تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. كەمەڭگەردىڭ ومىرىنەن ءبىر ۇزىك سىر
جازۋشى، سىنشى، مادەنيەتتانۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ۇلى دەگدار، قازاقتىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرىن جالعىز ءوزى كەشىپ وتكەن پاراسات پاديشاسى - اسقار سۇلەيمەنوۆ تۋرالى سەريالى ەستەلىك تولعاۋىنىڭ سوڭعى ءتۇيىنىن بەرىپ وتىرمىز. «كەمەڭگەردىڭ ومىرىنەن ءبىر ۇزىك سىردىڭ» الدىڭعى ەكى تاراۋى اۋەلى «الماتى اقشامى» گازەتىندە جاريالانىپ، ىزىنشە اۆتوردىڭ قالاۋىمەن «www.abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا جارىق كورىپ كەلدى. اسقارداي اردا تۋعان تۇلعانىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، تۇڭعيىعىنا جەتكەن ەستەلىكتىڭ كولەمدىلىگىنە قاراماي ءوزىنىڭ ىشكى مادەنيەتى مەن ءبىلىمىن بايىتا ءتۇسۋدى تىلەيتىن وقىرمان ءۇشىن تۇتاس بەرگەندى ءجون كوردىك.
«اباي-اقپارات»
80-ءشى جىلداردىڭ اياعى ەدى. الماتىنىڭ كوڭىلسىز كوكتەمى. قار ءبىر جاۋىپ، ءبىر ەرىپ، جەر-دۇنيە شىلقىپ، ىلجىراپ جاتىر. وسى كۇندەرى كونسەرۆاتورياعا اسەكەڭ جانە مەنىڭ ەرىك (كوكەەۆ) دوسىم قاتار كەلە قالعان. ەكەۋى اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ، جاقسىلاپ اڭگىمەلەسىپ شەر تارقاتىسقان. سونىمەن كەشقۇرىم بولىپ، مەنىڭ جۇمىسىم اياقتالىپ دالاعا شىقتىق تا ۇكىمەت ءۇيىنىڭ جانىنداعى ساياباقتا ءبىراز قىدىردىق.
- ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، مىنا جەردە مەنىڭ ءبىر سۋرەتشى دوسىم بار ەدى، - دەدى اسەكەڭ، - جۇرىڭدەر، سوعان كىرىپ شىعايىق.
جازۋشى، سىنشى، مادەنيەتتانۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ۇلى دەگدار، قازاقتىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرىن جالعىز ءوزى كەشىپ وتكەن پاراسات پاديشاسى - اسقار سۇلەيمەنوۆ تۋرالى سەريالى ەستەلىك تولعاۋىنىڭ سوڭعى ءتۇيىنىن بەرىپ وتىرمىز. «كەمەڭگەردىڭ ومىرىنەن ءبىر ۇزىك سىردىڭ» الدىڭعى ەكى تاراۋى اۋەلى «الماتى اقشامى» گازەتىندە جاريالانىپ، ىزىنشە اۆتوردىڭ قالاۋىمەن «www.abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا جارىق كورىپ كەلدى. اسقارداي اردا تۋعان تۇلعانىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، تۇڭعيىعىنا جەتكەن ەستەلىكتىڭ كولەمدىلىگىنە قاراماي ءوزىنىڭ ىشكى مادەنيەتى مەن ءبىلىمىن بايىتا ءتۇسۋدى تىلەيتىن وقىرمان ءۇشىن تۇتاس بەرگەندى ءجون كوردىك.
«اباي-اقپارات»
80-ءشى جىلداردىڭ اياعى ەدى. الماتىنىڭ كوڭىلسىز كوكتەمى. قار ءبىر جاۋىپ، ءبىر ەرىپ، جەر-دۇنيە شىلقىپ، ىلجىراپ جاتىر. وسى كۇندەرى كونسەرۆاتورياعا اسەكەڭ جانە مەنىڭ ەرىك (كوكەەۆ) دوسىم قاتار كەلە قالعان. ەكەۋى اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ، جاقسىلاپ اڭگىمەلەسىپ شەر تارقاتىسقان. سونىمەن كەشقۇرىم بولىپ، مەنىڭ جۇمىسىم اياقتالىپ دالاعا شىقتىق تا ۇكىمەت ءۇيىنىڭ جانىنداعى ساياباقتا ءبىراز قىدىردىق.
- ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، مىنا جەردە مەنىڭ ءبىر سۋرەتشى دوسىم بار ەدى، - دەدى اسەكەڭ، - جۇرىڭدەر، سوعان كىرىپ شىعايىق.
ۇشەۋمىز پانفيلوۆ كوشەسىمەن تومەن ءتۇسىپ سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ شەبەرحاناسىنا كەلدىك. كەلگەن ادامىمىز ايگىلى سۋرەتشى سالاحيددين ايتباەۆ ەدى. ەكى بولمەلى شەبەرحانانىڭ ءار جەرىندە شاشىلىپ جاتقان مولبەرت، رامالارعا جارىم-جارتىلاي كەرىلگەن كەنەپ، شاعىن ۇستەلدىڭ ۇستىندە شالا-پۇلا جەلىنگەن تاماق، جارتىلاي ىشىلگەن اراق - سۋرەتشىنىڭ تيپتىك مەكەن-جايى. ورتا بويلى، نىعىز دەنەلى، شاشىن قىراۋ شالا باستاعان قىزىلسارى ءوڭدى ادام اسەكەڭمەن قۇشاقتاسىپ امانداستى.
- كاكيمي سۋدبامي؟ - دەدى جىميىپ، - كورىسپەگەلى كوپ بولدى عوي.
ەكەۋى كور جەردى اڭگىمە قىلىپ از وتىردى.
- ال، نەڭ بار، كورسەت، - دەدى سودان سوڭ اسەكەڭ.
سالاحيددين شۇبەرەككە وراپ قابىرعاعا سۇيەپ قويعان سۋرەتتەردىڭ بىرەۋىن الىپ، وراۋىن جازىپ، قابىرعاعا، كەۋدە تۇسقا كەلەتىندەي ەتىپ ءىلدى.
- مىنە، مىناۋ، - دەدى اسەكەڭە قاراپ.
سۋرەتتىڭ ورتا تۇسىندا مازار تۇر. سول جاق بۇرىشتا ءبىر ادام شارتا جۇگىنە وتىرعان. قولىندا دومبىرا. اۋلاقتا تۇساۋلى ات ءجۇر.
- اتى نە؟ - دەدى اسەكەڭ.
- ات قويا الماي وتىرمىن، - دەدى سالاحيددين، - سەنەن اقىل سۇرايىن دەپ وتىرمىن.
اسەكەڭ سۋرەتتىڭ تۋرا جانىنا بارىپ ءۇڭىلىپ از تۇردى. سودان سوڭ اقىرىنداپ شەگىنە باستادى. شەگىنە-شەگىنە ارقاسىمەن قابىرعاعا تىرەلگەن. وسىنى كورگەندە سالاحيددين مەڭىرەيىپ تۇردى دا قالدى.
- قالاي ويىما كەلمەگەن، - دەدى سودان سوڭ، - ۇلكەيتۋ كەرەك ەكەن عوي.
- كوپتەن بەرى دالاعا شىقپاعانىڭ كورىنىپ تۇر، - دەدى اسەكەڭ. - ال، بۇل سۋرەتكە «ماڭىراما» دەپ ات قويسا قايتەدى؟
- «ماڭىراما» دەيسىڭ بە؟ - سالاحيددين يەگىن ۋقالاپ ءسال ويلانىپ قالدى، - كەشىر، ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن. ول نە؟
- مىناۋ جىر تولعاپ وتىرعان جىراۋ سياقتى، - دەدى اسەكەڭ سۋرەتكە مەڭزەپ، - ال، مازاردى اتا-بابانىڭ ارۋاعى دەپ شارتتى تۇردە كەلىسسەك... وندا مىناۋ ادامنىڭ جىرى - دۇعاسى.
- ءيا، سولاي دەۋگە بولادى، - دەدى سالاحيددين سۋرەتتىڭ جانىنا كەلىپ، - ءبىز پەرسپەكتيۆانى جاساي الامىز، كولوريستيكانى دۇرىس تابامىز، بىراق سيۋجەت ويلاپ شىعارا المايمىز. ءبىزدىڭ وسال جەرىمىز وسى.
- مىناۋ سىردىڭ بويىندا، ارال مەن قارماقشى جاقتا جىردىڭ «ماڭىراما» دەپ اتالاتىن ەرەكشە ءتۇرى بار، - دەدى اسەكەڭ ءسوزىن جالعاپ، - ادەمى ات قوي.
- دا، ۆەليكولەپنو، - دەدى سالاحيددين، - شىركىن، سۋرەت سىنشىلارى وسى سەن سياقتى بولسا عوي. ءبارى دە جاقسى بولار ەدى.
- مىنە، وتىرمىز، - دەدى سودان سوڭ شەبەرحانانى قولىمەن اينالدىرا مەڭزەپ، - سۋرەتتەر ارزانعا كەتەدى. باعاسىن بىلمەيدى.
- كەيىن بىزدە دە سۋرەت رىنوگى قالىپتاسادى، - دەدى اسەكەڭ جۇباتىپ، - سول كەزدە سەنىڭ شەدەۆرلەرىڭ ميلليون دوللارعا كەتەتىن بولادى.
- ءبىز ولگەننەن كەيىن، - دەدى سالاحيددين.
ابدەن كەش باتقاندا قايتتىق. سول ماجىلىستەن سالاحيددين ايتباەۆتىڭ ءبىر ءسوزى ەسىمدە قالىپتى. اسەكەڭنىڭ جۇزىنە ءبىرتۇرلى ريزا كەيىپتە قاراپ وتىرىپ، - وسى مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى انىقتاپ ايتىپ بەرۋگە قينالامىن،- دەگەن ەدى ول، - سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى جىپكە ءتىزىپ شىققاننان گورى، كىم ەمەس ەكەنىڭدى ساناپ شىققان وڭاي شىعار. سەنىڭ بويىڭداعى بار ونەردى ساناپ شىققاننان، سەندە جوق ونەردى ساناپ شىققان وڭاي. سەن رەنەسسانستىڭ ادامىسىڭ...
... ءيا، اسەكەڭنىڭ ونەرى سان-قىرلى ەدى. باياعى ءبىر عۇلامانىڭ ايتقان «جان تالانتى» («تالانت دۋشي»). ونىڭ كوپتەگەن سالادا پروفەسسيونال-ەكسپەرت بولعاندىعى وسى «جاننىڭ تالانتىنان» بولسا كەرەك. اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ كۇي تالعاماي، قانداي قالىپتا تۇرسا دا، ءتىپتى قاتتى سىرقاتتانىپ جاتقاندا دا كەز-كەلگەن تاقىرىپتا كەمەل پىكىر ايتا الاتىندىعى تاڭقالدىراتىن. مىنە، ونىڭ بويىنداعى وسى كوركەم قاسيەتتەردىڭ ەڭ بىرەگەيى - ونىڭ ساز ونەرىنە دەگەن قۇشتارلىعى، مۋزىكالىق سىنشىلىعى ەدى. جانە ونىڭ بۇل تاراپتاعى ەرۋديتسياسى مەن تانىمى ءسوز اراسىندا ەلەۋسىز عانا ايتا سالعان، نەمقۇرايدى پىكىرىنەن جارقىراپ كورىنىپ تۇراتىن.
بىردە تاعى دا تولەگەن اعانىڭ ۇيىندە داستارحان باسىندا وتىرعانىمىزدا راديودان ەسىردىڭ «توعىز تۇيەشى» جانە «اقجارما» دەگەن ەكى كۇيى تارتىلدى.
- وسى ەكى كۇيدىڭ تاريحىن بىلەسىڭدەر مە؟ - دەدى اسەكەڭ كۇي شەرتىلىپ بولعاندا.
ەشكىم بىلمەيتىن بولىپ شىقتى.
- ايتشى، - دەدى تولەگەن اعا، - كۇيدىڭ اڭىزدارىن كوپ ءبىلۋشى ەدىڭ عوي.
اسەكەڭ، كونە كۇندەردىڭ، قازاقتىڭ باسىنان وتكەن كەر زاماننىڭ ءتىرى كۋاسىندەي بولىپ ءسال مۇڭايىڭقىراپ، ءوزىنىڭ قوڭىر داۋسىمەن اڭگىمەنى تەربەپ جونەلگەن.
- باياعىدا، رەسەي مەن حيۋا سوعىسقان كەزدە بولعان ەكەن. ورىستىڭ اسكەرى تۇبەك پەن ۇستىرتكە جەتەدى. دالانىڭ كەرىش جولى اياقتالىپ، ەندى قۇم باستالادى. سودان ورىستىڭ ساردارى ادايلاردان تۇيە مەن جول كورسەتەتىن كىسى سۇراپ ەلشى جىبەرىپتى. اۋىلدىڭ اعالارى بۇكىل ادايدىڭ بيلەرى مەن باتىرلارىن جيناپ كەڭەس قىلادى. جۇرت ماملەگە كەلە المايدى. بىرەۋ ورىسقا كومەكتەسەيىك دەيدى، بىرەۋ كومەكتەسپەيىك دەيدى. سول جەردە تىلەنشىنىڭ ۇلى جولامان باتىر مەن سۇيىنقارا باتىر بار ەكەن. ەكەۋى ايتىپتى، ەلشىلەردى ەشتەڭە بەرمەي شىعارىپ سالۋ كەرەك دەپ. سونىمەن اقىرىندا بوكەن بيگە «سەن تورەلىگىن ايت» دەيدى. بوكەن بي ۇزاق ويلانىپ ايتتى دەيدى، ءدىن قارىنداس بولعان تۇرىكمەننەن نە كوردىك، ەلىمىزدى تالاي رەت شاۋىپ، بالا دەمەي، شاعا دەمەي قانشا ادامىمىزدى قۇلدىققا ساتىپ جىبەردى. «جاۋدى اياعان - جارالى» دەگەن، كاپىردىڭ قولىمەن بولسا دا قيراتۋ كەرەك، بىزگە ىستەگەنىن الدىنا كەلتىرۋ كەرەك. سوندىقتان، تۇيەنى دە، ادامدى دا بەرۋ كەرەك دەپ. سونىمەن وسىعان توقتاسادى. بوكەن بي ورىستىڭ وفيتسەرلەرىن شاقىرىپ الىپ ايتىپتى «مىنە، ءبىز سەندەرگە 500 تۇيە جانە 9 ادام تۇيەشى، قۇمنىڭ جولىن جاقسى بىلەتىن ىزكەسەر بەرەمىز. ەسىڭدە بولسىن، بۇل ادامداردى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتا، ۇرىس-سوعىسقا سالما، قاجاما. ەگەردە بۇلاردى تۇرىكمەندەر ءولتىرىپ كەتسە، نە دالانىڭ جولىن بىلمەيسىڭ، نە قۇدىق پەن سۋاتتى بىلمەيسىڭ، ايدالادا ءبىر وق اتا الماي شولدەن قىرىلاسىڭ» دەپتى. ەرتەڭىنە توعىز ادام ورىستىڭ اسكەرىنە قوسىلىپ شەرۋ تارتادى. سول توعىزدىڭ بىرەۋى ون جەتىگە جاڭا تولعان كۇيشى ەسىر ەكەن. سونىمەن، بۇلار از جۇرەدى، كوپ جۇرەدى اقىرىندا تۇرىكمەننىڭ استاناسى كوكتوبە دەگەن قالاعا جەتەدى. قالانىڭ دۋالى بيىك، قاقپاسى بەرىك، ورىستىڭ اسكەرى قانشا رەت شابۋىلداپ الا الماپتى. سودان اقىلداسىپ، جەردىڭ استىن ءىن قىلىپ قازىپ، دۋالدى تۇبىنەن قوپارىپ دارىمەن جاراتىن بولادى.
شابۋىل توقتايدى، تۇرىكمەننىڭ حانى ءوزىنىڭ سارايىندا جايباراقات وتىرا بەرەدى. حاننىڭ اناسى اقىلدى ادام ەكەن، ءبىر كۇنى دۋالعا شىعىپ، جاۋ جاققا قاراپ تۇرىپ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى دەيدى. بالاسىن شاقىرتادى. حان كەلىپ، قابىرعاعا شىعادى. اناسى ايتتى دەيدى «بالام، كاپىر نەعىپ ءۇنسىز قالدى، نە ىستەمەك ويىڭ بار» دەپ. حان ايتىپتى «نەدەن ابىرجىدىڭ انا، كاپىر بىزگە نە ىستەيدى. قامال بەرىك. سۋ دا جەتەدى، ازىق تا جەتەدى. كاپىر تاماعى تاۋسىلعاننان كەيىن ازىپ-توزىپ ەلىنە قايتادى. سول كەزدە شاعىلدىڭ ىشىندە قۋىپ جەتىپ كەسكىلەپ تاستايمىز» دەپ. اناسى ايتتى دەيدى «الدانبا ءويتىپ، بالام. كاپىردىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايدى. اناۋ تىگۋلى تۇرعان ءۇيدى كوردىڭ بە، سوندا كىرگەن ادام جوق بولىپ كەتەدى. سول ۇيدەن بەرى قاراي ءشوپ سارجولاق بولىپ سارعايىپ كەلە جاتىر. ولار جەردىڭ استىن قازىپ كەلە جاتىر. استانا جۇرتىمىزدى الادى، ءبارىمىزدى قىرادى» دەپ. بىراق بالاسى بۇل سوزگە قۇلاق اسپايدى. اقىرىندا قابىرعانى دارىلەپ جارىپ، ورىستىڭ قالىڭ اسكەرى كوكتوبەگە بۇزىپ كىرىپتى. سول حاننىڭ اناسىنىڭ ايتقانى بولىپتى. كەيىن ەسىر ايتتى دەيدى، جۇرت قان كەشىپ سوعىسىپ جاتقاندا، تۇرىكمەننىڭ ءبىر جاس جىگىتى جانى شىقپاي قينالىپ جاتىر ەكەن. سونىڭ باسىن سۇيەپ، يمان ايتىپ وتىردىم. سوندا ماعان ريزا بولىپ قالاي كوز جۇمعانىن ۇمىتا المايمىن» دەپ.
كەيىن ەلگە امان-ەسەن ورالعاننان كەيىن ەسىر وسى ەكى كۇيدى شىعارىپتى. كۇيدىڭ جايىن سۇراعان ادامدارعا، تۇرىكمەننىڭ اڭدىعان-باققانى ورىستىڭ اسكەرىنە جول كورسەتكەن ءبىز بولدىق. مەرگەندەرى تالاي رەت اتتى. تۇندە تالاي رەت شاپتى. بىراق ورىستار كەلىسكەندەي، ءبىزدى جاۋعا بەرمەدى. وسى توعىز تۇيەشىنىڭ باسىنان وتكەن قىزىقتى ايتىپ ەدىم دومبىرامەن. ال، قىلىشتارى كۇنگە شاعىلىسىپ، كىل جۇيرىك اقالتەكە مىنگەن ءجاۋمىتتىڭ اسكەرى اقتارىلىپ شىعا كەلگەندە، ورىستىڭ تىم-تىراقاي قاشقانىن تالاي كوردىك. «اقتارىلما» سول تۇرىكمەننىڭ ەرلىگى تۋرالى كۇي. بىزبەن جاۋ بولدى دەمەسەڭ، ەرلىگىندە ءمىن جوق ەدى تۇرىكمەننىڭ دەپتى. كەيىننەن بۇل كۇي «اقتارما» بولىپ، اقىرىندا وسى قازىرگى «اقجارما» اتىن يەلەنىپتى.
- «اقتارىلما» دەگەن ءسوز «شابۋىل» دەگەندى بىلدىرەدى عوي سوندا؟ - دەدى تولەگەن اعا.
- ءيا، - دەدى اسەكەڭ، - ادايدىڭ ەسكى سوزىندە سولاي. بۇل اڭگىمەنى ماعان تۇرىكمەنستاننان وسى جاققا كوشىپ كەلگەن ءبىر قاريا ايتىپ بەرىپ ەدى. بىراق ول كىسىنىڭ شەرتكەن كۇي نۇسقالارىندا، مىنا ءبىز تىڭداعاننان ءبىراز ايىرماشىلىقتار بار ەدى. كەيىننەن اقىن دۇيسەنبەك قاناتباەۆتان «سەن سول تۇرىكمەنستاننان ەدىڭ عوي، كوكتوبە دەگەن قالا بار ما؟» دەپ سۇرادىم. دۇيسەنبەك «ءيا، بار، اشحابادتان 60-70 شاقىرىمداي جەردە قۇلاعان قابىرعالارى ءالى جاتىر، قازىر ءشوپ باسىپ كەتكەن، مالدىڭ جايىلىمى» دەدى.
وسى كەزدە، و، كەرەمەت، راديودان «توعىز تۇيەشى» مەن «اقجارما» قايىرا تارتىلعان. قاراڭعى تۇسكەن ەكەن. شام جاعۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىز. بولمە ىشىندە، باياعى وتكەن ارداگەر زاماننىڭ رۋحى ويانىپ، ەڭىرەسكەن ەرلەر ءتىرىلىپ كەلگەندەي، تەبىرەنىسكە تولى ۇنسىزدىك ورنادى... ارينە، بۇنداي ءسات كۇندە بولا بەرمەۋشى ەدى.
... - سەن مۋزىكانتسىڭ عوي، - دەگەن ەدى بىردە اسەكەڭ، - وسى سەنەن، بىزبەنەن باتىستىڭ ۇقساس جەرلەرى، انالوگيالار جايىندا سۇراعىم كەلەدى. مىسالعا، تاتتىمبەتتى باتىستىڭ قاي كومپوزيتورىنا ۇقساستىرار ەدىڭ؟ بۇل جەردە مەن فورمانى ايتىپ تۇرعانىم جوق. تەك قانا رۋح جانە ءار كومپوزيتوردىڭ ءوز ەلى ءۇشىن ءمانى، وسىنى عانا ايتىپ وتىرمىن.
قيىن سۇراق، كادىمدىگەي باس قاتىرۋعا تۋرا كەلدى.
- شوپەن، - دەدىم اقىرىندا، - سودان سوڭ گريگ. شوپەن مەن گريگتى قوسسا، تاتتىمبەت سياقتى بولادى.
- دۇرىس، - دەدى اسەكەڭ ريزا بولىپ، - ال، قۇرمانعازى... كىمگە ۇقسايدى، قالاي ويلايسىڭ؟
قۇرمانعازى تۋرالى باياعىدا ويلانىپ قويعانمىن. بۇل وڭايلاۋ سۇراق ەدى.
- ازىناۋلاق ۆاگنەرگە ۇقسايدى، بىراق نەگىزىنەن بەتحوۆەن، - دەدىم.
- براۆو! - دەدى اسەكەڭ.
سودان سوڭ تولەگەن اعاعا بۇرىلعان.
- تولەگەن، بۇگىن تالاسبەككە «5» قويامىز. ايتقانىنىڭ بارلىعى وندىققا ءدوپ ءتيىپ جاتىر.
- ال، داۋلەتكەرەي... كىمگە ۇقسايدى؟ - دەدى ماعان بۇرىلىپ.
بۇل ەڭ قيىن سۇراق ەدى. قانشا رەت ويلانسام دا ءبىر بايلامعا جەتە الماعانمىن.
- تەكتىلىگى، ادامگەرشىلىگى، ىزگىلىگى، كىرپياز بەكزاتتىعى جاعىنان وعان تەڭ كەلەتىن ادام جوق، - دەدىم.
- براۆو! - دەدى اسەكەڭ تولقىپ.
وسى جەردە، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن بولعان ءبىر وقيعا ەسىمە ورالدى. 1976 جىلى ءساۋىردىڭ اياعى، مامىردىڭ باسى، اسكەردەن قايتىپ كەلە جاتىرمىز. رەسەيدىڭ كوپ قالاشىقتارىنىڭ بىرىنەن قازاقتىڭ ءبىر شالى مەن كەمپىرى پويىزعا وتىردى. ءبىر كۋپەدە بولعاننان سوڭ اڭگىمەدەن اڭگىمە شىعادى.
- ءبىزدىڭ دە سەن سياقتى بالامىز بار، اسكەردە، - دەدى اجەي، - گەرمانيادا. ءبىر جىلدان كەيىن كەلەدى. قۇداي جەتكىزسە.
ازدان سوڭ شاي الدىرىپ، پىسكەن ەت پەن باۋىرساقتى الدىما ءۇيىپ قويدى. ەدىلدەن ءوتىپ قازاقتىڭ سارى دالاسى باستالعاندا وتاعاسى تەرەزەگە ءۇڭىلىپ از وتىردى دا، - جارىقتىق، باياعى باپاستىڭ تابانى تيگەن جەر عوي، - دەدى.
- باپاسىڭىز - داۋلەتكەرەي عوي؟ - دەدىم مەن.
- ءيا، - دەدى وتاعاسى، - ەل ىشىندە ءالى كۇنگە دەيىن باپاس دەپ ايتادى.
سوزدەن ءسوز قۋالاپ وتىرىپ، قاريا، ۇلكەن ءبىر اڭگىمەنى قوزعاعان.
- يساتاي مەن ماحامبەت ولگەننەن كەيىن قۇرمانعازى كوپكە دەيىن تورەلەرمەن قىرعيقاباق بولىپ ءجۇرىپتى. داۋلەتكەرەيدىڭ دە شابارماندارىنا ايبات شەگىپ، تالاي رەت ايتاتىنىن ايتىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە قۇرمانعازىنىڭ اۋىلىنا داۋلەتكەرەيدەن حابارشى كەلدى، تورە بۇكىل دومبىراشىنى ءوزىنىڭ اق ورداسىنا قوناققا شاقىرىپ جاتىر. بىراق بۇل شاقىرىستىڭ ءبىر شارتى بار، «ەگەردە قۇرمانعازى بۇرىنعى كۇرەڭ قاباعىن قويىپ تابالدىرىعىمنان اتتاسا عانا باسقالار شاقىرىلادى دەپ سالەم ايتتى تورەم»، دەيدى شابارمان. قۇرمانعازى ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرىندا داۋلەتكەرەيدىڭ اۋىلىنا اتتانىپتى. تورە قوناقتاردى جاتقىزىپ قويىپ كوپكە دەيىن كەلمەپتى. اقىرى ءبىر اپتاداي جاتىپ، قوناقتار اقىلداسىپتى. وسىلاي قىمىز ءىشىپ، ەت جەپ جاتا بەرەمىز بە، باپاس ەندى كورىنبەسە، اۋىلىمىزعا قايتا بەرەمىز دەسىپتى. سوندا عانا داۋلەتكەرەي قوناقتارىنا كەلىپ سالەم بەرىپتى. جۇمىسباستى بولعانىن ايتىپ كەشىرىم سۇراپ، قوناقتارمەن ءماجىلىس قۇرىپ وتىرىپتى. سودان دومبىراسىن الدىرىپ، قۇلاقكۇيىن كەلتىرىپ ايتتى دەيدى. «جاميعات، مەن سەندەردى ۇلكەن ءبىر سەبەپپەن شاقىرتىپ ەدىم. جاڭادان ەكى كۇي شىعاردىم. مەنىڭ سىنشىم سەندەرسىڭدەر. سەندەر نە ايتاسىڭدار - سول بولادى. توپان جانە جىگەر دەگەن ەكى بۇركىتىم بار ەدى. اڭعا شىققاندا سول ەكەۋىنەن بىردەي ايىرىلدىم. بىرەۋى تاسقا ءتۇسىپ ءولدى، بىرەۋىن كوكجال قاسقىر شايناپ ءولتىردى. مىنە، سول كۇيدى تىڭداڭدار». بۇكىل بوكەيدىڭ كۇيشىلەرى تاڭعاجايىپ ەكى كۇيدى تىڭداپ، ۇناتىپ، سول جەردە جاتتاپ ۇيرەنىپ ەلدى-ەلگە تاراتىپ الىپ كەتىپتى. باسقالار اتتانىپ جاتقاندا قۇرمانعازى تورەنىڭ اۋىلىندا قالىپ قويىپتى. كەلەسى كۇنى جولعا شىققاندا، داۋلەتكەرەي تورەدە جوق ادەتپەن قوناعىن ءبىر كوش جەرگە شىعارىپ سالىپتى. سوندا اۋىلدان ۇزاعاننان كەيىن قۇرمانعازى ءدۇرس ەتىپ اتتان ءتۇسىپ، داۋلەتكەرەيدىڭ ۇزەڭگىسىنەن ۇستاپ تۇرىپ كەشىرىم سۇراپتى. سويتسە بۇل ەكى كۇي، شىندىعىندا يساتاي مەن ماحامبەت سىندى ەكى قىرانعا ارنالعان ەكەن عوي. «مەن اق پاتشا مەن قازاقتىڭ اراسىنداعى دانەكەرمىن. ال يساتاي مەن ماحامبەتتەي ەرلەرىم ولگەندە مەن دە وسى الاش قۇرلى قايعىردىم. مەنى سوكپەڭدەر» دەگەنى ەكەن عوي داۋلەتكەرەيدىڭ.
وسى اڭگىمەنى ايتىپ بەرگەنىمدە اسەكەڭ تومەن قاراپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
- ءياا، - دەدى سودان داۋسى ءسال قارلىعا، اۋىر كۇرسىنىپ، - مىنە، قازاقتىڭ رومانيستەرى قايدا، قانە؟ وسىدان ارتىق قانداي تاريح، قانداي تاعدىر كەرەك؟ قانداي تيتاندار، قانداي زاڭعار تۇلعالار...
- شىن ەر، شىن رىتسار ءۇش نارسەگە - ايەلگە، جۇيرىك اتقا، سۇلۋ سازعا باس يۋ كەرەك، تابىنۋى كەرەك، - دەگەن ەدى بىردە اسەكەڭ، - قازاقتا وسى ۇشەۋى دە بار. اسىرەسە، تاتتىمبەت پەن داۋلەتكەرەيدە. «كوركەم حانىم» داۋلەتكەرەيدىڭ ايەلگە ارناعان ەڭ اسقاق كۇيى. داۋلەتكەرەيدىڭ ۇلى سالاۋاتكەرەي دە داۋلەسكەر كۇيشى بولعان ەكەن. سالاۋتكەرەيدەن مامەن ۇيرەنىپتى. ال مامەننىڭ شاكىرتى ءوزىمىزدىڭ قالي اقساقال. قالي جانتىلەۋوۆتى ايتام. وسى قالەكەڭنىڭ ورىنداۋىندا مامەننىڭ «قاراجان حانىم» كۇيىن تىندادىم. ايتارعا ءسوز تابا المادىم. سول بۇرىننان كەلە جاتقان، داۋلەتكەرەي جاڭا ارناعا تۇسىرگەن ۇلى ءداستۇر مامەننىڭ ونەرىنەن تاعى ءبىر بيىك كورىنىس تاۋىپتى. وسى مامەننىڭ بىردە «دۇربەلەڭ»، بىردە «ون جەتىنشى جىل» دەپ تارتىلاتىن كۇيىن تىڭداعاندا عاجاپ قالدىم. ءالى كۇنگە دەيىن بۇل جۇمباقتى شەشە الماي كەلە جاتىرمىن.
اسەكەڭ شىلىمىن اسىقپاي تۇتاتىپ، ادەتىنشە بولمەنىڭ ءىشىن باياۋ كەزىپ، تولعانىپ كەتتى.
- ءوزىڭ ويلا. بۇل وتە كۇردەلى كۇي. ارينە، قازاقتىڭ كۇيلەرىنىڭ كوبى كۇردەلى. بىراق مىناۋ باسقا ساپاداعى كۇردەلىلىك. قۇرمانعازىعا قاتىستى ايتىپ، ەلدىڭ بارلىعى جاۋىر قىلعان «سيمفونيزم» دەگەن ءسوز بار. جاۋىر بولسا دا ايتايىن، مامەننىڭ «دۇربەلەڭى» - قازاقتىڭ سيمفونياسى.
- جالعىز داۋىستى ەمەس پە، - دەدىم ادەيىلەپ، - مونوديا عوي.
- سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ فورما، - دەدى اسەكەڭ. - مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم - مۋزىكانىڭ رۋحى، قابىلداۋدىڭ دەڭگەيى.
اسەكەڭ جىميىپ كۇلدى.
- اراۆيننەن وسى جايىندا سۇراپ ەدىم، دەرەك تاراپ كەتەدى دەدى مە، ايتەۋىر ەشتەڭە ايتپادى. بار بولعانى «مەن داۋلەتكەرەي تۋرالى ۇلانعايىر ماتەريال جينادىم، ەندى كىتاپ جازعالى جاتىرمىن» دەدى. كەيىننەن بۇل مالىمەتتى مۇلدەم باسقا جاقتان الدىم. داۋلەتكەرەي ورىستىڭ قالالارىنا بارىپ، ورىس دۆورياندارى سياقتى كيىنىپ، وپەرا مەن سيمفونيالىق كونتسەرتتەردى تىڭدايدى ەكەن. ونىڭ كۇيلەرىندەگى ەرەكشە الىمدىلىق وسى جاڭا، قازاقتا بۇرىنسوندى بولماعان مۋزىكالىق تاجىريبەدەن تامىر تارتىپ تۇر. ءمادياردىڭ اۋەندەرىن ەۋروپالىق كلاسيكامەن استاستىرا بىلگەن فەرەنتس ليست پەن بەلا بارتوكتان قاي جەرى كەم، ايتشى ءوزىڭ.
- سوندا، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاق ءسيمفونيزمى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى قاراي ءوز-وزىنەن پايدا بولا باستاعان عوي؟ - دەپ سۇرادىم مەن.
- تۋرا ۇستىنەن ءتۇستىڭ، - دەدى اسەكەڭ، - سيمفونيزم سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ جەمىسى ەمەس، باياعىدا، ءبىر عاسىر بۇرىن پايدا بولا باستاعان. باستاۋىندا ۇلى داۋلەتكەرەي تۇر. سيمفونيانى سوۆەت زامانىندا جاڭادان، ەكىنشى رەت ويلاپ شىعارىپ كەرەگى جوق ەدى.
- مۇنداي كۇپىردى ايتۋدان قورىقپايسىز با؟ - دەدىم قالجىڭداپ.
- جوق، - دەدى اسەكەڭ، - ول از بولسا، ايتايىن، قازاق مۋزىكاسىنىڭ تاريحى قايتادان جازىلۋى كەرەك. جانە ول تاريح جازىلادى دا. مەن بۇعان قۇدايعا سەنگەندەي سەنەمىن.
از ءۇنسىز وتىرىپ تاعى ءبىر سۇراق قويدى.
- «كوكەيكەستىنىڭ» بۇرىنعى اتىن بىلەسىڭ بە؟
- بىلەم، - دەدىم مەن، - تاتتىمبەت جارىقتىق، العاشىندا «جانتەلىم» دەپ تارتىپتى. ارقانىڭ كۇيشىلەرى كەشەگە دەيىن سولاي دەپ تارتقان
- بىلەدى ەكەنسىڭ عوي، - دەدى اسەكەڭ، - ال ەندى نەگە «كوكەيكەستى» بولىپ كەتكەنىن ايتىپ بەرەيىن. مەن م.اۋەزوۆ تەاترىندا قىزمەتتە جۇرگەندە ەستىگەنمىن. تەاتردىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن ۆەتەران اكتەرلەردىڭ ايتىسى. ابىكەن حاسەنوۆ وسى تەاتردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە احمەت بايتۇرسىنوۆپەن، ساكەن سەيفۋلينمەن، مۇحتار اۋەزوۆپەن كوپ ارالاسىپتى. قانشا رەت داستارحاندارىنا بارىپ كۇي شەرتكەن. ءبىر كۇنى وسى كۇيدى تارتادى. احمەت اعامىز «ابىكەن، بۇل كۇيدىڭ اتى نە؟» دەپ سۇرايدى. «جانتەلىم» دەيدى ابىكەن. سوندا احمەت اعامىز ايتىپتى، مىناۋ، تاتتىمبەتتىڭ كوكەيىن كەسكەن كۇي ەكەن. «جانتەلىم» دەپ قازاق ەت جاقىن ادامىن ەركەلەتىپ ايتا بەرەدى. بۇل كۇي بۇدان بىلاي «كوكەيكەستى» بولسىن دەيدى. كەيىن راديوعا سولاي دەپ جازىلىپ، بۇكىل قازاققا سول اتپەن تاراپ كەتكەن عوي. اسقاق ماحاباتتى جىرلاعان كۇي عوي.
- يا، - دەدىم مەن، - تاتتىمبەت بوزبالا كەزىندە عاشىق بولعان اقسۇڭقار دەگەن قىزعا ارناپتى.
اسەكەڭ ءسال ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
- العاشقى كىرشىكسىز ماحاببات، - دەدى سودان سوڭ ادەتىنشە باياۋ سويلەپ، - مىنە، كوردىڭ بە سەنىڭ مىنا اڭگىمەڭنەن كەيىن، مەن ەندى بۇل كۇيدىڭ وسى ەكى اتىنىڭ ەكەۋىن دە قيماي تۇرمىن.
- «جانتەلىم» - دەدى سودان سوڭ ءبىر نۇكتەگە قادالا قاراپ، - «كوكەيكەستى». وسى ەكى ءسوزدىڭ ءوزى ادامنىڭ جۇرەگىن سۋىراتىنداي... قاسىرەت پەن قامرىق تا بار...ءازىز كورىكتىڭ الدىندا باس يۋ دە بار...
اسەكەڭنىڭ ءسوزى كوڭىل تۇكپىرىندەگى باسقا ءبىر ءسوزدى وياتقان. «مەن ءسىزدى ورتەنە، ەسىم كەتە ەلجىرەي ءسۇيدىم، قۇدايىم، باسقا ادام دا ءسىزدى سولاي ءسۇيسىن» («يا ۆاس ليۋبيل تاك پلامەننو، تاك نەجنو، كاك داي ۆام بوگ ليۋبيموي بىت درۋگيم») دەگەن ولەڭ جولدارى ويىما ورالدى. وزىڭە بۇيىرماعان سۇيگەن جاردى باتا بەرىپ شىعارىپ سالۋ ءۇشىن دە ۇلكەن جۇرەك كەرەك.
- ەكەۋى قوسىلا الماعان با؟ - دەدى اسەكەڭ.
قوسىلا الماعان، سەبەبى قىزدىڭ دا ايتتىرىلعان جەرى بار، تاتتىمبەتتىڭ دە اتاستىرىلعان قالىڭدىعى بار. قازاقتىڭ اتا زاڭى كەسە-كولدەنەڭ تۇرعان. وسىنى ايتقانىمدا اسەكەڭ بولمەنىڭ ءىشىن تاعى كەزىپ كەتتى.
- ال سول اقسۇڭقار... تىمقۇرماسا باقىتتى بولىپ پا؟ - دەدى سودان سوڭ قارسى الدىما كەلىپ.
بىلسەم دە ايتپادىم.
- جولى بولماعان سياقتى عوي، - دەدىم جۇمسارتىپ.
اسەكەڭ تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ تەرىس قاراپ تۇردى.
- كەل ەكەۋمىز سول كۇيدى تىندايىق، - دەدى اقىرىن عانا، - ابىكەڭنىڭ ورىنداۋىندا...بار ما؟
كۇي تىندالدى. كەشكە ادەتىمشە ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالدىم.
- قاتارسيس دەگەن وسى، - دەدى اسەكەڭ جاپىراق كومكەرگەن اسفالتتان كوز الماي كەلە جاتىپ، - باياعىدا ءبىر عۇلاما ايتىپتى، «مەن مۋزىكانى نە ءۇشىن جاقسى كورەم؟ سەبەبى، مۋزىكا ادامنان، قوعامنان شىنشىل» دەپ. نيتسشە ايتادى، «بەز مۋزىكي ەتوت مير بىل بى وشيبكوي» دەپ.
نيكولسك شىركەۋىنىڭ جانىنداعى پاركتى ءبىراز ارالادىق. اسەكەڭ ءسال كۇرسىنىپ ءسوزىن جالعاعان.
ايسا عالايىسسالام كرەستتە ءولدى، ادامزات ءۇشىن ءولدى دەپ جاتادى. جانىندا تۇرىپ كۋا بولعان جوقپىز. بىراق ابدەن مۇمكىن. الايدا ايساداي داڭقى شىقپاسا دا ەرلىگى سودان ءبىر مىسقال دا كەم ەمەس، بىرنەشە قازاقتى بىلەم. داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، قۇرمانعازى مەن سۇگىردى ايتىپ تۇرمىن. بۇلار قۇنىكەر بولىپ اللانىڭ الدىنا بارىپ، قازاق ءۇشىن عانا ەمەس، ادامزات ءۇشىن، ينسانيات ءۇشىن ءسوز ايتقان. ادامزاتتى اقتاپ شىققان. تەك اسىلىق ايتتى دەمە، مەنىڭ ءسوزىمدى اسقاق قىلعان - كۇيدىڭ ارۋاعى. كۇي قانداي كيەلى بولسا - مەنىڭ ءسوزىم دە سونداي ءور. ويدان شىعارىپ ايتىپ تۇرعانىم جوق بۇل ءسوزدى.
- ۇيگە كىر، - دەدى سودان سوڭ، - شاي ىشەيىك.
- اسىعىسپىن، - دەدىم مەن، - كەشىرىڭىز. كەلەسى جولى.
اسەكەڭ كۇرسىنىپ قولىمدى قىستى.
- مۇحاڭ ايتىپتى عوي «قازاقتىڭ ارى مەن ۇياتى، كىسىلىگى كۇيدە عانا قالدى» دەپ. سول راس ءسوز...
...كەيىن سۋرەتشىنىڭ شەبەرحاناسىنداعى اڭگىمەگە قايتىپ ورالعان ەدىك.
- اعا، «كوپتەن بەرى دالاعا شىقپاعانىڭ كورىنىپ تۇر» دەپ ەدىڭىز عوي، - دەدىم مەن، - سوندا سالاحيددين ايتباەۆتىڭ پلەنەرگە شىقپايتىنىن ايتقىڭىز كەلدى مە؟
- ول دا بار، - دەدى اسەكەڭ، - كوپ ادام پلەنەردى تابيعاتقا شىعىپ، بۇرىڭعى اسەرلەردى جاڭارتۋ دەپ قانا تۇسىنەدى. كەيبىر سۋرەتشىلەر دالادا تۇرىپ جۇمىس ىستەيدى. ارينە، ءار سۋرەت مەكتەبىنىڭ پلەنەر جايىندا وزىنە عانا ءتان تۇسىنىگى بولادى. الايدا، تابيعاتپەن استاسۋدا قيىر شىعىس سۋرەت ونەرىنە ەشبىر مەكتەپ جەتە المايدى. ولارداعى پلەنەر - مەديتاتسيا، تابيعاتقا شومۋ. سىرتقى دۇنيە، سىرتقى تابيعات پەن ىشكى دۇنيە، ىشكى تابيعاتتى جاراسىمعا كەلتىرۋ ارقىلى وسى بولمىستاعى بارلىق زاتتىڭ شىققان تەگى، وتانى بولىپ سانالاتىن تىلسىمعا ءسىڭۋ. مىسالى قيىر شىعىس پوەزياسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ءسوز ونەرىمىزگە ۇقسامايدى. ولاردىڭ ولەڭ ونەرى دە - مەديتاتيۆتىك ونەر. مىسالى، باسيو يا باسقا اقىنداردىڭ حايكۋ نەمەسە تانكالارىن الساڭىز، بىزشە ءۇش اق جول، ەشقانداي ماعىنا بەرمەيدى، ال وزدەرى ءۇشىن تىلسىمعا شومۋ ءۇشىن ايتىلاتىن دۇعا ىسپەتتى.
ەكەۋمىز كوك بازاردىڭ جەلكەسىندەگى پانفيلوۆ پاركىندە قىدىرىپ جۇرگەنبىز.
- مىسالى، اناۋ اعاشتى قارا، - دەدى اسەكەڭ كوكتى تىرەپ تۇرعان الىپ شىناردى كورسەتىپ، - وسىنى مازار دەپ ەلەستەت. ال ەندى ونى سۋرەتكە سيعىزۋ ءۇشىن شەگىنۋىڭ كەرەك. كوپ شەگىنۋىڭ كەرەك. مازاردىڭ بويى سيعاننان كەيىن دە شەگىنۋ كەرەك. ەرتەدەگى كەمەڭگەر سۋرەتكەرلەردىڭ ءبىرىنشى قاعيداسى وسى - «ديستانتسيا - ونەردىڭ جانى» («ديستانتسيا - دۋشا يسكۋستۆا») دەپ ايتىلادى. بۇنىڭ ادەبيەتكە دە، ونەردىڭ بارلىق تۇرىنە قاتىسى بار. سونىمەن ديستانتسيا. سالاحيددين گەني. ەگەر وسى ءبىرىنشى نۇسقا سۋرەت ساقتالسا، ارينە. كەيىن باسقاشا سالىپ جۇرمەسە. سۋرەتتە ەكى قاشىقتىق ءبىر-بىرىنە سالعاستىرىلعان. مازار الىستا تۇرعانىمەن، ونىڭ بەدەرىندە جاقىننان عانا كورۋگە بولاتىن ەلەمەنتتەر بار. ياعني، مازار شىندىعىندا جوق تا بولۋى مۇمكىن.
- مەن سۋرەت سىنشىسى ەمەسپىن، - دەدىم تاڭىرقاپ، - ءبىر ءسوزىڭىزدى ءتۇسىنىپ، ءبىر ءسوزىڭىزدى تۇسىنبەي تۇرمىن. سۋرەتتە تۇرعان نارسە قالاي جوق بولادى؟
اسەكەڭ ماڭدايىن ۋقالادى.
قالاي دەسەم. ادەبيەتتەن مىسال كەلتىرىپ تۇسىندىرۋگە بولادى. لەرمونتوۆ ءبىر ولەڭىندە بالماسكارادتا تۇرىپ، قيالمەن دەرەۆنياعا، بالالىق شاققا كەتەدى. ازدان سوڭ مىناۋ رەالدى دۇنيەگە قايتىپ كەلەدى. سوندا «مىناۋ بيلەپ جۇرگەندەردى ۋ تاتىعان ولەڭىممەن جەر قىلعىم كەلەدى» دەيدى. بۇل جەردە بالالىق شاق ءوتىپ كەتكەن، بۇل دۇنيەدە جوق. تەك سانادا دەتالدارى قالعان. سۋرەت ول مۋزىكا ەمەس، پوەزيا ەمەس. سۋرەتشى سۋرەتتىڭ استىنا «شىندىعىندا مىنا مازار جوق ەدى، سانامداعى ەلەس ەدى» دەپ جازىپ قويا المايدى عوي. نەمەسە، قورىتىپ ايتسام، سۋرەتتەگى ەكى قاشىقتىق، الىستا، وتكەن زاماندا ەلەس كۇيىندە قالعان مازاردى بەينەلەيدى. مىسالى، مۋزىكادا دا سونداي ءتاسىل بار. شوپەننىڭ پولونەزدەرى پولياك مۋزىكاسىنان ءتۇرلى اسسوتسياتسيالار، وڭدەلگەن تسيتاتالار كەلتىرىپ، كوكەيىندە ۇنەمى پولشانى ۇستاپ وتىرادى. سونىمەن ءسالاحادديننىڭ سۋرەتىنە قايتىپ كەلەيىك. بايقاساڭ جۋسان مەن كوكپەك قىزىل رەڭدى. شاماسى تاڭ اتىپ كەلە جاتقان بولۋى كەرەك. بىراق قىزىل رەڭك نەندەي ماعىنا بەرەتىنى بەلگىلى عوي. تاماشا. تەك... اۋا جوق. ءولىمنىڭ سارىنى جوق. مەن بۇل جەردە ءولىم دەگەندە ونىڭ كۇيكى جاعىن ايتىپ تۇرعان جوقپىن. مەن بۇل جەردە ءومىردىڭ اپوفەوزى، ءومىردىڭ ەڭ ءماندى سوڭعى ءساتىن ايتىپ تۇرمىن. مايداندا بولعاندار، ءولىمنىڭ ءيىسى بولاتىنىڭ ايتادى. ەگەردە بۇل سۋرەتتەگى اۋادان ءولىمنىڭ ساعىمى كورىنسە... سودان سوڭ بۇل سۋرەتتىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن كەمشىلىگى - ونىڭ كامەرالىعىندا. ەپيكالىق پولوتنونى، يدەيانى، كامەرالىق كەڭىستىككە سيعىزباق بولعان. بۇل بىتپەگەن سۋرەت. بويالعان كونتسەپتسيا. بىراق ءبارىبىر شەدەۆر.
اسەكەڭ شىلىمىن تۇتاتىپ، مىرس ەتىپ كۇلدى.
- مەن سۋرەتشىلەر مەن كينەماتوگرافيستەردەن وتكەن كىنامشىل ادامداردى كورگەم جوق. بۇلاردا ءبىر كورپوراتيۆتىك مەيمانا بار. كولدەنەڭ ءبىر ادام سۋرەت، يا كينو تۋرالى پىكىر ايتسا بولدى، پالەگە قالدى. جابىلىپ جەپ قويا جازدايدى. ال ول ادام سول سۋرەتشىدەن اسقان سۋرەتشى، كينونىڭ نە ەكەنىن كەز كەلگەن رەجيسسەر نەمەسە ستسەناريستەن ارتىق بىلەتىن مايتالمان سىنشى بولۋى مۇمكىن. «قانداي دا بولماسىن سالادا سىن ايتۋ ءۇشىن سىنشى سول سالانىڭ ادامى بولۋى كەرەك» دەگەن، ادامنىڭ اقىلىنا سيمايتىن الابوتەن «ەستەتيكالىق» قاعيدانى وسى سۋرەتشىلەر مەن كينوشنيكتەر ويلاپ شىعارعان. بۇلار سىننىڭ، وسى كينو يا سۋرەت نەمەسە كوركەم ادەبيەت سياقتى ونەر ەكەنىن، سىننىڭ جەكەدارا ونەر بولىپ قالىپتاسىپ كەتكەنىنە بىرنەشە عاسىر بولعانىن بىلمەيدى جانە بىلگىسى دە كەلمەيدى. ارينە، كەيدە ونەر ادامدارىنىڭ اراسىندا سىنشىلار كەزدەسۋى مۇمكىن. بىراق بۇل وتە سيرەك نارسە. ءوز باسىم پوەزيا تۋرالى جارىتىپ پىكىر ايتقان اقىندى نەمەسە پروزا تۋرالى كوڭىلگە قونىمدى وي ايتقان پروزايكتى كورگەن ەمەسپىن. سونداي-اق سۋرەت تۋرالى پىكىر ايتا الاتىن سۋرەتشىنى، كينو تۋرالى پىكىر ايتا الاتىن رەجيسسەر نەمەسە ستسەناريستى دە كورگەن ەمەسپىن. راس، تەوريانى سوققاندا الدىنا جان سالمايتىن رەجيسسەرلەردى كەزدەستىردىم. بىراق سول «تەورەتيكتەردىڭ» بىردە-بىرەۋى، شەدەۆر دەمەي-اق قويايىن، ادام كورە الاتىنداي فيلم تۇسىرگەن ەمەس.
ەكەۋمىز پاركتەگى كافەگە كىرىپ تاماق ىشتىك. اسەكەڭ ەرقارا ادام، دامنەن اۋىز ءتيىپ قانا، شاي ىشۋگە كوشكەن.
- مىناداي مىسال، - دەدى سوداڭ سوڭ جىميىپ.
قولىنداعى دەسەرت پىشاقپەن الدىنداعى تارەلكەدە جاتقان كوتلەتتى ورتاسىنان قاق بولگەن.
- مىسالى، مىنا كوتلەت قانى سورعالاعان شيكى بولىپ شىقتى دەيىك. جو-جوق، بۇل تاماشا دايىندالعان كوتلەت. مەن مىسال رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. سودان سوڭ داياشىنى شاقىرىپ داۋ شىعاردىڭ دەيىك. سوندا داياشى ايتسا، ءسىز تاماق ءپىسىرۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىز. سوندىقتان الدىڭىزعا كەلگەن نارسەنى جەپ تىنىش وتىرىڭىز، دەسە. ول از بولسا كۋحنيادان باس اسپازدى شاقىرىپ الىپ كەلسە. ول دا تاماقتىڭ قالاي پىسىرىلەتىنىن ايتىپ، سەنىڭ جەر جەبىرىڭە جەتسە. قالاي ويلايسىڭ، وسى جەردە كىمدىكى دۇرىس؟
- مەنىكى دۇرىس، - دەدىم كۇلىپ.
- دۇرىس ايتاسىڭ، - دەدى اسەكەڭ دە كۇلىپ، - سەبەبى سەن استىڭ قالاي دايىندالاتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن ەمەس، رەستورانعا تاماق ءىشۋ ءۇشىن كەلدىڭ. سەن اقشا تولەدىڭ، سول سەبەپتى ساپالى دايىندالعان ءدامدى تاماق ىشۋگە حاقىڭ بار. الاياق اسپاز بەن الاياق داياشىنىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىندە شارۋاڭ بولماۋ كەرەك. اقشا تولەدىڭ، سول سەبەپتى جەگەن تاماعىڭ جايلى پىكىر ايتىپ كەتۋگە تولىق حاقىڭ بار.
اسەكەڭ تاعى ءبىر شىلىم تۇتاتتى.
- وسى اڭگىمە، ونەر مەنەن ارتكريتيكانىڭ، ياعني، ونەر مەنەن سىننىڭ اراسىنداعى قاتىناستىڭ قارابايىر مىسالى بولا الادى، - دەدى سودان سوڭ حوش ءيىستى ءتۇتىندى ءبىر بۇرق ەتكىزىپ، - سۋرەت سىنشىسى مەن سۋرەتشىنىڭ، كينو سىنشىسى مەن رەجيسسەردىڭ نەمەسە ستسەناريستىڭ قالاي داۋلاسقاندارىنا تالاي رەت كۋا بولدىم. سوندا بايقاعانىم، سۋرەتشى، رەجيسسەر نەمەسە ستسەناريست، اڭگىمەنى ىلەزدىڭ اراسىندا تەحنولوگيا جايىنداعى بىتپەيتىن ۇشىقيىرى جوق داۋعا اينالدىرىپ جىبەرىپ، بەس مينۋتتەن كەيىن سىنشىنىڭ اۋزىن جاۋىپ تىنادى. جانە قولدان كەلسە، سىنشىنى اقىماق قىلىپ كورسەتكىسى كەلىپ تۇرادى. سەن نە ءبىلۋشى ەدىڭ دەپ. مەن ءبىر رەجيسسەردى بىلەم. بىردە سودان «سەندەر مۋزىكا تۋرالى، ادەبيەت تۋرالى پىكىر ايتقاندا، ەشكىم تۋلامايدى، ال بىرەۋ كينو تۋرالى پىكىر ايتسا شات-شالەكەي بولاتىندارىڭ نە؟» دەپ سۇرادىم. سوندا الگى رەجيسسەر «ءبىز ابىز، قاسيەتتى اۋلەتپىز، ءبىز بۇ دۇنيەدەن ەمەسپىز، ءبىز تىلسىمنان كەلدىك، سوندىقتان باسقا ونەر تۋرالى ايتۋعا حاقىمىز بار، ال باسقالاردىڭ ءبىز تۋرالى پىكىر ايتۋعا حاقىسى جوق» («مى نە وت ميرا سەگو، نام موجنو گوۆوريت و درۋگيح، نو درۋگيم نە پوزۆولەنو گوۆوريت و ناس») دەدى شىمىرىكپەي. ال سول «رەجيسسەردىڭ»، كەزىندە ماسكەۋگە مالدارىگەرلىك ينستيتۋتقا بارىپ، ەمتيحاننان قۇلاپ، سەندەلىپ كەلە جاتىپ، مۇمكىن جاڭىلىسىپ باسقا اۆتوبۋسقا وتىردى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر كەزدەيسوق ۆگيك-كە جولىققانىن بىلەم. سول جەردە اياقاستىنان «رەجيسەرلىك تۇيسىگى» ويانىپ وسى جولعا تۇسكەن عوي. ال مەنىڭ ۇعىمىمدا، سونىڭ مالدارىگەرى بولعانى الدەقايدا دۇرىس ەدى. ءوزىنىڭ «تىلسىمنان كەلگەن» ارىپتەستەرىنىڭ ءاربىر كەزەكتى شاتپىراق «ءفيلمىن» كەڭىردەكتەپ وتىرىپ شەدەۆر ەكەنىن دالەلدەپ شىعادى. ال قۇلاعى سالپيعان دۇمشەلەر سول ەرتەگىلەردى تىڭداپ وتىرادى، سونىڭ ايتقانىنا كونەدى، سونىڭ ايتقانىمەن جۇرەدى. قازىرگى زاماننىڭ الاياق «سۋرەتكەرلەرى» وسىلاي، ەستەتيكانى، سۇلۋلىق ۇعىمىن، تەحنولوگيا جايلى مىلجىڭ اڭگىمەلەرمەن الماستىرىپ، جۇرتتى اقىماق قىلىپ داندەپ العان.
- مىنە، - اسەكەڭ الدىنداعى شالا جەلىنگەن كوتلەتتى تارەلكەسىمەن ماعان قاراي جىلجىتقان، - مىناۋ ادام جەيتىن تاماق پا، الدە مالعا بەرەتىن، يتكە قۇياتىن جۋىندى ما - اڭگىمە وسى جايىندا عانا بولۋى كەرەك. ال اس ۇيدە نە بولىپ جاتىر - ول سىنشىنىڭ كومپەتەنتسياسى ەمەس. سىنشى دايىن نارسەگە، ناتيجەگە عانا پىكىر ايتادى.
اسەكەڭنىڭ اڭگىمەسىنىڭ اۋانىن بىردەن تانىدىم. ول تاعىدا... تاعى دا سىرىڭكەنىڭ شىرپىسىن ۇستاپ وتىرىپ قۇدايعا بارا سالاتىن ادەتىنە جاقىنداپ كەلە جاتىر ەدى.
- سوندا بۇل نەدەن بولعان نارسە؟ - دەپ سۇرادىم دەگبىرسىزدەنىپ.
اسەكەڭ الدىعا جاڭارتىلىپ قويعان شاينەكتەن ءبىر كەسە ءسۇت قاتقان قويۋ شايدى قۇيىپ الدى دا اسىقپاي ءبىر ۇرتتادى. جاڭادان شىلىم تۇتاتىپ، ويلانىپ وتىرىپ، اسىقپاي ءسوزىن ساباقتاعان.
مۇسىلمان ەلدەرىندە سۋرەت ونەرىنە تىيىم سالىنعان. سۋرەت، سول سەبەپتى، باتىستىڭ ءتول ونەرى. قازاقتىڭ العاشقى لەك سۋرەتشىلەرى، نەگىزىنەن قازاقى تاربيەلەنگەن، دەنى دۇرىس ادامدار. ولار رەسەيگە، قازاق ءۇشىن تاڭسىق جاڭا ونەردى مەڭگەرەمىز دەپ اتتاندى. كينو دا سونداي ونەر. اعايىندى ليۋمەرلەر اشقان بۇل ونەر رەسەيگە، باسقا ەۋروپا ەلدەرىنە تارادى. جانە ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتاۋ كەرەك، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن كينەماتوگراف اق ءناسىلدى حالىقتاردىڭ قولىنداعى ءزارۋ ونەر بولىپ كەلدى. بىراق اقىرىندا باسقا قۇرلىقتار، باسقا حالىقتار، ناسىلدەر دە بۇل ونەردى مەڭگەرە باستادى. باۋىرلاس ەل بولعاننان كەيىن، ورىستار بىزگە دە بۇل ونەردى ۇيرەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇندا دا ابدوللا قارساقباەۆ، شاكەن ايمانوۆ، سۇلتان قوجىقوۆ سياقتى الدىڭعى لەك كوريفەيلەر ۇلتتىق ساناسى بيىك ادامدار بولعان. سودان كەيىن، ءبىزدىڭ الگى «الپىسىنشى جىلعىلارىمىز» بار ەمەس پە. ەندى ماسكەۋگە سولار اتتاندى. «تىلسىمنان جاراتىلۋ» دەگەن اۋىرۋ وسىلاردان باستالادى. ول كەزدە الەمدىك كينودا نەشە ءتۇرلى «يزمدەر» ەتەك الا باستاعان. مىنە، وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، قۇلاعى ءبىتىپ، باسى اينالىپ قالعان قامىسباي ءوزىن شىنىندا دا «تىلسىمنان جاراتىلعان» ادام ساناي باستايدى. ال شىندىعىندا، ول، بار بولعانى، از-ماز بىردەڭە وقىعان دوپ-دومالاق دۇمشە. اق ناسىلدەردىڭ ءبىز جايىنداعى پىكىرى ەشقاشان وزگەرمەيدى. ال ءبىزدىڭ «الپىسىنشى جىلعىلار» - سول باتىستىڭ مەيماناسىن، باتىستىڭ ءبىز جايىنداعى پىكىرىن وزىنە جۇقتىرىپ قايتقاندار. باسقا ونەر تۇرلەرىنە مۇرنىن ءشۇيىرىپ قاراۋ، اسىرەسە ۇلتتىق تاقىرىپقا، ۇلتتىق يدەياعا جيىركەنە قاراۋ سياقتى ەڭ اۋىر مەرەز وسىلاردىڭ عانا بويىنان تابىلادى. انتونيوني، فەلليني، بەرتولۋچچي نەمەسە جان ليۋك گودارعا «يزمدەرمەن» اۋىرعان جاراسادى. سەبەبى ول سول جاقتان باستالعان اۆانگارديزمنىڭ ءبىر فورمالارى، وزدەرىنە عانا ءتان. ال ۇلتتىق نامىستان، ۇلتتىق سانادان جۇرداي، شالاساۋات ايرانبايدىڭ «يزمدەرمەن»، ونداي بيىك اۋىرۋمەن اۋىرۋعا حاقىسى جوق.
- سىنشىلىق تۋرالى باياعىدا باسقاشا ايتقان سياقتى ەدىڭىز، - دەدىم مەن.
- ول نادان، ءبىلىمسىز سىنشى جايىندا، زاڭسىز، نيزامسىز سىنشىلىق جايىندا ايتىلعان اڭگىمە، - دەدى اسەكەڭ. - ال وسى قازىر مەن شىن مانىسىندەگى تالانتتى، ءبىلىمدى سىنشىلىق جايىندا ايتىپ وتىرمىن.
- بىراق سىنشى كوركەمدىك زاڭدىلىقتار جايىندا ءبىلۋى كەرەك قوي، - دەدىم مەن.
- ول ايتقان ادامىنا قاراي، - دەدى اسەكەڭ، - سۋلۋلىق جايلى تۇسىنىگى جوعارى، شىن مانىندەگى سىنشىنىڭ اۋىزىنان ەستىگەندە «كوركەمدىك زاڭدىلىق» دەگەن شىنىندا دا وتە اسقاق ۇعىم بولىپ شىعادى. ال الاياق، موشەننيك «سۋرەتكەر» ايتقاندا بۇل ۇعىم اسا بىلعانىش بولىپ شىعادى. سەبەبى، «كوركەمدىك زاڭدىلىق» جايىنداعى اڭگىمە ازدان سوڭ ونەردىڭ تەحنولوگياسى جايىنداعى داۋ-دامايعا اينالىپ كەتەدى. ال بۇل جەردە سىنشى قورعانسىز. كەيبىر «سۋرەتكەرلەردىڭ» ىقتى-جاردى تىڭداماي وزەۋرەپ، وپپونەنتتىڭ اۋزىن بىتەپ كەڭىردەكتەگەنىن كورگەندە كوزىڭە ءدىني فاناتيكتەر ەلەستەپ كەتەدى.
ەسەپ ايىرىسىپ دالاعا شىقتىق. اسەكەڭ شىركەۋدىڭ جانىنداعى شاعىن الاڭدا ناننىڭ قيقىمىن تەرىپ جەپ جۇرگەن كەپتەرلەرگە قاراپ از تۇردى، دا مىسقىلداي ەزۋ تارتتى.
- ەۋروپانىڭ پاتشا اۋلەتتەرىندە گەموفيليا دەپ اتالاتىن قان اۋرۋى بولعان. قارادان قىز الماي، قىز بەرمەي ءبىر-بىرىمەن عانا ارالاسقان، تۋىستار ءبىر-بىرىنە ۇيلەنگەندىكتەن، قان جاڭارتىلماعاندىقتان بولعان اۋىرۋ. الايدا ەۋروپادا گەموفيليا اقسۇيەكتىكتىڭ، اريستوكراتيزمنىڭ بەلگىسى بولىپ سانالعان. گەموفيليامەن جانە سونىمەن اعايىنداس قان اۋىرۋلارىمەن اۋىرۋ مودا بولعان، - دەدى سودان سوڭ، - ءبىزدىڭ ماسكەۋدەن وقىپ كەلگەن «سۋرەتكەرلەرىمىز» دە وسى گەموفيليامەن، رۋحاني گەموفيليامەن اۋىرعىسى كەلەدى. سونى ارماندايدى. اريستوكراتيزمگە دەگەن ءجونسىز پرەتەنزيالار. ساپ-ساۋ ادامنىڭ «قانسىراپ»، «اۋىرىپ» جاتقانىن كورگەندە كۇلكىڭ كەلەدى ەكەن. شىركىن، وزدەرىنە سىرت كوزبەن قاراپ ۇيرەنسە، قانداي قوراش ەكەندەرىن بىلسە عوي سولار.
- وسىلاردىڭ بارلىعى «الپىسىنشى جىلعىلار» ما؟ - دەپ سۇرادىم مەن.
- جوق، - دەدى اسەكەڭ، - ولاردىڭ كەيبىرەۋى ءتىپتى سەنەن جاس بولۋى مۇمكىڭ. الپىسىنشى جىلعى عانا ەمەس، ونداي ادامدار جەتپىسىنشى، سەكسەنىنشى، ءتىپتى توقسانىنشى، ودان دا ارعى جىلدارى ونەرگە كەلە بەرۋى مۇمكىن. بىراق رۋحى جاعىنان بۇلاردىڭ بارلىعى - «الپىسىنشى جىلعىلار». «الپىسىنشى جىلعىلىق»، «شەستيدەسياتنيچەستۆو» - ۋاقىتتان تىس، ۋاقىتقا باعىنبايتىن، ەشقاشان ەسكىرمەيتىن فەنومەن. وسىنى ايتقىم كەلىپ ەدى...
...قۇرمەتتى وقىرمان وسى جەردە مەن ءبىر نارسەنى انىقتاي كەتكىم كەلەدى. اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ نازاسى سول كەزدە مەن ءۇشىن تۇسىنىكسىز ەدى. شىنىمدى ايتايىن، ول ادامنىڭ كەيبىر ايتقان ويلارى ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنىكسىز. بىزدە قازىر «تۋعاندا قولىما قالام ۇستاپ تۋىپ ەدىم»، «دۇنيەگە بىردەن پايعامبار بولىپ جاراتىلىپ ەدىم» دەپ ايتۋ ادەت بولىپ كەتكەن.
بۇعان مەن مىڭ رەت «جوق» دەپ جاۋاپ بەرەم. البەتتە، و باستا ادامدا ءبىر قابىلەت بولادى (ونى تالانت دەپ قويىڭىز). ادامنىڭ بويىنداعى سول قابىلەت تاربيەلەنەدى، بىلىمگە جەتىلەدى. ادام وسىلايشا ونەر جولىن تابادى. ءبىز قازىر دە پايعامبار ەمەسپىز جانە قولىمىزعا قالام ۇستاپ تا تۋعان جوقپىز. (مىسالى، مەن بالا كەزىمدە گەولوگ بولامىن دەيتىنمىن. ال قازىر نەگە ولاي دەگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن). كۇندەردىڭ كۇنىندە، جازا الاتىنىمىزعا كوزىمىز جەتكەننەن كەيىن جازا باستادىق. ونەر تۋرالى پىكىر ايتا الاتىنىمىزعا كوزىمىز جەتتى - ايتا باستادىق.
بىراق اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ سول كافەدە وتىرعاندا ايتقان، سىنشى ونەر تەحنولوگياسىنان، ونەر يگىلىگىنىڭ جاراتىلۋ بارىسىنان بەيحابار بولۋى كەرەك دەگەن ويى مەن ءۇشىن مۇلدەم تۇسىنىكسىز ەدى. كەيىننەن اڭگىمەگە مايتالمان تەورەتيك زەينوللا سەرىكقاليەۆ ارالاسقاندا، «تازا ونەر» («چيستوە يسكۋستۆو») «تازا سىن» («چيستايا كريتيكا») دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇققاندا بارىپ اسەكەڭ ايتقان ويدىڭ ورەسىنە جەتكەن ەدىم. بىراق سول ەكى ارادا، مەنىڭ دۇنيەتانىمىما اسا زور ىقپال ەتكەن تاعى ءبىر وقيعا بولدى.
... كۇزدىڭ قاراسۋىق كەشى ەدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىندا زەينوللا اعا كەزدەسىپ قالدى دا، ۇيگە ءجۇر، اسقاردىڭ دوسى ۆگيك-ءتىڭ ءبىر مۇعالىمى الماتىدا ءجۇر ەكەن، قازىر ەكەۋى بىزدىكىنە كەلەدى دەدى. ۇيگە كەلدىك، ازدان سوڭ اسەكەڭ دە كەلدى. جانىندا بويى ورتادان بيىك، تولىقشالاۋ، اق سارى ءوڭدى، قوڭىر شاشتى ادام - ماسكەۋدەن كەلگەن قوناق وسى ەكەن. مول داستارحان، اعىل-تەگىل ىشىمدىك، قوناق كوپ ۇزاماي-اق شەشىلە سويلەپ كەتكەن.
قالاي دەسەڭىز دە ماسكەۋ باتىسقا ولشەۋسىز جاقىن، ءبىز ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق مادەنيەتكە اپاراتىن قاقپا ەكەنى انىق. ورىستىڭ ورەسى ول كەزدى قويىپ، قازىردىڭ وزىندە بىزدەن بيىك جانە ءالى تالاي ۋاقىت وسىلاي بولماق. ماسكەۋلىك قوناقتىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىنىڭ كوبى ءبىز ءۇشىن تاڭسىق ەدى. قوناق قىزا كەلە ەندى قازاق تاقىرىبىنا اۋىسقان. سومكەسىن اشىپ ماشىنكەگە باسىلعان بىرنەشە قولجازبا الىپ داستارحاننىڭ شەتىنە قويدى.
- مىنە، - دەدى قاعازدى پاراقتاپ وتىرىپ، - الماتىدا جۇرگەنىمە ون كۇننەن اسىپ كەتتى. قانشاما تالانتتى، وسكەلەڭ جاستارمەن كەزدەستىم. كەيبىرەۋىنىڭ وي-ورەسى تىپتەن بيىك. مىسالى مىنا اڭگىمەلەر ءسال-ءپال وڭدەپ جىبەرسە، تاماشا كينوستسەناريگە اينالايىن دەپ تۇرعان دۇنيەلەر. مەنىڭ تاڭقالاتىنىم، وسىنداي بالالاردى نەگە وقىتپايسىڭدار؟
شاراپ بۋىنىنا تۇسكەن بولۋى كەرەك، قوناعىمىز ارى-بەرىدەن سوڭ ماسەلەنى توتەسىنەن قويدى.
- ماسكەۋگە وسىنداي تالانتتى بالالاردى جىبەرگەننىڭ ورنىنا، نەگە مالدارىڭدى جىبەرەسىڭدەر؟ - دەگەن ارقايسىسىمىزدىڭ بەتىمىزگە اجىرايا قاراپ.
ەشكىم ەشتەڭە دەمەدى.
- كاۆكازدىقتاردان ۇيرەنبەيسىزدەر مە، تىمقۇرماسا. ولار وقۋعا دارىندى بالالارىن تۇسىرەدى. پارادجانوۆ، دانەليا، يوسەلياني، بارلىعى ءبىزدىڭ تۇلەكتەر. وسىلاردىڭ كەيبىرەۋى ەۋروپانىڭ كينواكادەميالارىنا بارىپ شىڭدالدى. قازىر قانداي دەڭگەيگە جەتىپ وتىر. ال سىزدەر... مەن ءجيۋريدىڭ مۇشەسىمىن. رەسپۋبليكالاردان كەلگەن كينولاردى ساراپتاپ بەكىتەمىز. قازاقستاننان كەلگەن، تاك سكازات «فيلمدەر» وسىلاردىڭ ەڭ قوراشى. سامىە پوزورنىە. كورىپ وتىرىپ ءبىز ۇيالامىز. الماتىدان كەلگەن ءبىر «كينوشنيككە»، مىنانداي دۇنيەلەردى جىبەرۋگە قالاي ۇيالمايسىڭدار دەگەنىمدە، ول، ەندى نەعىل دەيسىز، شاكەن ايمانوۆ، ابدوللا قارساقباەۆ، سۇلتان حودجيكوۆ سياقتى كوريفەيلەر دۇنيەدەن كەتتى، سول سەبەپتى وسىنداي كۇيدە وتىرمىز دەدى. ال مەن سىزدەرگە ايتايىن، تاعدىرى مەن بولاشاعىن ويلاماعان، كەرەكتى كادر دايىنداماعان بۇنداي كينەماتوگرافتىڭ بۇتى بەس تيىن.
ىڭعايسىز ۇنسىزدىك ورنادى. سودان سوڭ اسەكەڭ شىلىمىن تۇتاتىپ باياۋ ءتىل قاتقان.
- بىرىنشىدەن، ول قويلاردى ماسكەۋگە جىبەرگەن مەن ەمەس، زەينوللا ەمەس. ەكىنشىدەن، وقي المايتىن ونداي بالالاردى وقۋدان شىعارىپ جىبەرۋ كەرەك. وتچيسلەنيە دەگەن بار ەمەس پە. بولاشاق ونەردىڭ سورى - ونداي ادامدى، دوكۋمەنتىن قولىنا بەرىپ، قۇيرىققا ءبىر تەۋىپ شىعارىپ سالۋ كەرەك.
قوناق شارق ەتىپ كۇلدى.
- نۋ تى داەش، اسكار. قالاي شىعارىپ جىبەرەسىڭ؟ ولار رەسپۋبليكانىڭ اتىنان كەلەدى. ليميت دەگەن بار. ونىڭ ۇستىنە الماتىدان زور ادامدار تەلەفون شالادى. ال ءبىزدىڭ مىندەتىمىز سولارعا ءبىلىم بەرىپ، قولىنا ديپلوم ۇستاتۋ. قاتە - الماتىدان، ابيتۋريەنتتەردى تاڭداۋدان.
ءتۇننىڭ ورتاسى بولىپ قالعاندا كوكبۋرىل ماس قوناق مەيمانحاناسىنا قايتاتىن بولدى. تاكسيمەن الىپ كەتەتىن دوستارىن توسىپ، ەسىكتىڭ الدىندا تەڭسەلىپ ءبىراز تۇرىپ قايتادان سويلەگەن.
- ەستەرىڭىزدە بولسىن، - دەگەن ساۋساعىن شوشايتىپ، - ەرتەڭ سول، تاك سكازات رەجيسسەرلەر مەن ستسەناريستەر، كينوتانۋشىلار اڭساعان ديپلومدارىن الىپ، قايتىپ كەلەدى دە مىقتى-مىقتى جەرلەرگە بىلشيىپ تۇرىپ وتىرادى. كوزدەرىڭنەن قاندى جاستى سولار اعىزادى.
قوناعىمىز ورىس بولعاندىقتان ورىسشا ايتقان، «ۋموەتەس كروۆاۆىمي سلەزامي» دەگەن.
ۇشەۋمىز عانا قالدىق. ءۇنسىزبىز. قوناقتىڭ بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ايتقان اۋىر سوزدەرى ءالى قۇلاعىمىزدا تۇرعانداي.
- جارايدى ەندى، - دەدى اقىرىندا زەينوللا اعا، - ولىك شىعارعانداي بولمايىق. ءبارى دە ورنىنا كەلەدى.
ريۋمكەلەرگە جاعالاتا كونياك قۇيعان.
- ازعان-توزعان ونەرگە سىنشى بولعان - جەتىم قىزدىڭ تويىندا تامادا بولعانمەن بىردەي، - دەگەن اسەكەڭ زەينوللا اعانىڭ جۇزىنە ويلانا قاراپ وتىرىپ، - ودان وتكەن قورلىق جوق شىعار. ەكەۋمىزگە ءتاڭىردىڭ بەرگەن سيىن-اي، زەينوللا.
بۇرىن جوق ادەتپەن ريۋمكە تولى كونياكتى باسىنا ءبىر-اق كوتەرگەن...
... سارى كۇز ەدى. وسىنداي مامىراجاي كۇندەردىڭ بىرىندە كونسەرۆاتورياعا اسەكەڭ كەلە قالدى. اماندىق سۇراسقاننان كەيىن ءبىر ءتىزىمدى قولىما ۇستاتقان.
- مىنا شىعارمالارعا زاكاز بەرشى. سەنىڭ كابينەتىڭنەن تىڭدايىن.
فونوتەكانىڭ باستىعى الەكساندر نيكيتيچ سۋپرۋنەنكو دەگەن، ايتقانىڭدى ەكى ەتپەيتىن جاقسى ادام ەدى. مۋزىكادان مول ماعلۇماتى بار، ەستەت، ءبىلىمدى بولاتىن. ءتىزىمدى ءبىر قارادى دا جىميىپ كۇلدى.
- بۇل سەن ەمەس. سەنىڭ نە تىڭدايتىنىڭدى، قالاي تىڭدايتىنىڭدى بىلەم عوي. بىراق... مىنە، ءۆيۆالديدى لوندونداعى كورولەۆسكي وركەستردىڭ ورىنداۋىندا..، ۆاگنەردىڭ «تانگەيزەرىن» بەرلين وپەراسىنىڭ ورىنداۋىندا سۇراعان، - الەكساندر نيكيتيچ قاعازعا ۇڭىلە ءتۇستى، - شوپەننىڭ پولونەزدەرى ۆان كليبەرن، ال ليستتىڭ «ۆەنگر راپسودياسىن» فەررۋچو ءبۋزونيدىڭ ورىنداۋىندا سۇراعان. ناعىز مامان عانا بۇنداي تاپسىرىس بەرە الادى... نۋ چتو... سەنىڭ كىشى كابينەتىڭە عوي؟
كەشكە قاراي كابينەتكە كىردىم. اسەكەڭ تەرەزەنى اشىپ بولمەنى جەلدەتىپ وتىر ەكەن. كۇلسالعىش تولعان سيگارەتتىڭ تۇقىلى. ءتورت ساعات تاپجىلماي وتىرىپ جيىرما سەگىز شىعارما تىڭداعان ەكەن. اسەكەڭدى شىعارىپ سالعاننان كەيىن ءتىزىمدى قايتادان قاراپ وتىرىپ قايران قالدىم. قابىلداۋدىڭ جىلدامدىعى دەيسىز بە، جىتىلىگى دەيسىز بە، ەڭ اۋەلى سول كوزگە تۇسەدى. الەكساندر نيكيتيچ، مەن تاپسىرعانداي، بۇل شىعارمالاردىڭ اراسىن بولمەي جىبەرگەن. بىراق ءار شىعارمانى تىڭداۋعا پسيحولوگيالىق دايىندىق كەرەك. سودان سوڭ العان اسەردى تاماشالاۋعا دا ءبىراز ۋاقىت كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن جيناقتاپ كەلگەندە جيىرما سەگىز شىعارما ءۇشىن ءتورت ساعات تىم از ۋاقىت. بۇنىڭ سىرتىندا اتالعان شىعارمالار قۇرىلىمى، ورىندالۋ ءستيلى، پسيحولوگياسى، تاعى باسقا كىلتيپاندارى تۇرعىسىنان العاندا ارالارى جەر مەن كوكتەي، بەلگىلى ءبىر كوڭىلكۇيدىڭ اياسىندا ەش ۇيلەسپەيدى. نەمەسە، قورىتىپ ايتسام، ادەپكى مەلومان مۇنشا شىعارمانى ءتورت كۇندە دە تىڭداپ بىتىرە المايدى.
كەيىن مىناداي قىزىقتى بايقادىم. بىردە تاعىدا بىرنەشە شىعارمانى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ تۇردى.
- كوريدوردا ءبىر سكريپاچ سەن-سانستىڭ «ينترودۋكتسياسىن» وينادى، - دەدى كۇرسىنىپ، - جامان ەمەس سياقتى.
- ءسىز ديناميكتەن مۋزىكا تىڭداماپ پا ەدىڭىز؟ - دەدىم.
- ءيا، تىڭدادىم، - دەدى اسەكەڭ جايباراقات.
سونداي-اق ول وركەستردى تىڭداپ وتىرىپ، قالاعان اسپابىن ويشا جەكە «سۋىرىپ» الىپ تاماشالاي الادى ەكەن. قانشاما شىعارمانى ءبىر ساتتە تىڭداي الاتىن ەرەكشە قابىلەتىمەن، ءتۇرلى جانرداعى شىعارمالاردى اراسىن بولمەي تىڭداي الاتىن قابىلەتى، كەيىن ويلاپ وتىرسام ءبىر-اق قاسيەت ەكەن. بۇل ادام جانىنىڭ قانشا احۋالعا جولىقسا دا سونىن بارىنە اشىق بولا الاتىندىعىنىڭ، شەكسىز رۋحاني سىيىمدىلىقتىڭ بەلگىسى ەكەن. بىردە تاڭدانىسىمدى جاسىرا الماي وسى ويلارىمدى ايتىپ سالعاندا اسەكەڭ ادەتىنشە ەزۋ تارتتى.
- ونىڭ نەسىنە قايران قالاسىڭ. باياعى «توعىز تۇيەشى» مەن «اقجارمانىڭ» حيكاياسى ەسىڭدە مە؟ تۇركمەنمەن قان ىشىسۋگە بارعان ەسىر ءولىپ بارا جاتقان جاۋىنىڭ باسىن سۇيەپ يمان ايتىپ، جانى اشىپ وتىر. ياعني، ءبىر ساتتە قانشاما احۋال كەشىپ وتىر. قازاق، مايداندا جاڭا عانا اياماي كەسكىلەسكەن جاۋىن سوعىستان كەيىن كەشىرەدى، قايعىسىنا يىلەدى. سول اتاڭ قازاقتان قالعان مىنەز، عاسىرلار بويى تاربيەلەنىپ قانعا ءسىڭىپ كەتكەن رۋحاني ادەت. ءبارىمىز دە قازاق ەمەسپىز بە. جاقسىلاپ اقتارساڭ ول سەندە دە بار قاسيەت. ءار قازاق دۇرىستاپ ىزدەسە جانىنىڭ تۇكپىرىنەن وسىنى تابادى. جاننىڭ تۇكپىرىندەگى بۇل قازىنا قابات-قابات كومىلىپ قالعان. وسى جۇرگەننىڭ ءبارى اقىن، ءبارى مۋزىكانت. تەك سونى وزدەرى ۇمىتىپ كەتكەن.
شىلىمىن تۇتاتىپ ءسال ويلاندى.
- مەن ساعان مىناداي ءبىر نارسەنى ايتايىن، - دەدى سودان سوڭ مۇڭايىڭقىراپ، - سوعىسقا بارىپ كەلگەن قاريالاردان ەستىگەن اڭگىمەم. قازاق سولداتتارى گەرمانيادا كوپ ءولىپتى. جاۋدىڭ قولىنان ەمەس. قيراپ، جەڭىلىپ، ساعى سىنعان نەمىستى اياعانى ءۇشىن، نەشەتۇرلى زورلىق-زومبىلىققا، ايەل مەن بالا-شاعاعا جاسالعان قياناتقا قاتىسقىسى كەلمەگەنى ءۇشىن، ساپتىڭ الدىنا الىپ شىعىپ تالاي قازاقتى اتىپ ءولتىرىپتى. مىنە، تالاسبەك، قازاعىڭ وسىنداي بولعان. سەن ماعان قايران قالاسىڭ. مەنىڭ بويىمداعى - ول، قازاقتىڭ جۇرەگىندە ءورت بولىپ لاۋلاعان يماننىڭ ءبىر ۇشقىنى عانا.
... بىردە شىعىس پەن باتىس مۋزىكا مادەنيەتتەرىنىڭ ديالوگى جايىندا اڭگىمە قوزعالدى.
- مەن كەيدە باتىستىڭ ويشىلدارىن تۇسىنبەيمىن، - دەگەن ەدى اسەكەڭ، - كەيبىر اقىلدى دەگەن ادامدارىنىڭ ەڭ بيىك كوتەرىلگەن جەرى، كادىمگى، وزدەرىنىڭ بايىرعى اۋىرۋى - مەيمانا بولىپ جاتادى. جانە تاڭعاجايىبى بۇنداي ويلارعا ساليقالى زەرتتەۋ بارىسىندا جەتىپ جاتادى.
- مىنە، قاراڭىزدار، - دەدى سودان سوڭ ءبىر كىتاپتى كورسەتىپ، - 19 عاسىرداعى فرانتسيانىڭ مۋزىكالىق ەستەتيكاسى. كاميلل سەن-سانستىڭ 1866 جىلى شىققان «گارمونيا جانە مەلوديا» كىتابىنان ۇزىندىلەر. ارينە، مەنىڭ بۇل كومپوزيتورعا دەگەن قۇرمەتىم بۇدان ەش وزگەرمەيدى، سەبەبى مەن ادامدى بويىنداعى جاقسىسىنا قاراپ باعالايمىن. مەن تەك ونىڭ تاماشا مۋزىكانت بولا تۇرا، دۇنيەتانىمىنىڭ وسىنداي بالاڭ بولعانىنا قايران قالىپ وتىرمىن.
اسەكەڭ كىتاپتى اشىپ بىرنەشە ءۇزىندى وقىدى.
- «ىرعاقپەن سۇيەمەلدەنگەن جالعىز داۋىستى مەلوديا بەلگىلى ءبىر پۋبليكاعا اسەر ەتە الادى. بىراق بۇل پۋبليكانىڭ قۇرامى قانداي؟ بۇل پۋبليكا دامۋدىڭ تومەنگى ساتىسىندا تۇرعان انتيكا زامانىنىڭ حالىقتارى، شىعىس حالىقتارى جانە افريكانىڭ نەگرلەرىنەن تۇرادى... شىعىس حالىقتارى مەلوديا مەن ءريتمدى دامىتۋدا الىسقا كەتتى، بىراق ولار گارمونيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگەن جوق. ال كونە گرەكتەر مەن ريمدىكتەردە گارمونيانىڭ بولعانىن دالەلدەمەك ارەكەتتەر ءساتسىز بولىپ شىقتى... گارمونيا باتىس وركەنيەتىنىڭ جانە ادام ساناسىنىڭ دامىپ جەتىلۋىمەن بىرگە پايدا بولدى...»
اسەكەڭ كىتاپتى بىلايىراق ىسىرىپ قويىپ، جىميىپ كۇلىپ قولىن جايعان.
- ورىستار ايتپاقشى،«كومەنتاري يزليشني». بىراق مەنى تاڭقالدىراتىن ءبىر نارسە. سول «دامۋدىڭ تومەنگى ساتىسىندا» تۇرعان قازاق، اتا-باباسىنىڭ كۇيىن تىڭداعاندا نە سەزىنەتىنىن سەن-سانس قايدان بىلەدى؟ ىشىمىزگە كىرىپ شىعىپ پا؟ سودان سوڭ گارمونيا باتىس وركەنيەتىنىڭ جانە ادام ساناسىنىڭ دامۋىمەن بىرگە پايدا بولدى دەگەن، ول نە ءسوز؟ دەمەك، باتىس وركەنيەتىنىڭ پايدا بولعانىنا دەيىنگىنىڭ بارلىعى ساناسىز تۇردە جاسالعان عوي؟ قىزىق ەكەن.
اسەكەڭ ادەتىنشە شىلىم تۇتاتتى دا باياۋ سويلەپ كەتتى.
- وسىدان تۋرا مىڭ جىل بۇرىن بىزدە وتاندىق عىلىم بولعانىن، دامىعان قالا مادەنيەتىنىڭ بولعانىن بىلە مە ەكەن سولار. ءابۋناسىر ءال-فارابي دەگەن بولعان. مىڭ جىل بۇرىن مۋزىكا تەورياسىن جاساعان. باسقا ەمەس، قىپشاق مۋزىكاسىنىڭ نەگىزىندە. «مۋزىكا جايلى تراكتاتتار» دەپ اتالاتىن بۇل ەڭبەك ارابتار ارقىلى ەۋروپاعا ءوتىپ، سول سەن-سانستىڭ اتالارىنىڭ كوزىن اشقان. مەن ءبىر عانا ءفارابيدى ايتىپ وتىرمىن.
اسقار اعا ءسال ءۇنسىز وتىرىپ ءسوزىن ساباقتادى.
- ەۋروپا «راتسيونى» ياعني، راتسيونالدىق ويلاۋدى عانا مويىندايدى. ولار ينتۋيتسيانى ەشقاشان ەسەپكە المايدى. ەگەردە ينتۋيتسياسى بولسا، وندا گارمونيادان بىرنەشە ساتى تومەن ەتىپ قويعان جالعىز داۋىستى شىعىس نەمەسە مىسالى قازاق مۋزىكاسى، تۇپتەپ كەلگەندە باسقا، بەيتانىس گارمونيانىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەنىن، سول گارمونيانىڭ ىقشامدالىپ، وڭتايلانىپ كەتكەن ءتۇرى ەكەنىن شىرامىتار ەدى. سەن-سانستىڭ ايتقانى ول بەر جاعى عانا. ايتا-ايتا كەلە، گارمونيا عانا مۋزىكا، ال مەلوديا -ماجۇسيلىكتىڭ بەلگىسى دەپ سالعاندار بار. ارينە بۇل عىلىم ەمەس. مەلودياسىز مۋزىكا بولمايدى. گارمونيا دا - مەلوديا. تەك سونىڭ باسقا ءتۇرى.
اسەكەڭ ورنىنان تۇرىپ تەرەزەنىڭ الدىنا باردى دا سىرتتاعى تىرشىلىكتى باقىلاپ ءبىراز تۇردى.
- مەن مۋزىكاتانۋشىلارمەن، تەورەتيكتەرمەن كوپ ارالاسامىن. تاڭعاجايىبى - بارلىعى دەرلىك بۇيىعى ادامدار. قازاقتا ماقال بار عوي، «جاسىندا تالانعان كۇشىك يت بولىپ جارىتپايدى» دەگەن. بارلىعى ماسكەۋ مەن لەنينگرادتا وقىعان، سونداعى پروفەسسورلاردىڭ تاربيەسىنەن وتكەن. ەشقايسىسى كەلە بولىپ كورگەن ەمەس. ماسكەۋدەگى سول پروفەسسورلارى تۇشكىرسە، مىنا جاقتا وتىرىپ «جارەكىم اللا، جاساڭىز» دەگەننەن باسقا قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەيدى. شىندىق كۇندە ايتىلىپ وتىرۋ كەرەك، سەبەبى وتىرىك كۇندە ايتىلادى. وسىنىڭ ءبارى بىلىمسىزدىكتەن جانە ۇلتتىق سانانىڭ جوقتىعىنان.
... بىردە قاراتاۋ، سوزاق ءوڭىرى كۇيشىلەرىنىڭ ۇلكەن كونتسەرتىنەن كەيىن ءبىر ءماجىلىس بولدى. سوندا اسەكەڭنىڭ ايتقانى.
- سۇگىردىڭ ارۋاعى ءبىر-اق ادامعا - گەنەرال اسقاروۆقا قونعان. ونىڭ شەرتىسىندە دالانىڭ تۇسىنىكسىز كەرىمسال سىرى بار. دينا شەشەمىزدەن كەيىن قۇرمانعازىنىڭ «قايران شەشەم» كۇيىن ەشكىم دە ولاي تارتا المايتىنى سياقتى گەنەرالدان كەيىن سۇگىردىڭ «نازقوڭىرىن» ەندى ەشكىم دە ولاي شەرتە المايدى.
سول كۇنى كەشكە تولەگەن اعانىڭ داۋلەسكەر كۇيشى ەكەنى انىقتالدى. تاماشا دومبىراسى بار ەدى. نەگىزىنەن مەن عانا تارتاتىنمىن. سول دومبىرانىڭ بۇراۋىن ءسال كوتەرىپ قويىپ، سۇگىردىڭ كۇيىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن شەرتكەن. قانشا وتىرعانىمىز بەلگىسىز. ايتەۋىر تاڭ اتا تاراعانىمىز ەسىمدە. سول وتىرىستا اسەكەڭنىڭ ايتقان بىرنەشە انگىمەسى ەسىمنەن كەتپەيدى.
- جارىقتىق سۇگىر الماتىعا كەلەدى. بويىنداعى بار ونەرىن بەرمەك ەكەن. بىراق الماتىدا وتىرعان «دەگدارلار»، بىزدە سونشاما شىعارمانى جازاتىن ماگنيت تاسپاسى جوق دەپ شىعارىپ سالادى. ومىرىندە ەشكىمنەن يمەنبەگەن، قالاعانىنشا ءجۇرىپ تۇرعان سۇگىر جامان قورلانىپتى. اۋىلعا قايتىپ كەلەدى. كەيىننەن تاليعا اپاي (بەكحوجينا) فولكلورلىق ەكسپەديتسيامەن سوزاققا بارادى. سوندا ماگنيتوفونىن كوتەرىپ ۇيىنە كەلگەن، كونسەرۆاتوريانىڭ ستۋدەنتى بار، جەتەكشىلەرى بار، ءبىر توپ ادامدى سۇگىر تابالدىرىقتان قايتارىپتى. ءسىزدى سۇگىر كۇيشى دەپ كەلدىك قوي دەگەندەرگە، «مەنى سۇگىر دەپ كىم ايتتى، سۇگىر باياعىدا ءولىپ قالعان، سۇيەگى سول الماتىدا جەرلەندى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ارينە، ءوزىم كورگەم جوق، ەلدەن ەستىگەن اڭگىمەم. سۇگىر مەن ايكەن بىرنەشە رەت كەزدەسىپ دومبىرا تارتىسقان عوي. سول ايكەن تاعى ءبىر كەلگەندە سۇكەڭ «ءاي، ايكەن، باياعىدا كۇيششى كەلگەندە حاننىڭ ءوزى تاقتان ءتۇسىپ قارسى الادى ەكەن. كەيىننەن، كەدەيدەن بولعان شوڭداردىڭ وزدەرىندە بۇرىنعى تورەدەن قالعان ءجون-جوبا بار ەدى. سەن ەكەۋمىزدى توبەسىنە كوتەرمەسە دە وزدەرىمەن تەڭ وتىرعىزاتىن. ەندى الماتىعا بارىپ كونسەرت دەگەنىن كوردىم. ءانشىسى بار، كۇيشىسى بار، بەلدەمشەسى بەلىندە، بەس كەسەسى قولىندا تورەلەرگە قىزمەتشى قۇل مەن كۇڭ ەسەبىندە ەكەن. باسىمىزدان داۋرەن وتكەن ەكەن، ايكەن» دەپتى. 75-ءشى جىلى كۇزدە تولەگەن اقساقال (مومبەكوۆ) ءبىزدىڭ ۇيدە قوناق بولدى. سونداعى ايتقان اڭگىمەسى. سۇگىر اۋىلعا كونتسەرت كەلگەندە، جۇرت قۇساپ ورىندىققا وتىرمايدى، ءوزىنىڭ ءبىر كىشكەنتاي كيىزى بولىپتى، سونى الىپ كەلىپ توسەپ، وسىلاي تىڭدايدى ەكەن. ءبىر كۇنى اۋىلعا عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ كەلەدى. سۇكەڭ ادەتىنشە كيىزىن جايىپ قويىپ تىڭداپ وتىرادى. عارەكەڭ، مۇحيتتىڭ «ۇلكەن ايدايىن» ورىندايدى. سول كەزدە سۇگىر كونتسەرتتىڭ جالعاسىن تىڭداماي ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەرىپتى. ارادا ەكى اپتاداي ۋاقىت وتكەندە تولەگەن اقساقال سۇگىردىڭ ۇيىنە ءبىر شارۋامەن بارا قالادى. ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقاندا-اق ءبىر تاماشا كۇيدىڭ سارىنىن ەستىپ تۇرىپ قالدىم دەيدى توكەڭ. سودان كۇي شەرتىلىپ بولعاندا «اسسالاۋماعالايكۇم» دەپ كىرىپ بارادى. سۇگىر ونىڭ سىرتتا تۇرىپ كۇيدى تىڭداپ العانىن بىلەدى دە، مىنا كۇي قالاي دەپ سۇرايدى. توكەڭ، ءبىر جەردەن ەستىگەن سياقتىمىن دەيدى. سوندا سۇگىر انەۋكۇنى عاريفوللا «ايدايدى» ايتقاندا داۋسى شىرقىراپ قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتتى عوي، سول ساتتە مەن دە ۇيگە قاراي جىلىستادىم. مىنە، مىناۋ سول اننەن قۇلاق شىعارعان كۇيىم ەدى دەپتى. كانە، ءبىزدىڭ مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىمىز قايدا. تاتتىمبەتتىڭ كۇيى ءان نەگىزدى دەپ جاتادى. مىنە، مىناۋ «ۇلكەن ايدايدىڭ» كۋلميناتسياسىنان جاساي سالعان كۇي عوي. بىراق قالاي جاراتىلعان! قازاقتىڭ سوم التىنداي كۇيلەرىنىڭ ءبىرى وسى «قاراتاۋ شەرتپەسى» عوي.
... بىردە اسەكەڭ سۇگىردىڭ اتىن جاڭعىرتىپ تاعى ءبىر اڭگىمە ايتقان.
- كەيدە مەن وسى رەنكارناتسيا دەگەنگە سەنەمىن. ەگەر وسى راس بولسا، وندا قورقىت بابامىز مىنا دۇنيەگە سۇگىر بولىپ قايتىپ كەلگەن. حريستياندار مەسسيانىڭ ەكىنشى رەت كەلۋى («ۆتوروە پريشەستۆيە مەسسي») دەپ جاتادى عوي. ايتار ەدىم، سۇگىر - ول قورقىتتىڭ ەكىنشى رەت كەلۋى. نە ايتقىڭ كەلىپ وتىرعانىن بىلەم. سۇگىرگە قوبىزدىڭ سارىنى ىقىلاستان جۇققان دەمەكسىڭ عوي. ونىڭ ءبارىن بىلەم. بىراق، ويىمشا، سۇگىر سول ىقىلاس اتامىزعا جولىقپاسا دا وسىندايلىق بولار ەدى.
اسەكەڭ ءۇن-ءتۇنسىز بولمەنى ۇزاق كەزدى.
- مۋزىكا وزىنەن باسقا ەشتەڭەنى دە بەينەلەمەيدى دەيدى عوي، - دەدى سودان سوڭ، - مىسالى يگور ستراۆينسكي سولاي دەيدى. راس ءسوز. وزىنەن باسقا ەشتەڭەنى بەينەلەمەگەندىكتەن وندا ءبارى بار. ادامدا قانشا كوڭىل كۇي بولسا، سۇلۋلىقتىڭ دا سونشاما ءمان-ماعىناسى بار. بىراق سۇگىر سياقتى كۇيشىلەرگە كەلگەندە «كوڭىل كۇي» دەگەن انىقتاما جۇرمەيدى. بۇل جەردە باسقا ولشەم كەرەك. مىسالى «شالقىما» مەن «ىڭعاي توكپە» سەنىڭ ويىڭشا قانداي كۇيگە جاتادى؟
- فورماسى جاعىنان العاندا كۇيدەن گورى باسقا ءبىر نارسەگە ۇقسايتىن سياقتى، - دەدىم مەن، - مەديتاتسياعا جاقىن سياقتى. كۇيدەن گورى دۇعاعا كوبىرەك ۇقسايدى.
- دۇرىس ايتاسىڭ، - دەدى اسەكەڭ ساۋساعىن شوشايتىپ، - جاراتقان يە ادامنىڭ دۇعاسىنا ەشقاشان جاۋاپ قايتارماۋ كەرەك. ادام مەن جاراتقان يە ەكەۋى جاۋاپتاسىپ كەتسە، وندا دۇعا ءوزىنىڭ بارلىق قاسيەتىنەن ايرىلادى. دۇعا وزىنە جاۋاپ الا الماعاندىعىمەن، مىناۋ شەتسىز-شەكسىز دۇنيەدە قاڭعىرىپ، ايقايلاپ تۇرعاندىعىمەن كەرەمەت. سۇگىردىڭ «شالقىماسى» مەن «ىڭعاي توكپەسى» وسىنداي دۇعا...
... اسقار اعا ەكەۋمىز ءبىر كۇنى فولكلور كابينەتىندە شاي ءىشىپ اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا ەسىكتەن سادۋاقاس بالماعامبەتوۆ كورىندى.
- وحو، ۆەليكي بالماعامبەتوۆ، - دەدى اسەكەڭ ورنىنان تۇرىپ، - ءتىرى قازانعاپ. امانسىڭ با، سادۋاقاس باۋىرىم.
سادۋاقاس اعامىزدىڭ كوڭىلى بوساپ قالدى. قاباعى كۇرەڭىتىپ، كوزىنە كىلك ەتىپ جاس شىققان.
- اسەكەم، پايعامبارىم، - دەدى اسقار اعانى قۇشاقتاپ جاتىپ، - امانسىز با. كەلىپ قالىپسىز.
- كەل، تورلەت، - دەدى اسەكەڭ.
- قازىر، ستۋدەنتتەرىمدى قايتارىپ جىبەرەيىن، - دەدى سادۋاقاس اعا شىعىپ بارا جاتىپ.
- دومبىراڭدى الا كەل، - دەدى اسەكەڭ.
ازدان سوڭ سادۋاقاس اعا قايتىپ كەلىپ، جايلانىپ وتىردى. وسى كەزدە، ادام ايتسا نانباس، ءومىرى كونسەرۆاتورياعا كەلمەيتىن سماتاي ۇمبەتباەۆ قوبىزىن كوتەرىپ كىرىپ كەلگەن. وتىرعاندار دۋ كۇلدى.
- تالاسبەك، وسى سەن جۇرتتى ادەيى شاقىرىپ قويعانسىن-اۋ، - دەدى اسەكەڭ كۇلىپ، سماتايمەن امانداسىپ جاتىپ، - قاراشى، شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن ادامدار.
ازدان سوڭ كورشى اۋديتوريادا ساباق بەرىپ جاتقان كەنجەبەك اعا (كۇمىسبەكوۆ) كەلدى، بىرىنەن-ءبىرى ەستىپ تەورەتيك مۇعالىمدەر، اسپيرانتتار، ستۋدەنتتەر كەلدى. شاعىن فولكلور كابينەتى ادامعا لىق تولدى. كەش ۇزاققا سوزىلدى. كەزەك-كەزەك ارۋاعىنا مىنگەن ەكى كۇيشى ۇزاققا سىلتەگەن. ابدەن قاس قارايعاندا تاراستىق.
- قازانعاپتىڭ «ون التى جاسار بالجان قىزىن» ەندى ەشكىم دە سەن سياقتى تولقىتىپ شەرتە الماس، - دەدى اسەكەڭ سادۋاقاس اعانىڭ قولىن قىسىپ تۇرىپ، - بىراق وكىنگەنمەن بولا ما، سەبەبى سادۋاقاس بىرەۋ-اق قوي.
ءسال كۇرسىنىپ سماتايدىڭ قولىن قىسقان.
- سەنەن كەيىن قورقىتتىڭ «قوڭىرى» ەندى ەشقاشان دا بۇلاي تارتىلماس.
كونسەرۆاتوريانىڭ قاراڭعى دالىزدەرىمەن كەنجەبەك اعا، اسەكەڭ ۇشەۋمىز كەلە جاتىرمىز.
- باياعىدا بۇل سماتاي كونسەرۆاتورياعا ءتۇسىپ وقي الماي كەتتى عوي، - دەدى كەنجەبەك اعا، - داۋكەڭ، داۋلەت مىقتىباەۆتى ايتام، ارى-بەرى وقىتىپ كورىپتى دە، ءاي، سماتاي، كونسەرۆاتوريا ساعان ەشتەڭە دە بەرە المايدى ەكەن، دەپتى. ءسويتىپ، شىعارىپ سالىپتى.
- وقىماي-اق قويعانى دۇرىس بولعان، - دەدى اسەكەڭ كۇلىپ، - ارعىماقتى ارباعا جەگە المايسىڭ.
... قۇرمەتتى وقىرمان، مەن ەستەلىگىمنىڭ ەڭ قامرىقتى، ەڭ اۋىر جەرىنە كەلدىم. قانداي ەرتەگىدەي عاجايىپ عۇمىر بولسا دا، ءبىر كۇنى اياقتالادى. دۇنيە وسىنىسىمەن وكىنىشتى...
اسەكەڭنىڭ بۇل دەرتكە قاشان شالدىققانىن بىلمەيمىن. ايتەۋىر، كۇندەردىڭ كۇنىندە وڭ ءبۇيىرىن ۇستاپ اۋىرسىنىپ وتىرىپ قالاتىنىن ءجيى بايقاي باستادىم. سودان سوڭ، ونسىز دا اشاڭ ادام، ەتى تورالىپ جۇدەي باستادى. ۇيدەن شىقپاي جاتىپ قالاتىن بولدى. اۋرۋحاناعا كوپ باراتىن بولدى. سوڭعى كەزدەسۋلەرىمىزدىڭ بىرىندە تاكاپپار تۇلعانىڭ اۋرۋدان ەڭكەيىپ ەڭكىش تارتقانىن كورىپ جۇرەگىم شىمىر ەتە قالعان. اسەكەڭ كوپ جوتەلدى. گاۆانا سيگاراسىن ۇگىتىپ سالاتىن ءوزىنىڭ ايگىلى حوش ءيىستى قورقورىن دا تارتا المادى. تۇتاتۋىن تۇتاتىپ، سودان سوڭ الىستاۋ قويىپ قويعان. بىراق ءسوزى ءتۇزۋ.
- قيامەتكە تاقاعاندا، ادام ءوزىنىڭ قاشان جانە قالاي باستالعانىن كوپ ويلايدى ەكەن، - دەگەن ەدى اسەكەڭ اۋىرسىنىپ وتىرىپ. - مەن ادام رەتىندە، ارينە، قازاقتان باستالدىم. سول سەبەپتى ەلىم تۋرالى، ونىڭ وتكەنى مەن كەتكەنى تۋرالى كوپ ويلايتىن بولدىم.
مەن ءسوزدىڭ اياعىن توسىپ ءۇنسىز وتىرا بەردىم.
- توڭكەرىسكە دەيىن، قازاق، يمپەرياداعى ورىستان كەيىنگى ەڭ ۇلكەن حالىق ەكەن، - دەدى اسەكەڭ از-ماز دەمالىپ العاننان كەيىن. - سانى كوپ، ءوزى باي، ونەرلى. كۇشتى بۋرجۋازيا قالىپتاسا باستاعان. باتىستىڭ ونەرىن ۇيرەنەم دەپ ەنتەلەپ تۇرعان، القىنىپ تۇرعان اردا حالىق. بايلار، اقسۇيەك اريستوكراتيا بالالارىن ۆارشاۆا مەن پاريجدەن وقىتا باستاعان. 17-ءشى جىلعى توپالاڭعا دەيىن وسىنداي بولىپپىز. ەڭ ۇلى... جانە ەڭ قاتەرلى حالىق بولىپپىز. ال ەڭ ۇلى حالىققا - ەڭ ۇلى ەزگى، ەڭ ۇلى قىرعىن. ءبىزدىڭ كورگەنىمىزدى كورسە، باسقا حالىق جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتەر ەدى. ءبىز امان شىقتىق. ارينە، اقىلعا سيماس شىعىنمەن، بىراق جاڭا كۇنگە جەتتىك. وسى ۇلى ەزگى، ۇلى تەپكى ءىزسىز كەتكەن جوق. قيماسىمىزدان ايىرىلدىق. قازاقتىڭ مىڭ جىل بويى ايالاپ كوركەيتكەن شادىمان داۋلەتى - ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىگى ەدى. جاۋىنىڭ ءوزى مويىنداعان بيىك كىسىلىگى ەدى. مىنە، سول ادامگەرشىلىك، سول كىسىلىك كەنەرەسىنەن تومەن ءتۇستى. فازيل يسكاندەردىڭ ايتقانى بار، «نامىسى، ارى تاپتالىپ، ابىرويى توگىلگەندەر ءبىرىن-ءبىرى جەك كورەدى. سەبەبى، ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ ايناسى ىسپەتتى. وسىدان كەلىپ حالىقتىڭ كىسىلىك سالتتارى تومەندەيدى» («وبەسچەششەننىە نەناۆيديات درۋگ درۋگا. كاجدىي زەركالو دليا درۋگوگو. وتسيۋدا گرۋبوست نراۆوۆ») دەپ. قازاقتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن پەيىلىنىڭ ازايعانى وسى اقىلعا سيماس قورلاۋدىڭ سالدارى. قازاق ەسەڭگىرەپ قالعان. التىن تاقتا وتىرىپ ءوزىنىڭ پاتشا ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەن، قۇلعا قۇرمەت قىلعان. بەلشەسىنەن التىنعا باتىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ باي ەكەنىن ۇمىتىپ كەتىپ، قايىرشىدان اقشا سۇراعان. ۇشان داريانىڭ جاعاسىندا وتىرىپ شولدەپ، ىشەتىن سۋ ىزدەگەن حالىقپىز. باقىت پەن بايلىق قول سوزىم جەردە ەكەنىن، مىنەز وزگەرسە - تاعدىردىڭ دا وزگەرەتىنىن بىلمەيمىز. ءجۇسىپ بالاساعۇن، وسىدان مىڭ جىل بۇرىن، ءوزىنىڭ «قۇداتعۋ بىلىگىندە» باقىت پەن بايلىققا جەتۋدىڭ امالدارىن ايتىپ كەتكەن. سول «قۇداتعۋ بىلىك» ەشقايدا كەتكەن جوق. سول «قۇتادعۋ بىلىك» قازاقتىڭ ءوز قولىندا، جۇرەگىندە، قانىندا. جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە جاتقان سول كىتاپتىڭ تىمقۇرماسا العاشقى ون بەتىن وقىسا دا جەتكىلىكتى. ارينە، ەرتە مە-كەش پە، قازاق بۇل تىعىرىقتان شىعادى. بىراق، جوعارىدا مەن ايتقان سانانىڭ سىرقاتىنان ارىلۋ ءۇشىن بىرنەشە ۇرپاق الماسۋى كەرەك. قاسقا جول سوندا اشىلادى. وكىنىشتىسى، ءبىز ول كەزدە بولمايمىز.
ەكەۋمىز دە ءۇنسىز قالدىق.
- ءسىز مەنىمەن قوشتاسىپ وتىرعان سياقتىسىز، - دەدىم مەن.
- ءيا، قوشتاسىپ وتىرمىن، - دەدى اسەكەڭ. - ءبىزدىڭ ۇرپاق، ءبىزدىڭ ەل، بۇ دۇنيەدەن اقىرىنداپ كەتىپ جاتىرمىز. انە، ءباتيما اپاڭ كەتتى. اراعا ءۇش جىل سالىپ تولەگەن اعاڭ كەتتى. مىنە، مەن دە اتتانايىن دەپ وتىرمىن. بىراق سەن جالعىزسىراما. زەينوللا مەن توكەن بار. توكەن قىرسىقتاۋ، بىراق قىرسىقتىعىنىڭ ار جاعىندا ۇلكەن جۇرەك بار. ال زەينوللا... تۇرعان بويى مەيىرىم عوي. ەكەۋى سەنىڭ اعاڭ عانا ەمەس - دوستارىڭ. ولاردى تۇسىنۋگە تىرىس. بۇنىڭ سىرتىندا ءوزىڭنىڭ زامانداستارىڭ، ءوز ەلىڭ بار ەمەس پە.
- مەن ءسىزدى ەشقاشان ۇمىتا المايتىن شىعارمىن، - دەدىم مەن.
- راحمەت، - دەدى اسەكەڭ ءسال مۇڭايىڭقىراپ، - ادال كوڭىلىڭ ءۇشىن. بىراق... نەبىر دەگدارلار مەن كەمەڭگەرلەر ولگەندە دە قازاقتىن شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن جوق. ءبىز مۇحاڭنىڭ دا ولگەنىن كوردىك. سابەڭ مەن عابەڭنىڭ دە دۇنيەدەن قالاي وتكەنىن كوردىك. قامىقتىق. بىراق ەڭسەمىزدى كوتەردىك. سەبەبى اعانىڭ ءولىمى ىنىگە جاڭا مىندەت ارتادى . ەگەردە سەندەر ءبىز بۇل فانيدەن كەتكەننەن كەيىن قىرىق جىل قايعىرىپ، دۇنيەدەن باز كەشىپ كەتەتىن بولساندار،وندا ناشار شاكىرت بولعاندارىڭ. ولگەن ولەدى، ءتىرى كىسى تىرشىلىگىن ىستەيدى. ەڭ باستىسى - ءىس ارى قاراي جالعاسۋى كەرەك.
كەنەت... باعانادان بەرى اۋىرسىنا بۇگىلىڭكىرەپ وتىرعان ادام شالقايا بەرە كۇلگەن. باياعى اسەكەڭ الدىمنان جارق ەتىپ شىعا كەلدى. اۋىرۋ ونىڭ ءتانىن قورلاعانىمەن، جانى مەن رۋحىن قورلاي الماپتى.
- مەن فازيل يسكاندەردى جاقسى كورەم، - دەدى ول كۇلىپ بولىپ، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، - پايعامبار. سوۆەت وداعىندا ءومىر سۇرگەن، دالىرەك ايتقاندا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعان كارلەيل. ابحاز حالقىنىڭ كارلەيلى. ماسكەۋگە قانشا رەت بارىپ جۇرگەندە ونىمەن تانىسا الماعانىما وكىنەمىن. سول فازيل يسكاندەردىڭ كەرەمەت ءسوزى بار، «ەڭبەك ەتكەننەن گورى، قاسىرەت شەككەن وڭاي. بۇكىل روسسيا - ول ىشكىش گاملەت» («سترادات پروششە چەم سوزيدات. ۆسيا روسسيا - ەتو پيۋششي گاملەت») دەپ. سولار سياقتى بولماڭدار. قاسىرەت شەگۋ - ەڭبەك ەتپەۋدىڭ امالىنا اينالىپ كەتىپ جۇرمەسىن.
ءبارى دە باياعىداي. اۋىرماعانداي. قينالىپ ازاپ شەكپەگەندەي. جارقىلداپ كۇلىپ شىعارىپ سالعان.
بۇل 1992 جىل، قىستىڭ ورتاسى ەدى.
...باسىمنان وتكەن ءبىر تاڭعاجايىپ وقيعا. 1997 جىلدىن كوكتەمى. قازاق-تۇرىك «زامان-قازاقستان» گازەتىندە قىزمەت ىستەيمىن. ءبىر كۇنى تۇسكى ۇزىلىستە «يۋبيلەينىي» گاسترونومىنا باردىم. كور - جەردى اقتارىپ تۋرعانىمدا تۋ سىرتىمنان ءبىر ادام كەلىپ، «مىنانىڭ باعاسى جازىلماپتى عوي» دەدى.
جالت بۇرىلىپ قولىمداعى زاتىمدى ءتۇسىرىپ الا جازدادىم. الدىمدا... اسقار سۇلەيمەنوۆ تۇر ەدى. ۇقساستىقتىڭ ەففەكتى قورقىنىشتى نارسە. ول ادامنىڭ وسىدان بەس جىل بۇرىن دۇنيەدەن وتكەنىن ەسىمە ارەڭ ءتۇسىردىم. بويىمدى ازەر تۇزەدىم.
- سىزگە نە بولدى؟ - دەدى الدىمدا تۇرعان ادام.
- ەشتەڭە بولعان جوق، - دەدىم ساسىپ قالىپ، - كەشىرىڭىز.
ول تاڭقالعانداي يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، سورەدە ءۇيىلىپ جاتقان پاكەتتەردى اقتارا باستادى. زەر سالا قاراپ الدىمدا تۇرعان ادامنىڭ اسەكەڭە ۇقسايتىن-ۇقسامايتىن بەلگىلەرىن پايىمدادىم. اسقار اعا تالدىرماش، جاراۋ ادام ەدى. كەينگى جىلدارى شاشى بۋىرىل تارتقان ەدى. مىنا ادام ەڭسەگەي بويلى، دەنەلى، سامايىن قىراۋ شالعانىمەن شاشى كومىردەي قارا ەكەن. بىراق بەت-الپەتى، وراق مۇرنى، ۇستىڭگى ەرنى بۇرىلىڭكىرەپ تۇراتىنى، اسەكەڭنەن اينىمايدى. ادام مەن ادام وسىنشا ۇقساس بولادى ەكەن. ارتىنان ىلەسە ءجۇردىم. كاسسادا بوگەلىپ قالماس ءۇشىن ەشتەڭە العام جوق. مەن ونى پانفيلوۆ پەن گوگول كوشەلەرىنىڭ قيىلىسقان جەرىندە قۋىپ جەتتىم، جاڭادان امانداسىپ ءجونىمدى ايتتىم. جول كورگەن ادام ەكەن، ءبارىن ءتۇسىندى. سول جەردە تانىستىق. ۇلتى گاگاۋز بولىپ شىقتى. مولداۆيادان كوشىپ كەلگەن.
- قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەدى ەكەنسىز، - دەدىم مەن.
جاڭا تانىسىم كۇلدى.
- مەن گاگاۋز تىلىندە سويلەپ تۇرمىن.
مەن دە كۇلدىم، بىراق داۋلاسقام جوق.
- ول اعاڭىز قازىر قايدا؟ - دەدى جاڭا تانىسىم.
- بۇل دۇنيەدە جوق، - دەدىم مەن، - قايتپاس ساپارعا كەتكەن.
- تۇسىنىكتى، - دەدى ول.
سودان سوڭ قولىن جايدى.
- وكىنىشتى، ارينە. بىراق ءبارىمىزدىڭ باراتىن جەرىمىز سول عوي.
قولىن ۇسىندى.
- جارايدى، ساۋ بولىڭىز، امان بولىڭىز.
-ءوزىڭىز دە امان بولىڭىز، - دەدىم قولىن قىسىپ تۇرىپ.
بۇرىلىپ جۇرە بەردى. يلليۋزيا بولسا دا، باياعى اعا-ءىنى پەيىلدى قايتا كەشتىرگەن بۇل بەيتانىسقا ريزا ەدىم. تۋ سىرتىنان قولىمدى بۇلعادىم...
اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ ءوزىم ەستىگەن جانە ەل ەسىندە قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن مىسقىل انگىمەلەرى:
اسقار سۇلەيمەنوۆ وپتيميست ەدى. ماعان دا وسى مىنەزى جۇقتى. سول سەبەپتى بۇل حيقايانى مۇڭلى نوتادا اياقتاعىم كەلمەيدى.
اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ ءوز تالانتى مەن بىلىمىنەن ايتقانى ءبىر بولەك تە، اڭگىمەشىلدىگى ءبىر بولەك بولاتىن. اسىرەسە ەرتەگىنى، مىسال اڭگىمەلەردى تاماشا ايتاتىن ەدى. ءوزىنىڭ بۇيىعىلاۋ قوڭىر داۋسىمەن جاي باستاپ، كوزى ءبىر تۇنجىراپ، ءبىر كۇلىپ، ءجۇزى قۇبىلىپ، ءاربىر كەيىپكەردىڭ ءرولىن ءوزى ويناپ ەرتەگىنى بايان ەتكەندە، سوڭىندا ۇلى ناقىلدى قورىتىپ، «سونداي دا سونداي كەپ بولعان ەكەن» دەپ اياقتاعاندا ىشكى دۇنيەمىز ساۋىعىپ، قۋانىپ قالاتىنبىز. ال ونىڭ مىسقىلداپ ايتقان قاناتتى سوزدەرى ءبىر توبە. اسەكەڭ شىن تىلەكتەستىكپەن، پەيىلمەن، بىردەڭە ۇيرەنسەم دەپ كەلگەن ادامنىڭ ساۋالىنا جاقسىلاپ ويلانىپ جاۋاپ بەرەتىن. بىراق اقىلدىڭىڭ ۇلاعاتىن تىڭداۋ ءۇشىن ەمەس، قياستىقپەن، دۇشپاندىق نيەتپەن سالعىلاسۋعا، قولدان كەلسە مازاق قىلۋعا كەلەتىن ادامدار دا بولاتىن.
بۇندايلارمەن اسقار اعانىڭ ءسوزى قىسقا بولۋشى ەدى. شاتاق، جانجال ىزدەپ كەلگەننىڭ ساۋالى ايتىلىپ بولعانشا اسەكەڭنىڭ جاۋابى دا دايىن تۇراتىن. مەيماناسى تاسىپ وڭمەندەپ كەلگەن ناداندى ءبىر-اق اۋىز سوزبەن ءوزىنىڭ تيەسىلى ورنىنا وتىرعىزعانىن تالاي كوردىك.
1991 جىلعى گكچپ-دەن كەيىن «قالامگەر» كافەسىندە وتىرعانىمىزدا جانىمىزعا ءبىر ادام كەلدى. قارتاڭداۋ بولعانىمەن اسەكەڭمەن تۇستاس بولىپ شىقتى. از-كەم وتىرعاننان كەيىن اسەكەڭ جىميىپ كۇلىپ الىپ سول ادامعا قاراتىپ اڭگىمە باستاعان.
- وسى سەن باياعىدا قانديداتتىقتى قورعاعاندا، ديسسەرتاتسياڭدا «پوەما-جاۋىنگەر جانر» دەگەن ءبىر ءسوز بار ەدى عوي. سول ەسىمدە قالىپ قويىپتى.
- ءيا، ونى نەگە ايتتىڭ؟ - دەدى قوناق.
- ول كەزدە ايتۋعا بولمايتىن، - دەدى اسەكەڭ كۇلمەي. - مىنە، ەندى سوۆەت وكىمەتى قۇلادى. ەندى ايتۋعا بولادى. پوەما ەشقاشان جاۋىنگەر جانر بولعان ەمەس. جاۋىنگەر مۇلدەم باسقا.
- سوندا ول جاۋىنگەر كىم؟ - دەدى قوناعىمىز كۇلىپ.
- انەكدوت، - دەدى اسەكەڭ.
- قويشى، سەن دە، اسقار، - دەدى قوناق جىميىپ، قولىن سەرمەپ، - ايتا بەرەسىڭ، ايتەۋىر.
- سەنبەسەڭ، تۇسىنبەسەڭ ايتايىن، - دەدى اسەكەڭ، - سوۆەت زامانىندا ادەبيەت يدەولوگياعا قىزمەت قىلدى. رومان، پوۆەست، انگىمە، پوەزيانىڭ بارلىق جانرلارى - حامماسى سوۆەتتىك سيستەمانى جىرلادى. بىراق قاشان بولسىن شىندىقتى ايتىپ، سيستەمامەن قايىسپاي كۇرەسكەن جالعىز جانر، شىن حالىقتىق جانر - انەكدوت ەدى. مەن قالجىنداپ وتىرعام جوق. سوۆەت وكىمەتتىن قۇلاتقان گورباچەۆ تا، ەلتسين دە ەمەس - انەكدوت.
وتىرعاندار دۋ كۇلىپ قول شاپالاقتاعان. قوناق كۇلىپ، باسىن شايقاپ تومەن قارادى.
80-ءشى جىلدارى اتى قاۋىرت شىققان، بىرنەشە جىل بويى شىعارمالارى كۋلتكە اينالعان ءبىر جازۋشى بولدى. باردى قۇردىمعا كەتىرىپ، جوقتان تۇلعا جاسايتىن ءبىزدىڭ ادەبي سىننىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى ەدى بۇل كۋلت. بىردە ءباتيما شەشەمىزدىڭ مول داستارحانىندا وتىرعانىمىزدا سول جازۋشىنىڭ تابىنۋشى-پوكلوننيكتەرىنىڭ ءبىرى قاراپتان قاراپ اسەكەڭە ۇرىنعان.
- وسى سىزدەر، ادەبيەتشىلەر، كورە المايسىزدار ما، ايتەۋىر وسىنداي ۇلى قۇبىلىستاردى ەلەمەيسىزدەر، - دەگەن ەدى تاناۋلاپ، - قولدان كەلگەنشە مۇقاتقىلارىڭىز كەلىپ، اتىن وشىرگىلەرىڭىز كەلىپ تۇرادى.
سودان سوڭ ءوزى تابىناتىن جازۋشىسىنىڭ اتىن اتاپ، سوعان باستارىڭدى يىڭدەر دەگەن الابوتەن تالاپ قويعان.
- سەن زاكۋسكىلەمەي ىشكەنسىڭ-اۋ، - دەدى تولەگەن اعا كۇلىپ، - قوي، باۋىرىم. سەنىڭ ول كلاسسيگىڭ ماقتاۋدان كەندە بولىپ جاتقان جوق قوي.
- ونىڭ گەني ەكەنىن مويىندامايسىزدار ما، ا؟ - دەدى پوكلوننيك ورنىنان تۇرىپ، اسەكەڭە قاراپ، - ا نۋ، شاپكي دولوي!
وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇنسىز وتىرعان اسەكەڭ بەيباستاق قوناقتىڭ بەتىنە تۇنجىراي ءبىر قاراپ الىپ باياۋ ءتىل قاتقان.
- گەني ەكەنىن مويىندايمىن. شلياپانى شەشەمىن. بىراق وزىمدىكىن ەمەس - ءسىزدىڭ شلياپاڭىزدى.
قوناق سىلق ەتىپ ورنىنا وتىرا كەتتى. سودان سوڭ ءبىر بولماشى سىلتاۋدى ايتىپ كەتىپ قالعان.
زەينوللا اعادان ەستىگەن اڭگىمەم. ۇلتتىق تاريحتى جوققا شىعارۋ، ۇلتتىق مادەنيەتتى بىلعاۋ عىلىمي اتاق-ابىرويعا جەتۋدىڭ، مال تابۋدىڭ كاسىبىنە اينالعان كەر زاماندا بولعان وقيعا ەكەن. سونداي قورلىق تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعاپ، ماسكەۋدەن ديپلومىن الىپ، كۇشى بويىنا سيماي تۇرعان ءبىر جاس عىلىم دوكتورى كوڭىل كوتەرمەك بولىپ «قالامگەر» كافەسىنە كەلەدى. زەينوللا اعامەن كوزتانىس ەكەن، سولاردىڭ ۇستەلىنە كەلىپ وتىرىپتى. سوزدەن ءسوز شىعىپ، اقىرىندا قىزىڭقىراپ قالعان دوكتور، - قازاق كەشە كىم ەدى؟ قۇل-قۇتان ەدى. مىنە، بۇگىن تەڭدىككە جەتتى. وسىنىڭ ءبارى ءسوتسياليزمنىڭ ارقاسى، - دەيدى.
اسقار سۇلەيمەنوۆ دوكتوردىڭ بەتىنە، تۇنجىراي قاراپ، از وتىرىپ باياۋ عانا ءتىل قاتىپتى.
- ءسىز ءۇشىن قۋانىپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ جانىمىزدا وتىرۋىڭىزدىڭ ءوزى ءسىز سياقتى ادامنىڭ شىنىندا دا تەڭدىككە جەتكەندىگى ەمەس پە؟
مەڭىرەيىپ وتىرىپ قالعان قوناق ءبىر كەزدە ىشقىنىپ قالىپ ۇستەلدى جۇدىرىقپەن ءبىر قويىپتى.
- بايقاڭىز، - دەپتى اسەكەڭ جايباراقات، - مىناۋ سوتسياليستىك ۇستەل مەن سوتسياليستىك ستاقانداردى سىندىراسىز.
دوكتور قىپ-قىزىل بولىپ ورنىنان كوتەرىلىپتى.
- اح، اتاڭا نالەت! - دەپتى تىستەنىپ.
- مەنىڭ اتاما نالەت جۇقپايدى، - دەپتى اسەكەڭ، - ريكوشەت دەگەندى ەستۋىڭىز بار ما؟ تاسقا تيگەن وق كەرى قاراي ۇشادى. بايقاڭىز، نالەتىڭىز وزىڭىزگە قايتىپ كەلىپ جۇرمەسىن.
دوكتور جىگىت قولىن ءبىر سىلتەپ، بارعا بارىپ، بيىك ورىندىققا وتىرىپ الىپ، ءنار سىزباي اراقتى جوپپەلدەمە ىشە بەرىپتى. توقتاۋسىز ىشكەن اراق اقىرىندا بۋىنىنا ءتۇسىپ، جۇرە الماي قالعاندا ءبىر تانىستارى جولىعىپ ارقالاپ الىپ كەتىپتى.
كورىنگەن جەردە ولەڭ وقىپ، اركىمگە اراق الدىرىپ ءىشىپ جۇرەتىن اقىماقتاۋ، ارسىزداۋ ءبىر اقىنسىماق بار ەدى. بىردە «قالامگەردە» وتىرعانىمىزدا ءبىزدىڭ ۇستەلىمىزگە ەكى-ءۇش رەت كەلىپ ولەڭ وقىدى. اڭگىمەمىزدىڭ بولىنە بەرگەنىن جاقتىرماي قالعان اسەكەڭ «گەنيالنو» دەدى ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ. جاڭاعى جىگىت قۋانىپ كەتتى.
- «گەنيالنىي» دەيسىز بە؟ - دەدى ىرجالاڭداپ، - راس ايتاسىز با؟
- مەن «گەنيالنايا گلۋپوست» دەپ ايتقىم كەلىپ ەدى، - دەدى اسەكەڭ، - سكولكو ستويت ۆاشە وتسۋتستۆيە؟
- نە دەيسىز؟ - دەدى دىم تۇسىنبەگەن جىگىت.
- ۇعىسپادىق، - دەدى اسەكەڭ تۇنجىراپ، - ءسىزدىڭ مىنا جەردە جوق بولۋىڭىز، مىنا جەردە بولماۋىڭىز قانشا تۇرادى؟ ءبىر جارتى اراق الىپ بەرسەم كەتەسىز بە؟
وسى كەزدە دوستارى كەلىپ، بىزدەن كەشىرىم سۇراپ، «اقىندى» سۇيرەپ الىپ كەتتى.
- پۋشكين ايتقان عوي، «پوەزيا اپەندەلەۋ بولۋى كەرەك» («پوەزيا دولجنا بىت گلۋپوۆاتوي») دەپ، - دەدى اسەكەڭ كۇلىپ باسىن شايقاپ، - بىراق اقىننىڭ ءوزى دۋراك بولماۋى كەرەك قوي.
وتىرعان جۇرت، ءبىر ساعات كۇلدىك.
بىردە ءبىر وتىرىستا، ماسكەۋگە بارىپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبىن بەكىتە الماي تاۋى شاعىلىپ قايتقان عالىم جىگىت، عىلىمداعى احۋالدى ايتىپ، كۇيزەلىپ ۇزاق سويلەگەن.
- ۇلتتىق تاقىرىپ قالاي مايلاساڭ دا، قالاي بۇركەمەلەپ استارلاساڭ دا وتپەيدى ەكەن، - دەگەن ەدى عالىم، - جاس بولدىق. اۋەلى اتاق الىپ، تابان تىرەپ الۋ ءۇشىن سوتسياليستىك تاقىرىپتان قورعادىق. ارادا قانشا ۋاقىت ءوتتى، ەندى ءسوزىمىزدى وتكىزە الاتىن شىعارمىز دەپ ۇلتتىق ادەبيەت، ۇلتتىق تاريح ماسەلەسىن كوتەرمەك ەدىك. سويتسەك باياعى جارتاس، سول جارتاس. مىزعىمايتىن تاس قابىرعا ەكەن.
اسەكەڭنىڭ سول ادامعا پەيىلدى ەكەنى بايقالدى. كەش بويى سونى جۇباتىپ سويلەپ وتىردى. سونداعى ايتقان ءبىر ءسوزى ەسىمنەن كەتپەيدى.
- تاس قابىرعا دەگەن نە ءتايىرى، ءبىلىمىڭ جەتسە ونداي قابىرعانى ءسۇزىپ قۇلاتا سالۋ تۇككە دە تۇرمايدى، - دەگەن ەدى قورقوردىڭ حوش ءيىسىن اڭقىتىپ وتىرىپ، - ال سول قابىرعا كىرپىشتەن ەمەس، سوۆەت اكادەميكتەرىنىڭ ماڭدايلارىنان قالانىپ جاسالسا، وندا ءبىتتى دەي بەر. ونداي قابىرعانى سەن تۇگىلى بۋلدوزەر قۇلاتا المايدى. ول از دەسەڭ ايتايىن، سول قابىرعانىڭ استىنا اتوم بومباسىن قويىپ جارساڭ، ءتۇتىن سەيىلگەننەن كەيىن قاراساڭ سول قابىرعا ءالى تۇرعانىن كورەسىڭ.
وسىدان كەيىن عالىم جىگىت كوڭىلدەنىپ، كەش بويى جارقىلداپ كۇلىپ وتىردى.
بىردە سول 70-ءشى جىلداردىڭ اياعى مەن 80-ءشى جىلداردىڭ باسىندا اياق استىنان كلاسسيك اتاعىنا جەتكەن جازۋشىنىڭ كەزەكتى گونورارى اڭگىمە بولعان. باسپادا ىستەيتىن ءبىر ادام اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ كورگەنىن بايان ەتكەن.
- استاپىراللا، - دەگەن جاعاسىن ۇستاپ وتىرىپ، - جالاقى الاتىن كۇنىمىز ەدى، بارلىعىمىزدى بىلاي ىسىرىپ تاستاپ، جيىرما بەس مىڭ سومدى كىرپىش قۇساتىپ تۇرىپ قولىنا ۇستاتتى عوي. ءبىر قاپ اقشا بولدى. جانىندا ەكى كۇزەتشىسى بار، الدى دا شىعىپ جۇرە بەردى.
ەلدىڭ كۇيزەلە باستاعان كەزى ەدى. اۋىلدان كەلگەن ءبىر ادام كۇلە سويلەگەن.
- ورتاشا سەميا جيىرما بەس جىل ازىق قىلاتىن اقشا عوي.
- ءوزىنىڭ نەسىبەسى عوي، - دەدى تولەگەن اعا جىميىپ.
- بۇل، اقشاعا دەگەن قۇرمەتتىڭ جويىلعاندىعىن كورسەتەتىن بەلگى، - دەدى اسەكەڭ، - پريمەر ياۆنوگو نەۋۆاجەنيا ك دەنگام.
سول وتىرعاندار اسەكەڭنىڭ وسى ءسوزىن ۇمىتپاي، تالاي جەردە ايتىپ جۇرتتى كۇلدىرىپ ءجۇرىپتى.
ايتىسقا قاتىسىپ جۇرەتىن ءبىر اقىن بولىپ ەدى. دومبىراسىنىڭ بۇراۋى ءبىر بولەك، ءوزىنىڭ داۋسى ءبىر بولەك بولعاندىعىمەن اتى شىققان. جانە دومبىرانى اپتا ەمەس، اي ەمەس - جىلدار بويى وسىلاي «تارتىپ» جۇرە بەرەتىن. «وسىنىڭ قۇلاعىن ايۋ باسىپ كەتكەن بە، دىبىستى قاي جەرىمەن ەستيدى» دەگەندەرگە، اسەكەڭ «سەندەر تۇك تۇسىنبەيسىڭدەر، دومبىراعا ىلەسپەي جىلدار بويى ءوز بەتىنشە ءان ايتىپ ءجۇرۋ - بۇل ەستۋدىڭ باسقا ءبىر ءتۇرى. بۇل تالانتتىڭ بەيمالىم ءتۇرى» دەپ «تويتارىس» بەرەتىن. كوپ ادام بۇنى اسەكەڭنىڭ مىسقىلى ەكەنىن تۇسىنبەي، «قويىڭىزشى، ءسىز دە ايتا بەرەسىز» دەپ وكپەلەپ جۇرەتىن. ءبىر كۇنى داستارحان باسىندا وتىرىپ سول اقىن، - كەشە مەنىڭ باسىما ءبىر گەنيالنىي وي كەلدى، - دەدى الابۇرتىپ.
ونىڭ ورەسىن، «تالانتىنىڭ» «دەڭگەيىن» جاقسى بىلەتىن اسەكەڭ ادەتىنشە تۇنجىراي جىميىپ الدى دا:
- ءسىز ءويتىپ الدانباڭىز، - دەدى شىلىمىن تۇتاتىپ جاتىپ، - ول، اداسىپ كەتىپ باسقا ەسىكتەن باسقا بولمەگە كىرىپ كەتكەن وي بولۋى ابدەن مۇمكىن.
اقىن مەڭىرەيىپ وتىرىپ قالدى. اسەكەڭنىڭ بۇل مىسقىلى دا قاناتتى سوزگە اينالىپ ەلگە تاراپ كەتتى.
پياردى، ەشتەڭە تىندىرماي تانىلۋ ونەرىن جەتە مەڭگەرگەن ءبىر «جازۋشى» ءوزىنىڭ كەزەكتى ءبىر «رومانىن» اسەكەڭە اكەلىپ بەرىپتى. اسەكەڭ تولەگەن اعاعا تەلەفون شالسا وندا دا ول شىعارما بار بولىپ شىعادى. سودان سوڭ اسەكەڭ زەينوللا اعاعا تەلەفون سوعادى. «جازۋشى» ءوزىنىڭ «رومانىن» ول كىسىگە دە سىيعا تارتقان ەكەن. پىكىرىن سۇراسا، زەينوللا اعا، - ناشار. سۋىن سىعىپ كورىپ ەدىم مۇقاباسىنان باسقا ەشتەڭەسى قالمادى. ءوزى، رەتسەنزيا جازساڭىز دەپ ەمەۋرىن ءبىلدىرىپ وتىر. ادامنىڭ كۇلكىسى كەلەدى ەكەن، - دەپتى.
- ماعان دا سونداي ناميوك تاستادى، - دەپتى اسەكەڭ، - مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ۇمىتىپ كەتكەن بولۋى كەرەك.
بىرنەشە كۇننەن كەيىن، «جازۋشى»، اسەكەڭدى رەستورانعا شاقىرادى. سوندا اسەكەڭ، - باۋىرىم، سەن رەستورانعا قوناق قىلىپ، قۇرمەت كورسەتىپ ادامنىڭ مىسىن قۇرتقىڭ كەلەدى. ايتايىن ساعان، بۇنىڭ ەشقايسىسىنىڭ كەرەگى جوق. جازۋشى جاقسى شىعارما جازسا - باسقا ادامدارعا، ءوزىنىڭ حالقىنا جاساعان قۇرمەتى سول بولادى، - دەپ تەلەفوندى تاستاي سالىپتى.
ءوزىن «وتەتس ناتسي» - ۇلتتىڭ اكەسى ەتىپ تاعايىنداپ العان ءبىر «كلاسسيك» ساحنادا ساندەنىپ سويلەپ تۇرعاندا، اسەكەڭنىڭ جانىندا وتىرعان ءبىر جاس ادەبيەتشى، - وسى كىسى ءوزىنىڭ پوزالارىمەن ادامدى شارشاتىپ ءبىتىردى. ءوزىنىڭ قانداي كۇلكىلى ەكەنىن شىنىندا دا بىلمەيتىن بولۋى كەرەك، - دەپتى.
سوندا اسەكەڭ ادەتىنشە جىميىپ الىپ، - وزىنەن ۇلتتىڭ اكەسىن سومداپ شىعارعىسى كەلەدى، بىراق قۇرىلىس ماتەريالى ازداۋ بولىپ تۇر، - دەگەن ەكەن.
- سىن، عىلىمي پولەميكا، تاعى باسقا داۋ-دامايدىڭ بىتىسقان-شىتىسقان تەرمينولوگياسىن الىپ تاستاساڭىز، وپپونەنتتەردىڭ ءبىر-بىرىنە تەك جاۋ ەكەنىن عانا كورەسىز. پولەميكا، اسىرەسە قازاقتىڭ پولەميكاسى - عىلىمي، ەستەتيكالىق، تاعى باسقا، ءتيىستى سالالىق ۇعىمدارمەن بويالعان جاۋلىق قانا، - دەپتى اسەكەڭ.
جىل سايىن كىتاپ شىعاراتىن ءبىر جازعىش «مەنى ەلەمەيدى»، «مەن تۋرالى ەشكىم جازبايدى» دەپ سىنشىلارعا وكپەلى ەكەن. ءبىر جيىندا سول ادام اسەكەڭ جاققا قوقيلانىپ ءبىر قاراپ الىپ: «سىنشىلارعا تۇكىردىم. مەن الەم (!) ادەبيەتىندە ءوز جولىمدى سالىپ كەلە جاتقان جازۋشىمىن. مەنىڭ اتىمدى، مەنىڭ ءىزىمدى ەشكىم دە وشىرە المايدى»، - دەيدى.
بۇل، اۋاعا ايتىلعانىمەن وزىنە ارنالعان ءسوز ەكەنىن ۇققان اسەكەڭ مەيىرلەنە (!) جىميىپ الىپ: «ادەبيەتتە جول سالۋ مەن ادەبيەتتى بىلعاپ كەتۋ، ەكەۋى ەكى باسقا نارسە. ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز قانداي ءىز؟» - دەپتى.
ماسكەۋدەن كەلگەن ورىس جازۋشىسى داستارحان باسىندا وتىرىپ، - سوۆەت وداعىندا الكوگوليكتەر نەگە سونشا كوپ؟ - دەيدى.
- ءبىز جەڭىستەن جەڭىسكە جەتكەن قوعامبىز، - دەپتى سوندا اسەكەڭ، - ال جەڭىس ادامدى ماس قىلادى. سول سەبەپتى بىزدە ماس ادامدار كوپ.
قوناق كۇلىپتى.
- جوق، اسقار، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ءبىز نەگە اراقتى سونشا كوپ ىشەمىز؟ - دەپتى سودان سوڭ.
سوندا اسەكەڭ، - تىسكە باساتىن نارسە بولسا، حالىقتىڭ اراق ءىشىپ نەسى بار («بىلو بى چەم زاكۋسىۆات، دا رازۆە نارود ناش ستال بى ۆىپيۆات») دەپتى.
بۇل ازىق-تۇلىك ازايىپ، سوۆەتتىك جۇيە شايقالا باستاعان كەز ەكەن.
ايتا بەرسە اڭگىمە كوپ. مەن اسەكەڭنىڭ قاناتتى ناقىلدارىن، مىسقىل اڭگىمەلەرىن كوپ جيناپپىن. البەتتە، بۇل ءبىر ماقالاعا سيمايدى. الايدا، اسەكەڭ ايتقان، ۇلتتىڭ مادەنيەتىنە، ونىڭ بولاشاق تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىسى بار تاماشا ءبىر عاقليا-ەرتەگىنى جاڭعىرتپاي كەتۋ كۇنا بولار ەدى. سونىمەن، قۇلاق سالىڭىز، قۇرمەتتى وقىرمان:
- ەل بيلەگەن پاديشا، كەمەڭگەر قوجاناسىردى سارايعا الدىرىپ ءوزىنىڭ ۇلى، بولاشاق تاق مۇراگەرىنە تاربيەشى - اتابەك قىلىپ تاعايىنداپتى. قوجەكەڭ سول بالانى تاربيەلەپ كامەلەتكە جەتكىزگەننەن كەيىن پاديشادان رۇحسات سۇراپ، قورجىنىن ارقالاپ ەل كەزىپ كەتە بەرىپتى. ارادا ءبىراز جىل وتەدى، پاديشا ءولىپ، تاققا بالاسى وتىرادى. ول اكەدەن قالعان ۇلكەن جۇرتتى بيلەپ، قازىناداعى مالدى توگىپ-شاشىپ، كۇندىز-ءتۇنى ويىن-ساۋىقپەن جۇرە بەرىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە شاراپتان دا، ءانشى-كۇيشىدەن دە، قيساپسىز كانيزاكتان دا جالىعادى. سودان ويلانىپ وتىرىپ، اپىر-اۋ، مەنىڭ قوجاناسىر دەگەن ۇستازىم بولىپ ەدى عوي. جەتەلەپ ءجۇرىپ قانشا ۇلاعات ايتىپ تاربيەلەگەن، كوپ نارسەگە كوزىمدى اشقان دانىشپانىم ەدى عوي. امان با ەكەن، ءتىرى مە ەكەن. قوي، ودان دا مەن ونى تاپتىرىپ، سارايعا الدىرىپ ءماجىلىسىن تىڭدايىن دەيدى. سونىمەن جەر-جەرگە قوجاناسىردى ىزدەتتىرىپ شابارمان اتتاندىرادى. شابارماندار شاپقىلاپ ءجۇرىپ قوجەكەڭدى ءۇندى پاتشاسىنىڭ سارايىنان تاۋىپتى، پاديشاسىنىڭ سالەمىن ايتىپتى. قوجاناسىر جارايدى، سىزدەر قايتا بەرىڭىزدەر، ارتىڭىزدان مەن دە جەتەم دەيدى. شابارماندار قايتىپ كەتەدى. قوجەكەڭ ىلە-شالا جولعا شىعىپ، ءوزىنىڭ شاكىرتى بيلەپ وتىرعان پاتشالىققا كەلەدى. بىراق سارايعا بارماي ەل ءىشىن ارالاپ، حالىقتىڭ اۋجايىن تۇيەدى. سودان از ءجۇرىپ، كوپ ءجۇرىپ سارايعا دا كەلەدى. ءوزى جاياۋ، جەتەگىندە ەسەك، قولىندا ەكى تور. بىرەۋى تەمىر تور، ىشىندە شىمشىق، ەكىنشىسى التىن تور، ىشىندە توتىقۇس. پاديشا قوجاناسىردى تاقتان ءتۇسىپ قارسى الادى، قۇرمەتتەپ تورگە وتىرعىزادى، الدىنا التىن تاباقپەن نەبىر ءدامدى قويعىزىپ، نەشەتۇرلى ويىن-ساۋىق كورسەتەدى. كەش سوڭىندا، ال حالايىق، مىناۋ ادام مەنىڭ ۇستازىم، ەندى وسى ۇستازىمنىڭ ءماجىلىسىن تىڭدايىق دەيدى. سوندا قوجەكەڭ ورتاعا الىپ شىعىپ ەسەكتىڭ الدىنا كىتاپ قويىپتى. ەسەك كىتاپتى اشىپ، ءار بەتتىڭ اراسىنداعى جەمدى تاۋىپ جەپ، اقىرى كىتاپتى پاراقتاپ ءبىتىرىپتى. سودان سوڭ التىن توردى اق شۇبەرەكپەن جاۋىپ قويىپ سويلەگەندە، توتىقۇس قوجاناسىردىڭ سوزدەرىن ادامشا قايتالاپ شىعىپتى. ەندىگى كەزەك شىمشىقتا. قوجەكەڭ توردى اشقاندا شىمشىق سىرتقا شىعىپ، قولدان جەم جەپ سودان سوڭ تورعا قايتا كىرىپ كەتىپتى. ەشكىم ەشتەڭە تۇسىنبەيدى. شاكىرتى: قادىرلى مۇعالىم، ءماجىلىسىڭىز وسى ما دەيدى. ءيا، وسى، دەيدى قوجەكەڭ. تەك پاديشا عانا ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ ءۇنسىز قالىپتى. ءتۇن بولادى. وسى ءتۇن ىشىندە جەكە بولمەدە جاتقان قوجاناسىرعا پاديشانىڭ جاساۋىلى كەلىپ، ءسىزدى ءامىرشىم شاقىرىپ جاتىر دەيدى. قوجەكەڭ باسىنداعى سالدەسىن تارقاتىپ، بۇكتەپ قولتىعىنا قىسىپ شاكىرتىنىڭ الدىنا كەلەدى. ۇستاز، سالدەڭىزدى نەگە تارقاتقانسىز دەپ سۇرايدى پاديشا. سوندا قوجاناسىر، ءسىز مەنى ولىمگە بۇيىردىڭىز عوي، سوندىقتان كەبىنىمدى دايىنداپ كەلدىم دەپتى. ءيا، ۇستاز، دەپتى پاديشا، العاشىندا ولتىرگىم كەلدى، بىراق ارتىنان ويلاپ وتىرىپ ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدىڭ اقيقاتتىعىنا كوزىم جەتىپ، ويىمنان اينىدىم. مەنىڭ جانىمدا وتىرعان ۋازىرلەرىم مەن ۇلەمدەرىمنىڭ بارلىعى كىتاپ وقي الاتىن ەسەكتەر ەكەن. مەن التىن ساراي - التىن توردا وتىرعان توتى قۇس ەكەنمىن. ەسەكتەر مەنى ەرتەگى ايتىپ ۇيىقتاتىپ قويعان ەكەن. ال مەنىڭ حالقىم تەمىر توردا وتىرعان، توردى اشقاندا دا ەشقايدا كەتە المايتىن، بارار جەر، باسار تاۋى جوق سورلى شىمشىق ەكەن. ەندى شىن ۇستاز بولساڭىز، مەن نە ىستەۋىم كەرەك، وسىنى ايتىڭىز دەيدى. سوندا قوجاناسىر، ەگەر ءسوز تىڭداساڭىز ايتايىن دەيدى. ايتىڭىز، ىركىلمەڭىز دەيدى پاديشا. قوجاناسىر ايتىپتى، ەڭ اۋەلى مىنا جانىڭىزداعى ەسەكتەردەن قۇتىلىڭىز، ءار اۋلەتتەن ءبىر-ءبىر ءۋازىر سايلاڭىز، بىراق ولار سىزبەن قۇرداس بولىپ، قازىنادان ءىشىپ-جەپ التىن سارايدا وتىرماسىن، تىزگىنى دە، نەسىبەسى دە ەلدەن بولسىن. سوندا ءسىز ەلىڭىزدىڭ احۋالىن ءبىلىپ وتىراسىز. سارايداعى اقىلشى ۇلەمدەردى، ءسىز، كىتاپتى كوزبەن كورىپ ەمەس، جۇرەكپەن كورىپ وقيتىن شىن بىلىمدىلەردەن جيناڭىز. مىنە، وسىلاي ەتكەندە ەلىڭىز باي بولادى، قۋاتتى بولادى، ال ەلىڭىز باي-قۋاتتى بولسا ءسىزدىڭ تاعىڭىز دا بيىكتەي تۇسەدى دەيدى. پاديشا وسى ايتقانداردى ورنىنا كەلتىرىپ، اقىرىندا الەمدەگى ەڭ ادىلەتتى پاتشا اتانىپتى، ماڭايداعى امىرشىلەردىڭ بارلىعى ونىڭ اتىنان ايبىنىپ تۇراتىن بولىپتى.
وسى ەرتەگىنى ايتىپ بولىپ، كەمەڭگەر اسەكەڭ قورقورىنىڭ حوش ءيىسىن اڭقىتىپ از-كەم وتىرىپ ءسوزىن ساباقتايتىن.
- حات تانيتىن، كىتاپ وقي الاتىن ەسەك - ەڭ قورقىنىشتى، ەڭ قاتەرلى جاۋ. وسىنداي ەسەكتەردى كوبىرەك وقىتىپ ەل ىشىنە جىبەرسەڭىز بولدى، ودان سوڭ ولار ەشقاشان قۇرىمايدى. ەسەكتەردە كەرەمەت ينتۋيتسيا بار. ولار اقىلدى، ءبىلىمدى ادامدى بىردەن تانيدى. اقىلدى، ءبىلىمدى ادام ولاردىڭ بولاشاعىنا، ولاردىڭ ۇرپاعىنا قاۋىپ توندىرەتىن قاتەرلى ادام عوي. سوندىقتان ولار قويماي ءجۇرىپ سول ادامنىڭ تۇبىنە جەتەدى. ەسەكتەردە كەرەمەت «ءداستۇر» ساباقتاستىعى، بولاشاقتى، كەلەشەكتى كوزدەگەن كەرەمەت قام-قارەكەت بار. ولار جاس ۇرپاقتى قاراپ وتىرىپ، سۇرىپتاپ وتىرىپ، بولاشاقتا تاماشا ەسەك بولاتىن قودىقتى جازباي تانيدى، جاڭىلماي تابادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە، كارى ەسەك اۋلەتى دۇنيەدەن كوشكەندە، قاراساڭ، ولاردىڭ ورنىن باسىپ، بارلىق تۇتقالاردا، كۇشى بويىنا سيماي تەپسىنگەن جاس ەسەكتەر وتىرادى. اقىرىندا ەلدىڭ بۇكىل جۇيەسى وسىلاردىڭ قولىنا كوشەدى. ودان كەيىن ول ەلدىڭ ەشقاشاندا كوسەگەسى كوگەرمەيدى، ول ەلدىڭ ەشقاشاندا ءىسى العا باسپايدى.
***
قالامىمدى ۇستەل ۇستىنە قويىپ ساعاتقا قارادىم. تۇنگى ون ءبىر. تەرەزەنى اشتىم. سىرتتان كىرگەن سۋىق اۋاعا بەتىمدى توستىم.
... وسى حيكايانى جازىپ بىتىرگەنىمشە باسىمنان تۇتاس ءبىر ءداۋىر ءوتىپ اياقتالىپتى. باياعىدا تىلسىمعا سىڭگەن قاسيەتتى تۇلعالار، ىزگى ارۋاقتار، بارلىعى كەلىپ، مەنىڭ ۇيىمە قوناق بولىپ كەتىپتى. «ءتامام» دەدىم، - اياز بۋىپ شىتىناعان استانانىڭ تۇنگى اسپانىنا قاراپ تۇرىپ. - «ءتامام».
«اباي-اقپارات»
