سوڭعى كەزدەرى شەت ەلدەردەن ەلگە ورالۋشى قانداستارىمىزدىڭ سانى جىل ساناپ ازايىپ بارا جاتقانى جونىندە مالىمەتتەر بۇل سالانىڭ كەيبىر شەشىلۋى ءتيىس ماسەلەلەرىنىڭ قوردالانىپ قالعاندىعىنان حابار بەرگەندەي. تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى شەت ەلدەردەگى قانداستاردىڭ وتانعا ات باسىن بۇرۋى سول قانداستارىمىز ءۇشىن دە، ولاردى قۇشاق جايا قارسى العان ەلىمىز ءۇشىن دە ءتيىمدى شارا بولعانىن كوپشىلىك مويىندارى ءسوزسىز. دەگەنمەن، ۇزاق جىلدار بويعى ارمان-ماقساتتاردىڭ ناتيجەسى بولعان اتا قونىسقا ورالۋدىڭ سوڭعى كەزدەرى سايابىر تارتۋى كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتادى. بۇل كوشتىڭ ۇدەۋدىڭ ورنىنا سايابىرلاۋى شەت ەلدەگى قانداستاردىڭ ەلگە كوپ ورالۋىنان ەمەس ەكەندىگى بارشاعا ايان. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ت.ماماشەۆتىڭ مالىمدەۋىنشە،  وتكەن 20 جىل ىشىندە 300 مىڭعا جۋىق وتباسى اتاجۇرتقا ورالىپ، بۇرىننان كەرەگەسى كەڭ، بۇگىندە وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ حالقى 1 ميلليوننان استام قانداستارىمىزبەن تولىقتى (www.kazaktar.kz/makala/32-makala/216-2011-09-19-02-36-41.html). الايدا، قازاق ەلى سياقتى جوعالتقانى كوپ مەملەكەت ءۇشىن شەتتەن كەلگەن ءبىر ميلليون قانداستار ماسەلەنىڭ شەشىلگەنىن بىلدىرمەيدى. اسىرەسە، قازاقتار ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قولايسىز ەلدەردەن قانداستاردى كوشىرۋ ماسەلەسى ەڭ وزەكتى مەملەكەتتىك باعىتقا اينالۋى ءتيىس.  سونىمەن قاتار، ەندى ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ ءوز ەلىنە كىرىگىپ، ءسىڭىسىپ كەتۋىنە قاتىستى ماسەلەلەر تۋىنداۋدا، مۇنداعى ەڭ باستى نازار اۋداراتىن جايت ولاردىڭ جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋى، اتا-باباسىنان بەرى اينالىسىپ كەلە جاتقان مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ ءۇشىن قاجەت جەرگە قول جەتكىزۋى بولىپ وتىر. ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ اراسىنان جاڭا جەرگە تۇراقتاماي قايتا قايتۋ سياقتى جايتتاردىڭ كەزدەسىپ جاتۋى ءالى دە جىلى ورنىنان قوزعالماعان شەت ەلدەگى قانداستاردىڭ ويىنىڭ سان ساققا جۇگىرىپ، كوشىپ كەلۋگە باتىل قادام جاساۋدان باس تارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. كەزىندە ۇرپاعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وزدەرى بىلمەيتىن ەلدەرگە باس ساۋعالاپ كوشىپ، اشارشىلىقتى دا، جوقشىلىقتى دا، ءارتۇرلى باسقىنشىلىقتى دا باستان وتكەرگەن باتىر قازاقتىڭ ۇرپاعى ءۇشىن ءوز ەلىندە كەزدەسەتىن كەيبىر قيىنشىلىقتارعا  بولا اتا جۇرتقا ورالۋ ارمانىنان باس تارتۋ بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى ۇلكەن كۇنا ەكەندىگىن ءومىرىن قازاعىم دەپ وتكەرگەن ابىز اقساقال جاعدا بابالىقۇلى ءجيى ايتىپ وتىراتىن ەدى. ول بۇكىل قازاق اتا مەكەنگە بىرىككەن كەزدە عانا قازاقستان شىن مانىندە قازاق مەملەكەتى بولا الاتىنىن، قازاقتاردىڭ بىرىگۋى تەك مەملەكەتتىڭ كومەگىنە سۇيەنۋ ارقىلى ەمەس «قازاق يدەياسى» نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس ەكەندىگىن، قازاقتىڭ دەربەس، ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز ەلگە قايتۋى ءۇشىن ولاردىڭ اۋىلشارۋاشىلعىمەن اينالىسۋىنا قاجەت جەردى مەملەكەتتىك رەزرۆتەن بەرۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى. جاعدا بابالىقۇلى قازاقتىڭ ەلگە كوشۋى تەك مەملەكەتتىك كۆوتاعا بايلانىپ قالماۋى قاجەت، قازاقتار مۇمكىندىگىنشە ءوز ەلىنە كەلۋدىڭ سان ءتۇرلى جولدارىن قاراستىرىپ، ۇرپاقتى قازاق اراسىنا قوسۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويۋى ءتيىس دەگەن ۇستانىمدا بولدى. ابىز اتامىز بۇكىل قازاقتى ءبىر تۋ استىنا بىرىكتىرۋگە قارسى بولعانداردى وسىنداعى بولسىن، ءيا بولماسا سىرتتاعى قازاقتار بولسىن ساتقىن دەپ اتاعان بولاتىن.

ورالماندار كىمدەر، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك كەشەگى كەڭەستىك ۇكىمەت تۇسىندا شەتكە قاشقان بايلار مەن باس كوتەرۋشىلەردىڭ ۇرپاعى ما دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەر بولساق، ەڭ الدىمەن تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنۋ قاجەت بولار. قازاقتاردىڭ شەت ەل اۋىپ باس ساۋعالاۋىنا كەڭەستىك ساياساتتىڭ تىكەلەي ىقپالى بولعاندىعىن، جانىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا قازاقتاردىڭ كورشىلەس مەمەلەكەتتەرگە ۇدەرە كوشىپ بارعانىمەن سول جەرلەردىڭ تۇرعىلىقتى حالقىنىڭ ولاردى باۋىرىنا باسپاق تۇگىلى ەسىگىنەن سىعالاتپاعانى سالدارىنان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ مىڭ-مىڭداپ وزگە ەلدە كومۋسىز قالعانىن كوپشىلىگىمىز بىلەمىز. ال بارعان جەرلەرىندە جانىن ساقتاپ قالعان قازاقتىڭ كوبىنىڭ سول جەرلەردە سانداعان عاسىر بويى مەكەن ەتكەن قازاقتارعا قوسىلىپ، سولارعا ارقا سۇيەپ ەل بولعانىنان كوپشىلىك حاباردار ەمەس. بۇگىندەرى ورالمان دەسە كەشەگى قاشقىنداردىڭ ۇرپاعى دەپ قارايتىن زامانداستارىمىز سول كورشىلەس قىتاي، مونعوليا، وزبەكستان، رەسەي، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان جەرلەرىندە قازاقتاردىڭ كەڭەستەر بيلىگى ورناماستان بۇرىن دا مەكەن ەتكەنىن بىلە بەرمەيدى، سونىڭ سالدارىنان دا شەتتەن كەلگەن قانداستارعا قاتىستى ءۇستىرت پىكىرلەر تۋىنداپ جاتادى. وسى تاقىرىپتا قالام تەربەپ جۇرگەن اۆتورلاردىڭ ءبىرى م.يساحان «دەموگرافيا عىلىمى بويىنشا ءوز ەلىنەن وزگە جەرلەرگە قونىس اۋدارعان شاشىراڭقى نەمەسە توپ بولىپ وتىرعان ەتنوستوردى دياسپورا دەپ اتايتىن بولساق، ال يررەدەنت دەپ وزگە مەملەكەتتە تۇرعانمەن، ءوزىنىڭ تاريحي  اتامەكەنىندە وتىرعان ۇلت شوعىرىن ايتامىز. ەندەشە ءوزىنىڭ بايىرعى اتا قونىسىندا وتىرعان رەسەيدىڭ استراحان، ساراتوۆ، ورىنبور، سامارا، چەليابى، قورعان، ومبى وبلىستارىمەن بىرگە، تاۋلى التايداعى قوساعاش اۋدانىن مەكەن ەتكەن قازاقتار دياسپورا ەمەس، يررەدەنت بولىپ تابىلادى» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن ەدى (مۇحان يساحان. رەسەيدە قوساعاش دەگەن جەرىم بار! | Abai.kz ...abai.kz/node/6972).

قازاق وقىعاندارىنىڭ اراسىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ك. اسانوۆ قازاق حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، توز-توزىن شىعارىپ سانىن وسىرمەگەن كومپارتياعا قاتىستى اشىق پىكىر ءبىلدىرىپ، كەڭەستىك ساياساتتىڭ قازاقتى جارىلقاماعانىن جاريا ەتكەن بولاتىن (ك.اسانوۆ سۋۆەرەننوست يلي ساموستوياتەلنايا گوسۋدارستۆەننوست؟ گازەتا الاش №2, يۋن 1990). تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى قازاق تاريحشىلارى بۇرىندارى كوپشىلىك ءۇشىن قۇپيا بولىپ كەلگەن جايلاردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، كەڭەستىك ءداۋىر تاريحىن جاڭاشا كوزقاراسپەن زەرتتەۋ ۇستىندە. اقش مۇراعات ماتەريالدارىمەن جۇمىس ىستەۋ ارقىلى جاڭا مالىمەتتەردى ءوزىنىڭ ەڭبەگىنە ارقاۋ ەتكەن ب.اياعان كەڭەستىك بيلىك ورناعان ۋاقىتتان سوڭعى كەزەڭدە قولىنداعى بارىنان ايرىلىپ اشتىق قۇرساۋىندا قالعان قالعان قازاقتاردىڭ الىمجەتتىك جاساپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەستەن قيسىنسىز ساياسات جۇرگىزگەن قىزىلدارعا قارسى بولىپ، ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ ماقساتىندا جەر-جەردە باس كوتەرگەندىگىن العا تارتادى.  اۆتور 1929-1932 جىلدارى قازاق دالاسىندا 400-دەن استام باس كوتەرۋلەردىڭ ورىن العانىن، ولاردىڭ كوپشىلىگىن قىزىلداردىڭ اسكەرى اياۋسىز قىرىپ-جويعانىن، كەيبىر بولىكتەرىنىڭ جان ساۋعالاپ كورشىلەس مەملەكەتتەر اۋماعىنا وتكەنىن، وندا اۋىپ بارعان قازاقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ بوتەن ەلدىڭ بوساعاسىندا اشتان قىرىلعانىن، قاڭعىپ قالعان قازاقتاردىڭ كەيبىرىن قىزىلداردىڭ كەرى قايتارىپ كولحوزعا جۇمىس جاساۋعا ماجبۇرلەگەنىن ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ باياندايدى (قاراڭىز: ب.اياگان. كراسنىە ي چەرنىە. الماتى، 2005, 24-31 بەتتەر). قازاق شارۋالارىنىڭ قولىنداعى مالىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەستەن  ىشكى رەسەيدەگى ۇجىمداستىرۋ نىسانىنا ساي كولحوزداستىرۋ،  ءىرى ونەركاسىپ ورىندارى مەن اسكەري مەكەمەلەرگە ازىق ەتىپ دايارلاپ بەرۋ سالدارىنان مال باسىنىڭ ازايىپ قازاق حالقى 1931-1933 جىلدارى اشارشىلىققا ۇشىراعانى جايلى بەلگىلى عالىم ت.وماربەكوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن تولىمدى مالىمەت الۋعا بولادى. مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ تۇشىمدى پىكىر بەرە بىلگەن اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا 1931-1933 جىلدارى اشتان جانە وسىدان تۋىنداعان جۇقپالى اۋرۋلاردان ولگەن قازاق سانى 2 ملن. 277 مىڭ ادام. وسى اۆتوردىڭ بەرگەن مالىمەتىنە ساي ۇجىمداستىرۋ جىلدارى شەت ەلدەرگە قونىس اۋدارىپ سوندا ورنىعىپ قالعان قازاقتىڭ سانى 120 مىڭداي بولعان ەكەن. ت.وماربەكوۆ قىتاي قازاقتارىنىڭ تورتتەن ءبىرىنىڭ عانا كەڭەستەر وداعىنان باس ساۋعالاپ كوشىپ بارعاندار ەكەندىگىنە دە توقتالىپ وتكەن (قاراڭىز: ت.وماربەكوۆ. «قازاقتار شىبىنداي قىرىلىپ جاتىر» ەگەمەن قازاقستان، 13.07.1991ج. 4-بەت; ت.وماربەكوۆ «قازاق نەگە شىبىنداي قىرىلدى» ەگەمەن قازاقستان، 01.08.1992 ج. 5-بەت).

جالپى شەت ەلدەردەگى قانداس باۋىرلاردى ەلگە قايتارۋ ماسەلەسى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان تۇستاردا كوتەرىلە باستادى، سول كەزدەرى حالىق اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان ازاماتتىق ازات قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرى دە شەت ەلدەگى قانداستار تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ ءوز تاراپتارىنان ۇسىنىستار جاساعان بولاتىن. سولاردىڭ ءبىرى ماقاش ءتاتىموۆ العاش رەت «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوشى-قونى  تۋرالى» ميگراتسيا زاڭىنىڭ جوباسىن جاساپ ازات گازەتىنىڭ 1991  جىلعى قىركۇيەكتەگى №16 سانىنا جاريالاعان ەدى. وسى زاڭ جوباسىنىڭ ماتىنىندە ول ەگەمەندى قازاقستانعا ءوزىنىڭ اتا مەكەنى رەتىندە شەت ەلدەن ءبىرجولا كوشىپ كەلگەن رەپاتريانتتاردى «مايتاباندار» دەپ اتاۋدى ۇسىنعان بولاتىن. دەگەنمەن، بۇل ۇسىنىس ەلىمىزدىڭ كوشى-قون سالاسىنداعى زاڭناماعا ەنگىزىلگەن جوق. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى كوشى-قون زاڭناماسى 1990 جىلداردىڭ باسى مەن ورتاسىندا قالىپتاسا باستادى. سول جىلدارى وسى سالاداعى نەگىزگى زاڭنامالىق اكتىلەر قابىلداندى. 1991 جىلعى جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭ، 1992 جىلى «كوشى-قون تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلداندى.  13 جەلتوقسان 1997 جىلى قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى»  زاڭىنا سايكەس العاش رەت رەپاتريانت (ورالمان) ۇعىمى رەسمي اينالىمعا ەنگىزىلگەن بولاتىن.  2002 جىلى "حالىقتىڭ كوشى-قون" تۋرالى زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، وندا ورالمان اتاۋى زاڭداعى "رەپاتريانت" تەرمينىمەن قوسارلانباي دەربەس قولدانىلادى، ءارى جاڭا تۇسىنىك، انىقتاما بەرىلەدى. ول انىقتاما تومەندەگىدەي: "ورالماندار" - قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىگىن العان كەزدە ونىڭ شەگىنەن تىس جەرلەردە تۇراقتى تۇرعان جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا كەلگەن ۇلتى قازاق شەتەلدىكتەر نەمەسە ازاماتتىعى جوق ادامدار. 22 شىلدە 2011 جىلى قابىلدانعان  № 477-IV زرك «حالىقتىڭ كوشى قونى تۋرالى» زاڭعا سايكەس، ورالمان - قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىگىن العان كەزدە ونىڭ شەگىنەن تىس جەرلەردە تۇراقتى تۇرعان، بالالارىنىڭ ۇلتى قازاق جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىگىن العان كەزدە ونىڭ شەگىنەن تىس جەرلەردە تۋعان جانە تۇراقتى تۇرعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ءوز تاريحي وتانىندا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا كەلگەن جانە وسى زاڭعا سايكەس بەلگىلەنگەن تارتىپتە سايكەس مارتەبەگە يە بولعان ەتنيكالىق قازاق. سوڭعى نۇسقاداعى ورالمان تۇسىنىگى قازاقتان وزگەنىڭ ورالمان مارتەبەسىنە يە بولمايتىندىعىن تاعى دا ناقتىلاي تۇسكەن، بىراق، انىقتاما كوڭىلگە قونىمدى بولسا دا سول ورالمان اتاۋىنا قاتىستى پىكىرلەر ءالى دە بولسا وسى اتاۋدى  قايتا قاراستىرۋدىڭ قاجەتتىگىن كورسەتەدى. ورالمان اتاۋىنا قاتىستى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانعان ماتەريالداردان، ينتەرنەتتە جارىق كورگەن پىكىرلەردەن تۇيىندەيتىن باستى پىكىر - «ورالمان» اتاۋىنىڭ شەت ەلدەن كەلگەن باۋىرلارىمىزعا مۇلدەم ۇنامايتىندىعى، سونىمەن قاتار، وسى اتاۋمەن تەك كەڭەستىك رەجيمنەن باس ساۋعالاپ شەت ەل اسقان قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بايلانىستىرىلۋى. جالپى، العاندا رەسمي اينالىمداعى وسى تەرميننىڭ سول ساناتقا جاتاتىن ادامداردىڭ كوڭىلىنەن شىقپاۋى ونى وزگەرتۋدىڭ قاجەتتىگىنە مەڭزەيدى. سەبەبى، اركىمنىڭ ءوزىنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن اتاۋدى يەلەنۋگە قۇقىعى بار ەمەس پە؟ ءتىپتى، جەكە تۇلعالاردىڭ ەسەيە كەلە وزىنە ۇنامايتىن، ءوز نامىسىنا تيەتىن ەسىمىن وزگەرتۋگە ءابسوليۋتتى قۇقىعى بار. ال بۇل جەردە تەك جەكەلەگەن ادامدار تۋراسىندا ەمەس جالپى قوعامنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قالاۋى جايلى ءسوز قوزعالىپ وتىر. وسى ماسەلەنى ەسكەرىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بۇل اتاۋعا بالاما تابۋى ءتيىس. وسى ۋاقىتقا دەيىن شەت ەلدەن ورالعان قانداستار وزدەرىنە قاتىستى  «قانداستار»، «باۋىرلاستار»، «ەلگە ورالعان باۋىرلار» سياقتى سوزدەردى قولدانۋدى ۇسىندى.  بىراق، ورالمان اتاۋى رەسمي اينالىمدا دا، قوعامدا دا بەرىك ورنىعىپ، وسى اتاۋعا قاتىستى ايتىلعان سىني پىكىرلەر قاپەرگە الىنباۋدا. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ورالمان اتاۋىنا بايلانىستى ءالى دە بولسا ورنىن اۋىستىرار جاقسى اتاۋ تابۋعا بولاتىنداي. مىسالى، ءبىز «اتالاس» ءسوزىن  ۇسىنعىمىز كەلەدى. سەبەبى، ورالمان ءسوزى بەلگىلى ءبىر توپتىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ايقىنداعانىمەن، حالىق اراسىندا اسىرەسە، قانداس قازاقتار اراسىندا بولىنۋشىلىك سەزىمىنە يتەرمەلەيتىن ۇعىمعا اينالىپ ۇلگەردى. ورالمان ءسوزى قانداس قازاقتاردىڭ بىرلىگىن، تۋىستىعىن ويعا سالمايدى، تەك ەلگە ورالعان ادامداردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ايقىندايدى. مۇنىڭ ءوزى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ەلگە ورالعان قانداس باۋىرلارعا ەلگە كەلۋشىلەر، كەزىندە ەلدەن كەتىپ قالىپ قايتا ورالعان ادامدار سياقتى كوزقاراستى قالىپتاستىرادى. بۇل تۇرعىدان العاندا اتاۋدىڭ ءوزى قازاقتاردى بىرىكتىرەتىن، ءبىر-بىرىنە باۋىرلاستىق سەزىمىن تۋدىراتىن ءسوز بولعانى ءجون سەكىلدى. شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ جاقىندا بەلگىلى ءبىر ءانشىنىڭ ورالماننىڭ تاۋىعى جايلى ايتقان اڭگىمەسىنە قاتىستى پىكىرلەرىن وقىپ وتىرىپ كوزىمنىڭ جەتكەنى، قانداستارىمىزدىڭ ورالمان اتاۋىنا نامىستاناتىندىقتارى، ورالمان ءسوزىن قابىلدامايتىندىقتارى (www.serke.org/node/247?page=1). مۇنىڭ ءوزى بىزدەردى ويعا جەتەلەۋى ءتيىس، ياعني ورالمان اتاۋىنان باس تارتىپ «اتالاس» ءسوزىن (بولماسا باسقا ءبىر ۇتىمدى ءسوزدى) رەسمي اينالىمعا ەنگىزۋ قاجەت. مۇنداعى باستى ماقسات قانداس تۋىس قازاقتاردى جاقىنداستىرۋ، ولاردىڭ بولىنۋشىلىگىنە توسقاۋىل بولۋ. تاعى ءبىر ءمان بەرەتىن جايت تەرميننىڭ ايتۋعا وڭاي، قۇلاققا جاعىمدى بولۋى، ياعني جالپى قازاقستاندىق ازاماتتار ءۇشىن  ايتىلۋى قيىن بولمايتىن، جاقسى ويعا جەتەلەيتىن ءسوز بولۋى شارت. اتالاس ءسوزى قارعا تامىرلى قازاقتىڭ بارلىعىنىڭ ءبىر اتادان تاراعاندىعىن، ءبىر-بىرىنە باۋىر، تۋىس ەكەندىگىن بىلدىرەتىن تەرمين سوزگە اينالا الادى دەگەن پىكىردەمىن.

سوڭعى جىلدارى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ ەڭسەمىز كوتەرىلۋىمەن قاتار قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان كەيبىر جاعىمسىز سيپاتتارى دا دامي تۇسۋدە. وسىنىڭ ەڭ باستىلارى جۇزگە ءبولىنۋ، رۋعا ءبولىنۋ، جەرلەسشىلدىك دەسەم قاتەلەسپەگەن بولار ەدىم. ۇستازىم س.وزبەكۇلى «ءححى عاسىرعا اياق باسقان قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا سىرەسىپ تۇرعان رۋشىلدىق پەن جۇزگە ءبولىنۋ ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا، ونىڭ وركەنيەتتىلىككە كوتەرىلۋىنە توسقاۋىل جانە نۇقسان كەلتىرەتىن رۋحاني دەرت بولىپ تۇر» دەپ قازاق زيالىلارى اراسىنداعى جۇزشىلدىك پەن رۋشىلدىق جايلى اشىنا جازعان ەدى (ساكەن وزبەكۇلى. رۋشىلدىق ءھام قازاق زيالىلارى | Abai.kz ). ونسىز دا رۋشىلدىق دەرتىنەن ارىلا الماي وتىرعان قازاق جۇرتى ءۇشىن ءوزارا ورالماندار مەن جەرگىلىكتى قازاقتار بولىپ ءبولىنۋدىڭ قاجەتى شامالى. قازىرگى كەزدە ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن جالپى قازاقتىق يدەولوگيانىڭ جوقتىعى دا ۇلتتىق ناقتى ماسەلەدە ۇتىمدى شەشىمدەردىڭ قابىلدانباۋىنا نەگىز بولۋدا. بۇل رەتتە اباي تىلىمەن ايتقاندا «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» بولىپ تۇر.

قازاقتاردىڭ باسىن بۇرىنعىدان دا بىرىكتىرەتىن، ولاردىڭ ءوزارا كىرىگۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇلتتىق ءباسپاسوز ەكەندىگىنە ەشكىم ءشۇبا كەلتىرە قويماس. دەسەك تە، كەيىنگى كەزدەرى ۇلتتىق باسپاسوزدە وقىعان، توقىعان قازاق ازاماتتارى شەتتەن كەلگەن قانداس تۋراسىندا ءارتۇرلى ماقالا جاريالاپ، حالىق اراسىندا بەلگىلى ءبىر پىكىردىڭ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ ءجۇر.  جاريالانعان ماقالانى وقيتىن حالىقتىڭ بارلىعىنىڭ بىردەي ناقتى ماسەلەگە قاتىستى وزىندىك ۇستانىمى بولادى دەسەك قاتەلەسەر ەدىك، سايكەسىنشە، وسىنداي ماقالالار حالىقتىڭ كەيبىر بولىگىندە اۆتوردىڭ ويلارىنا ۇقساس پىكىرلەردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولا الادى. ەكىنشى اقپان 2012 جىلى ەگەمەن قازاقستان گازەتىندە  سەيفوللا شايىنعازىنىڭ «ءوز ەلىندە ءوزى قوناق بولعىسى كەلەتىن ورالمان اعايىنداردىڭ ويلاعاندارى نە؟» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى، وعان جاۋاپ رەتىندە قانشاما ماقالا جاريالانىپ ۇلگەردى.  ال، 16 اقپان 2012 جىلى ج.شاكەننىڭ «اقسۇيەك پەن قۇل ءھام ورالماندار» اتتى ماقالاسى ينتەرنەتتە جاريالاندى. اۆتورلاردىڭ جازعاندارىنا قاراپ وتىرىپ ولاردىڭ ەڭ باستى ماسەلەنى، قازاق بىرلىگى يدەياسىن ەستەن شىعارىپ العاندىعىن وكىنىشپەن ايتۋعا بولادى. ارينە، قازىر دەموكراتيا زامانى، اركىمنىڭ ءوز پىكىرىن دەربەس بىلدىرۋگە قۇقىعى بار، دەگەنمەن، قازىرگىدەي جالپىقازاقتىق يدەولوگيا قالىپتاسا قويماعان تۇستا وسىنداي ماقالا جازۋ ارقىلى قوعام ىشىندە ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ تۋىنا مۇرىندىق بولۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قاتەلىك دەۋگە بولادى. مەنىڭ ايتقىم كەلگەنى قازاقتى قازاقتان باسقا ەشكىمنىڭ ءدال وزىندەي قابىلداپ، ءدال وزىندەي جاقسى كورە المايتىندىعى، ال قازاقتىڭ ىشىندە دە كەيبىر جاعىمسىز ەلەمەنتتەردىڭ بولۋى تابيعي زاڭدىلىق. ارامىزدا كەزدەسەتىن سول ازشىلىق ءۇشىن جالپى قازاققا توپىراق شاشۋعا بولماس، وسى تۇرعىدان العاندا جەرگىلىكتى بولسىن، شەتتەن كەلگەن بولسىن جازعىشتار وزدەرىنىڭ باسىندا جۇرگەن، بىراق، باسپاسوزدە جاريالاۋ ارتىقتىق ەتەتىن پىكىرلەرىن العا تارتپاي-اق قويعانى ابزال بولار ەدى.

جالپى العاندا، قانداس باۋىرلاردىڭ شەت ەلدەن اتا مەكەنگە ورالۋى ۇلتىمىزدىڭ ءوز ەلىندە كوپشىلىككە اينالىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ قولدانىس اياسىنىڭ كەڭۋىنە سەپتىگىن تيىگزدى. كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى دەمەكشى، قازاق سانىنىڭ ءوز ەلىندە ارتا ءتۇسۋى ۇلت ءۇشىن تەك جاقسىلىققا باستار جول عانا. ۋاقىت وتە كەلە سان جاعىنان وسە تۇسكەن ۇلتىمىزدىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى باسىمدىققا يە بولىپ، وزگە قازاقستاندىقتار ءۇشىن قازاقتار اعا ۇلت دارەجەسىنە كوتەرىلەرى ءسوزسىز. وسى تۇرعىدان العاندا قازاق سانىنىڭ ءوسۋى بىزدەر ءۇشىن اۋاداي قاجەت، سوندىقتان ۇلى كوشتىڭ توقتالماۋى ءۇشىن مەملەكەت تە، ءاربىر قازاق تا ءوز ۇلەسىن قوسۋى شارت. شەتتەگى قازاق اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، ولاردىڭ ەلگە قايتۋىنا ىقپال جاساۋ، ەلگە كەلگەن قازاققا جىلى شىراي تانىتىپ، ونىڭ ءوز ەلىنە كەلگەنىن سەزدىرۋ جۇرەگى قازاق دەپ سوققان ازاماتتاردىڭ قاسيەتتى  مىندەتى. كەزىندە ستالين قۋعىنعا ۇشىراتىپ، اش-جالاڭاش قالپىندا قازاق دالاسىنا اكەلىپ تاستاعان جاپا شەگۋشى ۇلتتاردى باۋىرىنا تارتىپ، ءوزىنىڭ اۋزىنداعىسىن جىرىپ بەرگەن باۋىرمال قازاق ءۇشىن شەت جەردە وگەيلىك كورىپ، ءوزىم دەپ كەلگەن قانداس تۋىستارعا وڭ قاباق تانىتۋ قيىنعا سوقپاسى ايقىن. وسى جەردەن ءسوزىمىزدى تامامداپ، ويىمىزدى ءومىرىن «قازاق يدەياسىنا» ارناعان، كەزىندە ەل باسقارعان، قازاقتىڭ اتا مەكەنگە ۇلى كوشىن ۇيىمداستىرعان، كوزى جۇمىلعانشا قازاقتىڭ قاسمىن ويلاعان ابىز جاعدا اتامىزدىڭ امانات سوزىمەن قورىتىندىلاعىمىز كەلەدى، «سەندەر، ياعني كەلگەن ۇرپاق قانشا قيىندىق كورسەڭدەر دە سەندەردىڭ بالالارىڭ وسىندا وسەدى، وسىندا تاربيە الادى، ولاردىڭ كەلەشەگى جارقىن بولادى، ەرتەڭدى ويلاساڭدار ەلگە قايتىڭدار!».

«اباي-اقپارات»