رابيعا سىزدىق: «سالاۋات» ءسوزىنىڭ دەنساۋلىققا قاتىسى جوق»
رابيعا سىزدىق، اكادەميك:
- قاسىم امانجولوۆتىڭ سىزگە ارناعان «كوپ تۋسا قازاق ءدال سىزدەي قىزدى...» دەگەن ولەڭى بار. وسى ولەڭنىڭ قىسقاشا تاريحى قانداي؟
- بۇل ءوزى سەگىز-اق جولدىق، شاعىن ولەڭ.
«بولايىن كۇندە ءبىر جاساعانداي،
رابيعا سىزدىق، اكادەميك:
- قاسىم امانجولوۆتىڭ سىزگە ارناعان «كوپ تۋسا قازاق ءدال سىزدەي قىزدى...» دەگەن ولەڭى بار. وسى ولەڭنىڭ قىسقاشا تاريحى قانداي؟
- بۇل ءوزى سەگىز-اق جولدىق، شاعىن ولەڭ.
«بولايىن كۇندە ءبىر جاساعانداي،
كوپ تۋسا قازاق ءدال سىزدەي قىزدى...»، - دەگەن جولدارمەن باستالادى. ولەڭنىڭ قاي جەردە، قاشان جازىلعانىن مەن بىلمەيمىن. ءتىپتى، قاسىم امانجولوۆتىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە «وسىنداي ولەڭىم بار، ساعان ارناپ جازعان ەدىم» دەپ تە ايتقان ەمەس. ول كەزدە جاريالانعان دا جوق. كەيىنىرەك قاسىمنىڭ 2 تومدىق ولەڭدەر جيناعىن شىعارعان كەزدە ءبىر جيىندا تاكەن الىمقۇلوۆ: «قاسىمنىڭ ولەڭ جازىپ جۇرگەن داپتەرىندە سىزگە ارنالعان ولەڭى بار ەكەن. سونى جيناققا ەنگىزىپ جاتىرمىز»، - دەدى. مەن تاڭىرقادىم دا قويدىم. 1945 جىلى ابايدىڭ 100 جىلدىق تويىنا مايدان دالاسىنان قاسىم دا كەلگەن ەكەن. سول جيىنعا مەن اقتوبەدەن كەلدىم. اقيىق اقىنمەن سول كەزدە تانىستىم. قۋاندىق شاڭعىتباەۆ، تاحاۋي احتانوۆ ءبارىمىز جەرلەسپىز. ءبارىمىز جيىلىپ قاسىم اعانىڭ ۇيىنە ءجيى بارىپ تۇراتىنبىز. تاكەن دەيتىن عاجاپ مىنەزدى ايەلى بولدى. بارىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىنبىز. قاسەكەڭ ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن وقيتىن. ونىڭ سىرعا تولى، سۇلۋ سەزىمدى ولەڭدەرى كەرەمەت اسەر ەتۋشى ەدى. سوعىس باستالعاندا 16 جاستا ەدىم. ءتورت جىل بويى مۇعالىم بولىپ ىستەدىم. قاعازباستى جۇمىس بولعاننان كەيىن بە، كوركەم ادەبيەتكە دەگەن ىقىلاسىم ەرەكشە ەدى. كوپ ىزدەنىپ، كوپ وقيتىنمىن. جاستىق شىعار، كوپ وقىعانىڭدى بىلدىرگىڭ كەلەدى. ءوزىمنىڭ پىكىرلەرىمدى تايسالماي ايتاتىنمىن. ايتپەسە مەنىڭ اقىن تۇگىلى قاراپايىم جۇرت تامساناتىنداي كوركىم دە، قىلىعىم دا جوق بولاتىن. قاتارداعى قاراپايىم قازاقتىڭ قىزىمىن. سول كەزدەگى قازاق قىزدارىنىڭ اراسىندا جاسى جيىرمادان جاڭا اسقان مەن ەركىندەۋ سويلەپ، كوركەم ادەبيەت تۋرالى ويلارىمدى اشىق ايتىپ، سول جاعىنان عانا كوزگە تۇسكەن بولۋىم كەرەك. سوعىس ەندى ءبىتىپ، ەسىمىزدى جيناپ جاتقان كەز ەدى. قىز بولىپ قىلىمسۋدى دا بىلمەپپىز. ءومىر ءبىزدى ەرتە ەسەيتتى. ەركەلەسەم دە جىگىت دەپ ەمەس، ارقاسۇيەر اعا دەپ قانا قالقان تۇتىپ ەركەلەگەن بولۋىم كەرەك. ول كەزدە مايداننان قايتقان جىگىتتەردىڭ بەيبىت ومىرگە دەگەن ءسۇيسىنىسى كەرەمەت ەدى. سونداي ءبىر ومىرگە دەگەن قۇشتارلىقتان، اۋىلدى اڭساپ كەلگەندە، «سوڭىمىزدان ەرگەن وسىنداي جالىندى، جىگەرلى جاستار بار ەكەن-اۋ» دەگەن ەرەكشە قۇرمەتپەن جازعان بولۋى كەرەك. ول ولەڭ قاسىم اعانىڭ العاشقى ەكى تومدىعىنا شىقتى. بىراق كەيىنگى 3 تومدىققا ەنبەدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن. سول ءبىرىنشى جيناقتىڭ ەكىنشى تومدىعىندا «ر-عا» دەپ جاسىرىپ جاپپاي-اق، «رابيعاعا...» دەپ ارناپ جازعان.
- ول كىتاپتا «رابيعا قۇتقوجيناعا» دەپ جازىلعان ەمەس پە؟
- ءيا، قۇتقوجينا مەنىڭ قىز كۇنىمدەگى فاميليام...
- ءسىز ياسساۋي حيكمەتتەرىنىڭ كوركەمدىك، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى العاش رەت تىلدىك تالداۋ جاسادىڭىز. مۇنى قاي كەزدەن باستاپ زەرتتەدىڭىز؟
- ەڭ الدىمەن «ياسساۋي حيكمەتتەرىنىڭ ءتىلى» دەگەن كىتابىم شىقتى. حيكمەت دەگەن - وسيەت ولەڭدەر عوي. سول ولەڭدەردىڭ ءتىلىن زەرتتەۋدى مەن ەرتە باستادىم. سوناۋ 60-شى جىلداردى وسى ياسساۋي حيكمەتتەرىن زەرتتەۋدى ءۇش جىلعا جوسپارلاعان ەكەن. سونى زەرتتەپ جاتقان ورىنداۋشىلار ۇلگەرە المادى دا، «سەن كىرىسسەڭ قايتەدى؟» دەپ، ءبىر جارىم جىلى قالعاندا ماعان تاپسىردى. ول كەزدە مەن ءتىپتى ارابشا ارىپتەردى دە تانىمايتىنمىن. ورتا عاسىرلارداعى تۇركى ادەبي ءتىلى دەگەننەن دە حابارىم جوق. سودان كىرىسىپ كەتتىم. اۋەلى ءالفاۆيتتى ۇيرەندىم. بۇكىل دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ياسساۋي تۋرالى كەمىندە 300-دەن اسا زەرتتەۋ ەڭبەگى جازىلعان ەكەن. ال ونىڭ كوركەمدىك ءتىلى تۋرالى زەرتتەۋلەر وتە از بولاتىن. ورىس عالىمدارى، تۇركىتانۋشىلار ونىڭ تىلىنە دە نازار اۋدارعان. سونىڭ ىشىندە ا.بوروۆكوۆ دەگەن عالىم 1948 جىلى ۇلكەن ماقالا جازعان. سول ەڭبەكتەرمەن تانىستىم. «ياسساۋي حيكمەتتەرى» دەپ جۇرگەن دۇنيەنىڭ ءبارى دە ونىڭ ءوزىنىڭ قالامىنان شىقپاعان. حيكمەتتەر دەگەن ءوز الدىنا ادەبي پوەزيانىڭ ءبىر ۇلكەن جانرى بولسا، سونى جازۋدىڭ ۇلكەن ءبىر مەكتەبى بولعان. تاقىرىبى قانداي بولۋى كەرەك، قانداي ولشەمدە جازۋ كەرەك، كىمدەر جازادى دەگەن سياقتى. 800 جىل بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن مەكتەپ قوي. ياسساۋي دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە كوپ ادام جازعان. سونىكى سياقتى ەتىپ. ولاردىكى دە قوسىلىپ كەتكەن. ول كەزدە ءتىپتى كىتاپ شىعارۋ ءداستۇرى بولماعان عوي. قولجازبا تۇرىندە تاراعان. مىنە، بىزگە بۇل تۋىندىلاردىڭ بارلىعىن ەمەس، ەڭ الدىمەن ەرتەرەكتەن كەلە جاتقان قولجازبالاردى زەرتتەپ الۋ كەرەك بولدى. كىتاپتاردى ەمەس. ءياسساۋيدىڭ كىتاپتارى نەگىزىندە ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، حح عاسىردىڭ باسىندا عانا شىعا باستاعان. ال وعان دەيىن قولجازبالار عانا تاراعان. سول تۇپنۇسقادان باستاپ زەرتتەۋ كەرەك بولدى. XVIII عاسىردا سامارقان قالاسىنان تابىلعان قولجازباسى بولعان. ونى زاليامان دەگەن ورىس عالىمى ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا پەتەربۋرگكە الىپ كەتكەن. كەڭەس وداعى كەزىندەگى ساقتالعان ەڭ كونە قولجازبانىڭ فوتوكوشىرمەسىن الدىرتتىق. سول بويىنشا وقىپ ونى زەرتتەۋ ءۇشىن قازىرگى جازۋ ترانسكريپتسياسىنا كوشىرىپ جازدىق. ول كەزدە دۇنيەجۇزى عالىمدارى زەرتتەيتىن تاقىرىپتاردى ورىس تىلىندە جازۋ كەرەك بولاتىن. ماتەريال جيناپ، ەندى جازا باستاعاندا ءۇش جىلدىق ۋاقىتى ءبىتىپ قالدى. ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى قايتىس بولىپ كەتتى، ەندى ءبىرى اياقتاي المايتىن بولدى. سونىمەن بۇل تاقىرىپ قالىپ قويدى. كەيىنىرەك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، مادەني-ادەبي مۇراعا بايلانىستى باستامالار كوتەرىلگەن سوڭ، قازاق ۇلتىنا اسا قاجەت دۇنيە عوي دەپ، سوڭعى 7-8 جىلدىڭ ىشىندە ەشكىمنىڭ تاپسىرماسىنسىز ءوز بەتىمشە زەرتتەپ، جازىپ شىقتىم. ۇيىمدە، جۇمىسىمدا ءبىر بولمەدەگى ءۇش ستولعا ءۇش تاقىرىپتى جايىپ تاستاپ جازعان كەزدەرىم بولدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ 4-ءشى جىل دەگەندە 80 جىلدىعىما قاراي ۇكىمەتتىڭ تاپسىرىسىنا كىرگىزىپ ۇلكەن جاڭا ەڭبەك بولسىنشى دەپ شىعاردىم. كىتاپتى جالعىز كوركەمدىك جاعىنان عانا ەمەس، لەكسيكا گرامماتيكالىق ءتۇر-تۇرپاتى جاعىنان دا زەرتتەپ جازدىم. ءوزىمنىڭ كوپ جىلعى ەڭبەگىمە رازى بولاتىن تۇسىم بولسا، ول وسى كىتاپ دەر ەدىم. مادەني مۇرامىزدىڭ، تىلدىك ەسكەرتكىشىمىزدىڭ ءبىرى دەپ وسى ياسساۋي مۇراسىن ايتۋعا بولادى.
- ءتىل ءبىلىمى - سان-سالالى اۋىر تاقىرىپ. ءسىز ادەبي ءتىلدىڭ تاريحى، كوركەم پروزا، پوەزيانىڭ ءتىلى، ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنى، ءسوزدى دۇرىس ايتۋ سەكىلدى كەلەلى ماسەلەلەردى قوزعايسىز. وسىنى تاراتىپ ايتىپ كەتسەڭىز...
- ءتىل تاريحىنا بارعان سەبەبىم ۇلى مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرگە جۇمىس ىستەدىم. سوندا جۇمىس اياعىندا مۇحاڭ جاستارمەن ءبىر-ەكى ساعات اڭگىمەلەسكەندى جاقسى كورەتىن. سونداي ءبىر اڭگىمە ۇستىندە مۇحاڭ ماعان: «سىزدەر باستاۋىش، بايانداۋىش، زات ەسىمدەردى زەرتتەي بەرەسىزدەر، زەرتتەي بەرەسىزدەر. سولاردىڭ ءبارىن زەرتتەپ بولعان سوڭ نە ىستەيسىزدەر؟»، - دەدى. ءتىل بىلىمىندە تەك قانا باستاۋىش پەن بايانداۋىش ەمەس، باسقا دا زەرتتەيتىن تۇستارى بار ەكەنىن عۇلاما عالىم ءبىلىپ وتىر عوي. «باسقا تاقىرىپتارعا نەگە كوشپەيسىزدەر؟» دەگەندى ول كىسى وسىلايشا تۇسپالمەن جەتكىزدى. شىنىندا دا ءسوز تاپتارى ماعان دەيىن دە تالاي زەرتتەلگەن. سودان مەن «تىڭ تاقىرىپتى ىزدەۋىم كەرەك ەكەن» دەپ ىزدەنە باستادىم. كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى ابايدىڭ تىلىنەن قورعاعام. ابايدىڭ تىلىنەن ءۇش ۇلكەن مونوگرافيا، 30-40 شاقتى ماقالا جاريالاپپىن. اباي ءتىلى ارقىلى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ ءبىر كەزەڭى وركەندەدى عوي. ابايدى زەرتتەۋ ارقىلى ادەبي تاريحىمىزدى ونىڭ الار ورنى، قوسقان ۇلەسى كورسەتكەن ۇلگىسى قانداي بولدى دەگەندى كورسەتۋ كەرەك قوي. ءارى قاراي XIV- XVI عاسىرلارداعى اقىن-جىراۋلاردىڭ ءتىلىن زەرتتەۋگە كوشتىم. ءسويتىپ «XV - XIX عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەك جازدىم. ول جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىنىڭ وقۋ قۇرالى رەتىندە ەنگىزىلدى. ياسساۋي ءتىلىن زەرتتەۋدەن بۇرىن XVI عاسىردا جالايىر رۋىنان شىققان قادىرعالي قوسىمۇلى دەگەن بابامىز وتكەن. ونىڭ «جاميعات تاراۋيح» دەگەن تاريحي شىعارماسى بار. سونى زەرتتەدىم. ول قازاق بولعانىمەن، شىعارماسى قازاق تىلىندە جازىلماعان. سونى تاتارلار يەمدەنە باستاپتى. «بۇل - تاتار ەلىنەن تابىلعان ەسكەرتكىش. ونى العاش رەت تاتار عالىمدارى زەرتتەگەن. ءتىلى تاتارشا»، - دەپ اشىق جازا باستادى. سونى وقىپ ويعا قالدىم. «قوسىمۇلى ءوزى قازاق بولسا، ورال مۇحاممەدحاننىڭ قاسىندا تالاي جىل بىرگە جۇرسە، ءوزى بي بولسا، وندا نەگە ول تەك تاتارلارعا ءتان بولۋى كەرەك؟» دەدىم دە ىسكە كىرىستىم. ونى دا اراب ارپىمەن جازىلعان نۇسقاسىمەن قازىرگى ارىپتەرگە ترانسكريپتسيا جاسادىم. ول قازاقتىڭ ەسكى ادەبي تىلىندە جازىلعان دۇنيە. ءسوز جوق، ورتا عاسىرلاردا تۇركى حالىقتارىندا ورتاق كىتابي ءتىل بولعان. قادىرعالي قوسىمۇلىنىڭ ەڭبەگى سول ورتاق تىلدە جازىلعان. «ىشىندەگى قازاق تىلىنە ءتان ەلەمەنتتەر مىناداي» دەپ اتاپ كورسەتتىم. سودان كەيىن قازاقتا ەسكى ادەبي ءتىل دەگەن بولعان. كونە ەمەس. كونە دەپ ءبىز ورحون جازۋلارىن ايتامىز عوي. ول دا ءتىلدىڭ تاريحىنا جاتادى. ودان ارىدەن قاۋزاسام، تاعى دا ەكى ادەبي ءتىل بولعان. ءبىرىنشى - اۋىزشا جەتكەن ادەبي ءتىل. اقىنداردىڭ، جىراۋلاردىڭ ءتىلى. اناۋ دوسپامبەت، شالكيىزدەردىڭ زامانىندا XV عاسىرلاردان باستالعان. ەكىنشى - جازباشا جەتكەن ادەبي ءتىل. بىراق ول تازا قازىرگى تىلىمىزبەن بىردەي ەمەس. ول جازباشا بولعاننان كەيىن سول كەزدىڭ تارتىبىنە قاراي تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق ادەبي تىلىندە جازىلعان. بىراق سونىڭ وزىندە اۆتور قاي ءتىلدىڭ ادامى بولسا، سول ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق، كوركەمدىك جاعىنا بوي ۇرىپ كەتەدى. ونىڭ ءبارىن سارالاپ، ساراپتاپ شىعۋ وڭاي شارۋا ەمەس.
- قازىرگى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءسوز ساپتاۋلارىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا دەن قويعاندا ۇلى مۇحاڭنىڭ تۋىندىلارىنان باستاپ كوڭىل اۋداردىم. تەك مىناداي ەپيتەتى بار، مىناداي تەڭەۋى بار دەۋ ول عىلىم ەمەس. بۇل - مەكتەپ كولەمىندە عانا ايتىلاتىن اڭگىمە. ال عىلىمدا كوركەم ادەبيەت ءتىلىن زەرتتەۋدە بەلگىلى ءبىر جۇيە بار. ءتىل ءبىلىمى دەگەن ءوز الدىنا عىلىم بولسا، سونىڭ ءبىر تارماعىمەن جۇمىس ىستەۋ. قۇرعاق سوزبەن «اناۋ جاقسى، مىناۋ جاقسى» دەۋدى جاي وقىرمان دا بىلەدى. جازۋشى سول ءتىلدىڭ بايلىعىن قاي تىلدىك مەحانيزممەن جاساپ وتىر، سونى كورسەتۋىمىز كەرەك. مۇحتار ماعاۋيننىڭ، ءابىش كەكىلباەۆتىڭ تاريحي روماندارىنىڭ جاي قاراپايىم تۇرمىستىق رومانداردان ايىرماشىلىعى قانداي؟ ءتىل جاعىنان. نەسىمەن تارتادى؟ وتكەن عاسىرلارداعى وقيعالاردى كورسەتە الدى ما؟ مىسالى، حانداردى سويلەتكەندە: «بۇگىنگى وتىرىستا مىناداي ماسەلەنى قارايمىز»، - دەي مە؟ سونى وقىرمانعا قالاي جەتكىزەدى؟ ەگەر ءدال وسىلاي دەپ جازسا، ونى بۇگىنگى وقىرمان قابىلداماس ەدى. مويىنداماس ەدى. ءتىل مامانى بولماي- اق قويسىن. ءار نارسەنىڭ دە ۇيلەسىمى بار، كەلىسىمى بار ەكەنى بارىنە بەلگىلى. شەرحان مۇرتازانىڭ «قىزىل جەبە» دەگەن رومانىن كەزىندە ءتۇندى تۇنگە ۇرىپ وقىپ شىقتىق. ونىڭ ەرەكشەلىگى عالامات. تابيعاتتى سويلەتەدى عوي. ادام مەن تابيعات ۇندەسىپ كەتكەن. ادام تۋرالى ايتقىسى كەلگەندى تابيعات ارقىلى ايتادى. ال اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ ءتىلى مۇلدەم بولەكشە، «بەسىن» دەگەن پوۆەسىندە ورىس وفيتسەرىنىڭ اۋزىنان قازاق دەگەن ءسوز شىعارمايدى. «بورىكتەر» دەيدى، «انالار، مىنالار» دەيدى. ايتەۋىر قازاق دەپ اتامايدى. اتاتقىزبايدى اسقار. نەگە؟ سول ارقىلى الگى ورىس وفيتسەرىنىڭ قازاقتى قور سانايتىندىعىن، كەمسىتەتىندىگىن كورسەتەدى. بۇل دا شەبەرلىك. سونداي-اق س.بەردىقۇلوۆتىڭ «التىنشى پودەزىندە» ۆەلوسيپەدشىلەردىڭ جارىسىن سۋرەتتەپ: «قۇيرىق تىستەسىپ كەلە جاتىر، ۇزەڭگى قاعىستىرىپ كەلە جاتقانداي»، - دەيدى. كادىمگى اتپەن شاۋىپ كەلە جاتقانداي سۋرەتتەيدى. ءبىر قاراعاندا «ۆەلوسيپەدشىلەر دە ۇزەڭگى قاعىستىرا ما ەكەن؟» دەپ قالۋى مۇمكىن تۇسىنبەگەن ادام. باستى كەيىپكەرى تۇيعىن دەگەن جىگىتتىڭ سپورتتاعى قادامدارى تۋرالى قازاق وقىرمانىنا قازاقتىڭ تۇسىنىگىمەن بەرەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «ادەبيەت - تىلىمەن عانا ادەبيەت»، - دەگەن عالامات ءسوزى بار. كوركەم ءتىلى جوعارى ادەبيەت قانا ادەبيەت بولىپ قالادى. «ءسوز قۇدىرەتى» اتتى كىتابىمدا ءبىراز جازۋشىلاردىڭ ءسوز ساپتاۋلارى سارالانعان. ەندى پوەزيانىڭ ءتىلىن زەرتتەۋ ويىمدا بار. وسى ادەبي-كوركەم ءتىلدى زەرتتەپ جۇرگەنىمدە بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن باسپادا جۇمىس ىستەدىم. سول كەزدەرى ءسوزدى دۇرىس ايتۋ، جازۋ، تىنىس بەلگىلەرىنە قاتىستى ماسەلەلەر قىزىقتىرا باستادى.
- باسپا دەمەكشى، وسىندا جۇمىسقا كەلمەي تۇرىپ ءسىز جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەردىڭىز. سول كەزدە ءسىزدى «حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعى» دەپ قۋدالاعان كورىنەدى...
- ءيا، ول راس. 1951 جىلدارى جەنپي مەن قازپي-دە جۇمىس ىستەيتىنمىن. «حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعىنا شاكىرت تاربيەلەۋگە بولمايدى» دەگەن سىلتاۋمەن مەنى جۇمىستان شىعاردى. قانداي قيىن بولسا دا، مەن سول كەزدەرى: «حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعى بولىپ شاكىرت تاربيەلەسەم، كەڭەس وكىمەتىن باياعىدا-اق قۇلاتىپ تاستار ەدىم عوي»، - دەپ ازىلدەيتىنمىن... اكەم قۇتقوجا اقتوبەدە بايلانىس ءبولىمىنىڭ باستىعى بولعان. 1937 جىلى مەن 12 جاستا ەدىم. اكەمنىڭ بەينەسى كوز الدىمدا، قالاي ۇستاپ اكەتكەنى دە ەسىمدە. باستى قويار كىنالارى دا جوق. تەك الاشوردانىڭ ازاماتتارى حالەل دوسمۇحامەدوۆ، شىڭعىس قاراتاەۆتارمەن اكەم جاقسى ارالاستى. ح. دوسمۇحامەدوۆتەن ءبىراز جاس كىشى بولسا دا، ءبىر مەكتەپتە وقىعان. ول كەزدە قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان قاتال ۋاقىت. سول كىسىلەردىڭ قاسىنان كورىنسە بولدى، جالا جاۋىپ ۇستاي بەرەتىن. ايتپەسە اكەمنىڭ كىسىگە قياناتى جوق قاراپايىم ادام ەدى. سول جىلى جازدا ۇستاپ اكەتتى، كۇزدە اتىلدى. كەيىن: «الماتىعا نكۆد ۇستاپ اكەتكەن»، - دەپ اشىق جازاتىنمىن. جۇمىستان سەبەپسىزدەن سەبەپسىز شىعارىپ تاستادى. ايتاتىن ۋاجدەرى «ورىن جوق» دەيدى. بىراق جەلدىڭ قايدان سوعىپ جاتقانىن سەزدىم. سول كەزدەرى حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعى دەپ ساياسات، تاربيە «مايدانىندا» جۇرگەندەرىنىڭ ءبارىن جۇمىستان قۋدى. ول جىلدار كوزدەن كەتسە دە، كومەسكىلەنىپ كوڭىلدەن كەتپەي قويدى عوي...
- وسى جاسىڭىزعا دەيىن قۇندى-قۇندى 30 كىتاپ شىعارىپ ۇلگەرىپسىز. وسىنشاما ەڭبەك جازۋ اۋىر سوقپادى ما؟
- ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسكەندە مەن قىزدارعا: «ەڭ اۋەلى ايەل بولىڭدار. قوناعىڭ كۇتۋلى، اسىڭ ءپىسۋلى بولسىن. ەرىڭنىڭ جاعاسى كىر بولىپ جۇرمەسىن. بالانى جاقسىلاپ تاربيەلە. توركىنىڭ مەن قايىن جۇرتىڭدى تابىستىرىپ وتىر. وسىلاردىڭ بارىنەن ۋاقىت ارتىلىپ جاتسا عانا، عالىم بولاسىڭ با، زالىم بولاسىڭ با، ءوزىڭ ءبىل»، - دەيمىن. بۇل سوزىمە اسىرەسە «زالىم» دەگەنىمە ءبارى كۇلەدى. راسى - وسى. عىلىمنىڭ جولى قيىن جول. كوپ ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى. كىتاپحانالاردا، ارحيۆتەردە وتىرامىن. سونىڭ وزىندە جولداسىمدى كۇتىپ، قوناققا دا بارىپ، قوناقتى دا كۇتىپ، ءومىردىڭ اعىسىنا ىلەسىپ وتىردىم. وسىنشاما كىتاپ جازسام، ول ۋاقىتتى ۇنەمدى پايدالانا بىلۋىمدە. نەگىزى، باعالاۋعا تۇرارلىق ۇلكەن ەڭبەكتەرىم 20-نىڭ ۇستىندە. ال شاكىرتتەرىمنىڭ ەسەپتەۋىنشە، ولار 40-تان اسادى ەكەن. ونىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەنى احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋرالى مونوگرافيالىق ەڭبەگىم. ول كىسىنى زەرتتەپ، ەڭ العاش كىتاپ ەتىپ شىعارعان مەن ەدىم. ودان كەيىن «سوزدەر سويلەيدى» دەگەن كىتاپ كەرەك بولعاننان كەيىن شىعار، ءتورتىنشى رەت باسىلىپ شىقتى. ەشۋاقىتتا دا «قيىن بوپ جاتىر» دەپ جىلانىپ جازعان ەمەسپىن. كەيدە ءوزىمنىڭ ەڭبەكتەرىمدى ون جىلدان كەيىن وقىسام، «شىنىندا دا مىنانى مەن جازدىم با» دەپ تاڭعالاتىن كەزدەرىم دە بولادى.
- تىلىمىزدە ايتۋعا اۋىر اۋدارمالار قاپتاپ كەتتى. وسىنداي سوزدەردىڭ كوبەيۋىنە «تەر توگىپ» جۇرگەن تەرمينولوگتاردىڭ ەڭبەگىنە قانداي باعا بەرەسىز؟
- اۋدارمالار ەشۋاقىتتا بىردەن قالىپتاسا قويمايدى. باسىندا ەكى-ءۇش نۇسقاسى بولادى دا سوڭىنان بىرەۋى عانا قالادى. ال كەيبىرەۋلەرى بىردەن قالىپتاسىپ كەتەدى. بۇل جەردە كوپ ماسەلە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بايلانىستى. سولار كۇندە-كۇندە جازىپ قۇلاققا قۇيا بەرسە، قالىپتاسپاي قايتەدى؟ ماسەلەن، اراق ىشپەۋ، تەمەكى شەكپەۋگە شاقىراتىن «سالاۋاتتى ءومىر سۇرەيىك» دەگەن ۇران بار عوي. وسى سالاۋات دەگەن ءسوزدىڭ قولدانىلۋى مۇلدەم دۇرىس ەمەس. ول - ارابتىڭ ءسوزى. دەنساۋلىققا مۇلدەم قاتىسى جوق. ءبازبىر جىلدارى اراققا قارسى شىعىپ تويلارىمىزدى اراقسىز وتكىزىپ جۇردىك قوي. سول كەزدەرى وسىنداي تەرمين كەرەك بولدى دا، «سالاۋات» ءسوزى سول ۇعىمنىڭ ورنىنا قالىپتاستى دا كەتتى. اراب تىلىندە سالاۋاتتىڭ ءبىر ماعىناسى «كەشىرىم» دەگەنگە كەلەدى. سوندا قازاقشالاساق، «ىشسەڭ دە كەشىرەمىز» بولىپ شىعادى. سوندىقتان دا بۇل ءسوز مۇلدەم دۇرىس قولدانىلىپ جۇرگەن جوق. ءدال ءسوز تابا المادى سوعان. ەندى بۇرىن سالتىمىزدا ءىشۋ، ماس بوپ ءجۇرۋ دەگەن بولماعان عوي. مۇمكىن سونىڭ دا اسەرى بار شىعار. كۇندە ايتىلا بەرگەن سوڭ قاتە بولسا دا قالىپتاسىپ كەتەدى. ورىس تىلىنەن تىكەلەي اۋدارۋعا كەلەتىن سوزدەر بولادى. ال حالىقارالىق تەرميندەردىڭ ءبارىن اۋدارۋعا مەن كەلىسپەيمىن. اراب، پارسى تىلدەرىندە ءبىر ءسوزدىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار. «مايدان» دەگەن ءسوزدىڭ پارسى تىلىندە التى ماعىناسى بار. سونىڭ ءبىرى «كوگال» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال بىزدە مايدان «ۇرىس» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. «قىز جىبەك» داستانىندا تولەگەن ۇشىپ بارا جاتقان التى قازعا:
«قونار بولساڭ جانۋار،
مىنە، مايدان، مىنە ساز»، - دەيدى عوي.
سونداعى «مايدان» دەگەنى كوگال، ساز دەگەنى دە كوگال. «مايدان» دەگەندى سوعىس الاڭى دەپ تۇرعانى جوق. سونداي-اق «ي» جۇرناعى بار «تاريحي»، «ادەبي» دەگەن سوزدەردى مۇحتار اۋەزوۆ ءومىر بويى مويىنداماي كەتتى. ول سوزدەردى ادەبيەتتىك، تاريحتىق دەپ قولداناتىن... اۋدارۋعا كەلمەيتىن حالىقارالىق تەرميندەردى سول كۇيىندە قالدىرۋ كەرەك.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان - جاننۇر جۇماش
