنا جىبەرەدى.

1922 جىلدىڭ 29-تامىزىندا قياقوۆ  تا پەتروپاۆلعا قايتىپ كەلەدى.

بۇل ساپارداعى جۇمىستارى جونىندە ماعجان جۇماباەۆ ورىس تىلىندە ارنايى ەسەپ-بايانداما جاساپ تاپسىرعان. بۇل – ماع-جاننىڭ وسى قىزمەتتەگى اتى اتالاتىن جانە پەتروپاۆلدا جازعان سوڭعى قۇجات. ۇلى ويشىل اقىننىڭ قالام قارىمىن، ءمىنسىز ساۋاتى مەن شەكسىز وي-ءورىسىن تاعى دا ايعاقتايتىن وزىندىك قولتاڭباسى قولىمىزدا.

ۆ اكمولگۋبچرەزكومپومگول

دوكلاد

1 يۋليا ۆىەحال يز پ-پاۆلوۆسكا ۆمەستە س توۆ. كياكوۆىم. نا مەنيا بىلو ۆوزلوجەنو پرويزۆەستي پريكرەپلەنيە ۆ گولودايۋششيح كيرگيزسكيح رايوناح كوكچەتاۆسكوگو ي پەتروپاۆلوۆسكوگو ۋەزدوۆ، سبور پرودوۆولستۆەننىح پوجەرتۆوۆاني ۆ بلاگوپولۋچنىح رايو-ناح ي نالاجيۆانيە رابوت كوكچەتاۆسكوگو ۋكومپومگولا.

9 يۋليا پريەحالي ۆ كوكچەتاۆ، وتكۋدا توۆ. كياكوۆ وتپراۆيلسيا  ۆ اتباسار ي اكمولينسك دليا ۆىشەۋكازاننىح رابوت. 14 يۋليا منويۋ پروۆەدەنو ۆنەوچەرەدنوە پلەنارنوە زاسەدانيە، گدە مەجدۋ پروچيم پوستانوۆيلي – نەمەدلەننو پريستۋپيت ك سبورۋ پوجەرتۆوۆاني سرەدي كيرناسەلەنيا پريدەرجيۆاياس پرينتسيپا پو ودنوي گولوۆە كرۋپسكوتا س كاجدوگو ادمينيستارتيۆنوگو اۋلا ي 1/3 سبورا پرەپروۆوديت ۆ پ-پاۆلوۆسك ۆ راسپورياجەنيە گۋبپومگولا، ا 2/3 سبورا راسپرەدەليات نا مەستاح سرەدي گولودايۋششەگو ناسەلەنيا، ا تاك جە سروچنو ورگانيزوۆات ۆ كوكچەتاۆە دوم دليا كيرگيزسكيح دەتەي.

16 يۋليا ۆىەحال ۆ گولودنىە زاپادنىە ۆولوستي كوكچەتاۆسكوگو ۋەزدا دليا وزناكوملەنيا س پولوجەنيەم نا مەستاح ي پرويزۆودستۆا پريكرەپلەنيا. بىل ۆ چۋنگۋرچينسكوي، كاراچينسكوي، مەزگيلسكوي ي ايىرتاۆسكوي ۆولوستياح. پولوجەنيە ناسەلەنيا ۆ ۆىشە ۋكازاننىح ۆولوستياح دەيستۆيتەلنو بىلو كاتاستروفيچەسكوە. 90% ناسەلەنيا پيتالوس ياگودامي. بىل وچەۆيدتسەم منوگيح زابولەۆاني نا پوچۆە گولودا. پوبىۆ 10-11 دنەي ۆ ۆىشەۋكازاننىح ۆولوستياح يا ۋپوترەبيل ۆسە سيلى نا پريكرەپلەنيە، كاكوۆوە منويۋ پرويزۆەدەنو دوۆولنو ۋدوۆلەتۆوريتەلنو پو پرينتسيپۋ يز 5 دوينىح كوروۆ ي كوبىل ودنۋ گولوۆۋ پەرەداۆالي گولودايۋششيم سەميام نا ۆرەمەننوە پولزوۆانيە ت.ە. دو زيمى.

كستاتي، نەوبحوديمو ۋكازات، چتو ۆزىمانيە ماسلونيچنوگو نالوگا كراينە وبەزسيليلو گولودنوە ناسەلەنيە. ناپريمەر، حوزيايستۆو يز 10 دۋش، پيتايۋششەەسيا مولوكوم ودنوي كوروۆى، ي ونو پرينۋجدەنو بىلو سدات نالوگ، سامو نا تسەلىي مەسياتس بۋكۆالنو نيششەنستۆوۆالو.

زاكونچيۆ پريكرەپلەنيە، ك كونتسۋ يۋليا وبراتنو پريەحال ۆ كوكچەتاۆ، وتكۋدا ۆمەستە س چلەنوم ۋكومپومگولا، ۋەزدنىم مۋحتاسيبوم توۆ. ايتحوجينىم ۆىەحال ۆ ۆوستوچنىە بلاگوپولۋچنىە ۆولوستي.

بىل ۆ كوكچەتاۆسكوي ي كوتۋركۋلسكوي ۆولوستياح. ناسەلەنيە نا موي پريزىۆ و پوموششي وتزىۆالوس ۆەسما سوچۋۆستۆەننو. ناسەلەنيە دۆۋح  ۆولوستەي پوجەرتۆوۆالو 70 گولوۆ كرۋپنوگو ي مەلكوگو سكوتا ي 150 شتۋك رازنىح كوج.

يا داۆ پولنوموچيە مۋحتاسيبۋ ايتحوجينۋ سوگلاسنو پوستانوۆلەنيا ۋكومپومگولا 2/3 ۆسەگو سبورا پرەدستاۆيت ۆ كوكچەتاۆ دليا راسپرەدەلەنيا مەجدۋ گول.ناسەلەنيەم زاپادنىح ۆولوستەي، ا 1/3 نەمەدلەننو پرەدستاۆيت ۆ پ-پاۆلوۆسك، كاكوۆايا چاست نا دنياح بەزۋسلوۆنو بۋدەت پرەدستاۆلەنا سيۋدا.

مۋحتاسيب ايتحوجين پو موەمۋ راسپورياجەنيۋ پوەحال دالشە ۆ اكسارينسكۋيۋ، دجاۆارسكۋيۋ ي ۆوستوچنۋيۋ ۆولوستي دليا وتپراۆكي ۆ كوكچەتاۆ ي پەتروپاۆلوۆسك سوبراننىي ۆ ۆىشەنازۆاننىح ۆولوستياح سكوت.

نا وبراتنوم پۋتي ۆ پ-پاۆلوۆسك يا ۆمەستە س ۋپولنوموچەننىم گۋبپومگولا توۆ. جاكۋپوۆىم بىل ۆ جامانتۋزسكوي، تۋرانگولسكوي ۆولوستياح پ-پاۆلوۆسكوگو ۋەزدا. ناسەلەنيە ەتيح ۆولوستەي پولۋگولوداەت. ودناكو، بولەە زاجيتوچنايا چاست ناسەلەنيا نا موي پريزىۆ و پوموششي وتوزۆالاس ۆەسما وحوتنو.

تاينچينسكايا ۆولوست پوجەرتۆوۆالا 20 گولوۆ كرۋپسكوتا ي 20 كوج، جامانتۋزسكايا ۆولوست 20 گول. كرۋپسكوتا ي  25 كوج. تۋرانسكايا ۆولوست 7 گ. كرۋپسكوتا ي 5 كوج.

منويۋ دانو راسپورياجەنيە توۆ. جاكۋپوۆۋ ۆەس ەتوت سبور راسپرەدەليت مەجدۋ گولناسەلەنيەم پو ۋدوستوۆەرەنيۋ ۆوليسپولكوموۆ ي ۆولكوميتەتوۆ ۆزايموپوموششي.

ورگانيزاتسيا سبورا ۆ 4-ح ۆولوستياح پەتروپاۆلوۆسكوگو ۋەزدا زاكونچيلاس 15 اۆگۋستا.

17 اۆگۋستا پريبىل ۆ گورود پەتروپاۆلوۆسك[25].

زامپرەداكمولگۋبچرەزكومپومگولا
م.جۋماباەۆ.
گ. پەتروپاۆلوۆسك، 20 اۆگۋستا 1922 گودا.

قۇجاتتى تۇپنۇسقا تىلىندە ۇسىنا وتىرىپ، ونىڭ ءماتىنىن قازاقشالاۋدى دا ءجون كوردىك.

بايانناما

شىلدەنىڭ 1-كۇنى قياقوۆ جولداس ەكەۋىمىز پەتروپاۆلدان اتتانىپ كەتتىك. ماعان  كوكشەتاۋ جانە پەتروپاۆل ۋەزدەرىندەگى قازاق اۋىلدارىن ارالاپ، اشتىققا ۇشىراعان قازاقتار ءۇشىن مالى بار ايماقتاردان ازىق-تۇلىك جيناپ، تاراتۋ جانە كوكشەتاۋ ۋەزدىك  اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىن جولعا قويۋ تاپسىرىلعان بولاتىن.

شىلدەنىڭ 9-كۇنى كوكشەتاۋعا كەلدىك. قياقوۆ جولداس سول جەردەن اتباسار ارقىلى اقمولاعا ءجۇرىپ كەتتى. 14-شىلدە كۇنى كوكشەتاۋدا كەزەكتەن تىس جالپى جينالىس وتكىزىپ، جاعدايدى تالقىلادىق. قازاق اۋىلدارىنان اشتارعا ارناپ جىلۋ جيناۋعا شۇعىل كىرىسۋ تۋرالى قاۋلى الىندى. ءاربىر اكىمشىلىك اۋىلدان 1 ءىرى قارادان جيناپ، جينالعان مال مەن ازىق-تۇلىكتىڭ ۇشتەن-ءبىر بولىگىن پەتروپاۆلعا، گۋبەرنيالىق كوميسسيانىڭ قۇزىرىنا ءجى-بەرۋگە، قالعان ۇشتەن-ەكى بولىگىن سول جەردەگى اشتارعا ۇلەستىرىپ بەرۋگە ۇيعارىلدى. سونداي-اق، كوكشەتاۋ قالاسىندا جەتىم قال-عان قازاق بالالارى ءۇشىن ارنايى مەكەمە        

ۇيىمداستىرۋعا كەلىسىلدى.

16-شىلدە كۇنى جەر-جەردەگى جاعدايلارمەن تانىسۋ ءۇشىن جانە اشارىقتارعا كومەك جاساۋ ءۇشىن شۇڭعىرشى، قاراشى، مەزگىل جانە ايىرتاۋ بولىستارىنا ءجۇرىپ كەتتىم. بۇل اتالعان بولىستارداعى جاعداي، شىنىندا، جان شوشىرلىق ەكەن. حالىقتىڭ 90 پروتسەنتى دالا كەزىپ،جابايى جيدەك تەرىپ، قورەكتەنۋدە. اشتىقتان دەرتكە ۇشىراعان كوپ ادامداردى كوردىم. اتالعان بولىستاردا 10-11 كۇندەي ءجۇرىپ، اشتارعا كومەك كورسەتۋگە كۇش سالدىم. بەس سيىرى مەن جىلقىسى بارلاردىڭ ءبىر مالىن الىپ،  مالى جوقتارعا تاراتىپ، ۋاقىتشا، قىسقا دەيىن ساۋىپ، جۇرەك جالعايتىنداي جاسادىم.

رەتى كەلىپ تۇرعاندا، كورسەتپەسەم بولمايدى، اشتىققا ۇشىراعان وتباسىلارعا سالىنعان ماي سالىعى ولاردى مۇلدە تۇرالاتىپ كەتىپتى. مىسالى، ون جانى بار وتباسى جالعىز سيىرعا قاراپ وتىرسا دا، سالىق تۇرىندە ماي وتكىزۋگە مىندەتتەلگەن، ءسويتىپ جاڭاعى ون ادام قايىرشىلىققا ۇشىراعان.

اشتارعا ازىق ۇلەستىرىپ، شىلدەنىڭ اياعىنا قاراي كوكشەتاۋعا كەلدىم دە، ۋەزدىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى مۇحتاسيپ ايتقوجين جولداستى ەرتىپ، اشتىققا ۇشىراي قويماعان شىعىس وڭىرگە اتتانىپ كەتتىم. كوكشەتاۋ جانە قوتىركول بولىستارىندا بولدىم، جۇرتشىلىق اشتارعا كومەك كورسەتۋ جونىندە مەنىڭ سوزدەرىمە قالتقىسىز قۇلاق ءتۇردى. وسى ەكى بولىستىڭ حالقى جىلۋ رەتىندە ءىرىلى-ۋاقتى جەتپىس مال بەردى، ءجۇز ەلۋ دانا مال تەرىسىن جينادى.

ۋكومپومگولدىڭ قاۋلىسىنا سايكەس، جينالعان مالدىڭ ۇشتەن-ەكى بولىگىن كوكشەتاۋعا جەتكىزىپ، اشتىققا ۇشىراعان باتىس بولىستارعا تاراتۋ جانە قالعان ۇشتەن-ءبىر بولىگىن پەتروپاۆلعا ايداپ اكەلۋ جونىندە  مۇحتاسيپ ايتقوجينعا تاپسىرما بەردىم، بۇل مال تاياۋدا كەلىپ تە قالار. ايتقوجين مەنىڭ جۇمساۋىممەن اقسارى، جاۋار جانە شىعىس بولىستارىنا ءجۇرىپ كەتكەن. سول جاقتان مال جيناپ، كوكشەتاۋ مەن پەتروپاۆلعا جىبەرەدى.

پەتروپاۆلعا قايتار جولدا گۋبپومگول وكىلى جاقىپوۆ جولداسپەن بىرگە پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ جامانتۇز جانە تەرەڭكول بولىستارىندا بولدىم. بۇل بولىستاردىڭ حالقى اشتىققا جارتىلاي ۇشىراعان. دەگەنمەن، از-كەم مالى بارلار مەنىڭ ايتقانىمدى ەكى ەتپەي، اشتارعا كومەك كورسەتۋدە.

تايىنشا بولىسىنان 20 ءىرى قارا مەن 20 تەرى، جامانتۇز بولىسىنان 20 ءىرى قارا جانە 25 تەرى، تۇران بولىسىنان 7 ءىرى قارا مەن 5 تەرى جينالدى. ( كەپكەن مال تەرىسى دە ادامدارعا ازىق بولعان.استاعفيراللا!-ز.ت.) مەنىڭ نۇسقاۋىممەن، جاقىپوۆ جولداس بۇل مالداردىڭ ءبارىن بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىمەن كەلىسە وتىرىپ، اشارىقتارعا تاراتىپ بەردى. پەتروپاۆل ۋەزىندەگى 4 بولىستا مال جيناۋ 15 تامىزدا اياقتالدى.

17-تامىز كۇنى پەتروپاۆل قالاسىنا كەلدىم.

اشتارعا كومەك جونىندەگى گۋبەرنيالىق توتەنشە كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى م.جۇماباەۆ.
پەتروپاۆل قالاسى، 1922 جىلعى 20-تامىز.

ماعجان جۇماباەۆتىڭ بۇل بايانداماسى ءبىر جارىم ايعا جۋىق مەرزىم بويى قارالماي جاتىپ، 1922 جىلعى 13-قازاندا گۋبپومگول كوميسسياسى ءماجىلىسىنىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگىزىلدى. دالىرەك ايتقاندا حاتتامادا جازىلعانداي: «دوكلاد زام. پرەدگۋبسوۆپومگولا ت. دجۋماباەۆا و پوەزدكە پو كوكچەتاۆسكومۋ ي پەتروپاۆلوۆسكومۋ ۋەزدام. ودوبرەنو». بۇل جينالىسقا ماعجاننىڭ ءوزى قاتىسپاعان.

تەك ءبىر انىعى – سول كۇنى اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى توتەنشە كوميسسيا باسقاشا قۇرىلىپ، «اشتىقتىڭ زارداپتارىن جويۋ جونىندەگى كوميسسيا» بولىپ اتالعان. بىراق جاڭا كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ماعجان جۇماباەۆ جوق. سونىڭ الدىندا عانا گۋبەرنيالىق  «مير ترۋدا» گازەتىنە سابىر ءشاريپوۆتىڭ اتىنان جاريالانعان جالا ماقالاعا بايلانىستى ءوز كەلەشەگىنەن كۇدەر ءۇزىپ،  قايران اقىن قىزىلجاردان بوي تاسالاپ كەتىپ، تاشكەنتتەگى اۋەزوۆتەرگە بارىپ قوسىلعان بولاتىن… 

پايدالانىلعان دەبيەتتەر

1 سولتۇستىك قازاقستانوبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى — سقو مم. 1482-قور،  1-ءتىزىم، 75-ءىس،  63-بەت.
2 تسگاور. 1943-قور، 1-تىزبە، 789-ءىس، 326-بەت.
3گورۆيتس ب. گ. سكو ۆ 1917-1957گگ. س. 52-53.
4 سقومم. 53-قور، 3-تىزبە، 3-ءىس، 53-بەت.
5سوندا. 889-قور، 2-تىزبە، 1-ءىس، 46-بەت.
6 س.مۇقانوۆ. ءومىر مەكتەبى. 2-كىتاپ، 344-بەت.
7 سوندا، 343-بەت.
8سوندا، 343-بەت.
9 سوندا، 345-بەت.
10سوندا 349-بەت.
11سوندا، 352-بەت.
12سقومم. 53-قور، 3-تىزبە، 3-ءىس، 92-بەت.
13سوندا. 41-قور، 1-تىزبە، 1-ءىس، 5-بەت.
14سوندا، 22-بەت.
15سوندا، 33-بەت.
16 سوندا،  1616-قور، 1-ءىس، 2-تىزبە، 2-بەت.
17سوندا، 9-بەت.
18 سوندا،  1916-قور، 1-ءىس، 2-تىزبە، 41-بەت
19 سوندا 55-قور، 3-تىزبە، 36-ءىس، 11-بەت.
20 سوندا، 1616-قور، 1-تىزبە، 1-ءىس، 33-بەت.
21سوندا.
22سوندا، 29-56-بەتتەر.
23 سوندا 41-قور، 1-تىزبە، 10-ءىس، 20-23 بەتتەر.
24سوندا،  1616-قور، 1-تىزبە، 2-ءىس، 26-بەت.
25 سوندا

زارقىن تايشىباي، 

م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ەتنومادەني عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى

Abai.kz