قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا بىردەن حالىقارالىق قۇقىقتىڭ دەربەس سۋبەكتىسى رەتىندە الەم قاۋىمداستىعىنىڭ دامۋى مەن قاۋىپسىزدىگىن بىرىزدىلىككە سالىپ، نىعايتۋ بويىنشا سان الۋان شارالاردىڭ باسىن قايىردى. بىردەن كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتقا دەن قويعان جاس مەملەكەت ۋاقىتتان وزىپ، بولاشاقتىڭ قاجەتتىلىگىمەن باس قاتىردى.

حح عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى قازاقستاننىڭ اياق الىسىن الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرى ءجىتى نازارىندا ۇستادى. اۋماعى بويىنشا الەمدە توعىزىنشى ورىندى يەلەنگەن قازاقستان سىقىلدى ءىرى ەۋرازيالىق مەملەكەت ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىن قالاي جانە قاي جولعا قويادى، قانداي جەتەكشى باعىتتارعا باسىمدىق بەرەدى، سونداي-اق جاھاندىق قاۋىمداستىقپەن قارىم-قاتىناستى قالاي قالىپتاستىرادى – مۇنىڭ بارلىعى ەل اۋزىنداعى وزەكتى ماسەلە بولدى.

قر سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى، ەڭ الدىمەن، ەلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق مەكەنى جانە ونىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى مەن بولمىسى سىندى اسا ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ىقپالىمەن قالىپتاستى. ەلىمىز ەۋرازيالىق كونتينەنتتىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسسا دا، ازياداعى ايماقتىق جانە سۋبايماقتىق ماسەلەلەرگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى –  مەملەكەتارالىق قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىقتى ساقتاۋ. بۇل قاعيدا ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى پاسپورتىنا اينالىپ ۇلگەردى.

جۇيەلى، بۇگىن-ەرتەڭى بەلگىلى، ايقىن ماقساتتى ديپلوماتيالىق قاۋىمداستىق قوعامنىڭ ىلگەرى باسۋىنىڭ نەگىزگى العىشارتى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. اتالعان سىلتەمەدە بەكىتىلگەن ۇيىم دەپ ازياداعى ءوزارا ءىس-ارەكەت جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى (اوسشك) كەلتىرۋگە بولادى. قر ءۇشىن بۇل جوبانىڭ دامۋى ماڭىزدى، ويتكەنى كەڭەستىڭ نەگىزىن قالاۋشىسى مەن باستاماشىسى رەتىندە اوسشك قىزمەتىندەگى ۇسىنىستاردى جاڭا باعىتقا قاراي يتەرمەلەۋدى ەلىمىز ءوز موينىنا الدى. ءوز سوزىندە  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ «اوسشك قازىرگى زامانعى جاڭا قاتەرلەرگە قارسى ءىس-قيمىل جاساۋداعى جاھاندىق جۇيەنىڭ اجىراماس بولىگى بولا الادى جانە بولۋى ءتيىس»، دەپ قۇرىلعالى جاتقان جاڭا ۇيىمنىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعىن شەگەلەي ءتۇستى.

كەڭەستى شاقىرۋ جونىندەگى يدەيانى العاش رەت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ 1992 جىلدىڭ قازان ايىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 47-ءشى سەسسياسىندا ۇسىنعانى بەلگىلى. ەلباسى ءوزىنىڭ سوزىندە ازيا كونتينەنتىندەگى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا امبەباپ جانە وڭتايلى مەحانيزم قۇرۋ ەكەندىگىن باسىپ ايتتى. قازاقستان جəنە اوسشك پروتسەسىنە قولداۋ كورسەتكەن مەملەكەتتەر مۇنداي قاۋىپسىزدىك قۇرىلىمىن جاساقتاۋ مىندەتىنىڭ وتە ماڭىزدى ەكەندىگىن ايقىن ءتۇسىندى. وتكەنگە كوز سالساق، ازياداعى ىنتىماقتاستىق ينستيتۋتىن قۇرۋ بۇعان دەيىن دە تالاي مەملەكەت باسشىلارى كوتەرگەن تاقىرىپ بولاتىن، الايدا، ولار كوپشىلىكتەن قولداۋ تاپپاي، ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرا المادى. كسرو-نىڭ كونتينەنتتەگى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمىن اشۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن ەسكە العاننىڭ ءوزى جەتكىلىكتى-اق. ال، ەلباسىنىڭ باستاماسى بىردەن جاڭا ءۇن الىپ، جاڭعىرىپ، حالىقارالىق-قۇقىقتىق سيپاتتاعى بىرقاتار شارالار كەشەنىمەن كەپىلدىك بەرىلەتىن ازياداعى قاۋىپسىزدىك جۇيەسى قالىپتاستى. دەسە دە، اوسشك قۇرۋ باستاماسىن كوتەرمەس بۇرىن كوپتەگەن تالقىلاۋلار مەن دەباتتار جۇرگىزىلدى. ول ورىندى دا، ويتكەنى مۇشە ەلدەر اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك پەن بەلگىلى جوسپاردىڭ جوقتىعى كەدەرگى تۋدىرعىزدىرماي قويمايدى. ودان بولەك، ازيا ساياسي، ەكونوميكا، ءدىني جانە مادەني تۇرعىدا كۇردەلى قۇرلىق بولىپ ەسەپتەلەدى. Əرينە، بۇل مəسەلەلەردى شەشۋ وڭايعا سوقپايتىنى بەلگىلى بوپ، ورتاق تەتىكتەردى دامىتۋدى قاجەت ەتتى. وسىعان قاراماستان، مۇشە ەلدەردىڭ باسىم بولىگى كوتەرىلگەن مəسەلەلەردىڭ شەشىمدەرى اوسشك نەگىزدەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىندىعىن العا تارتىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ كورەگەندىگىنە سەنىم ارتتى.

اۋقىمدى ۇيىم ىسكە قوسىلاتىن بولعاندىقتان، باستاپقى كەزەڭدەگى نەگىزگى مىندەتكە ءوزارا تۇسىنىستىك پرينتسيپتەرى دەكلاراتسياسىن جاساۋ كىردى. جوبا اياسىندا قولدانىلۋدىڭ كەلەسى سالالارى: ەگەمەندى تەڭدىك، ەگەمەندىككە ساي قۇرمەت،  كۇش نەمەسە كۇشپەن قوقان-لوقى كورسەتۋدى تيۋ، داۋدى بەيبىت جولمەن شەشۋ، قارۋسىزداندىرۋ جانە قارۋ-جاراق ۇستىنەن باقىلاۋ، ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىس ايقىندالدى.  ايتا كەتەيىك، جوعارىداعى پرينتسيپتەر بارشاعا بەلگىلى، الەم قاۋىمداستىعىنىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا يە بۇۇ حالىقارالىق قاتىناستارىنىڭ بازالىق قۇجاتتارىنان باستاۋ الادى. وسى تاقىرىپتار اياسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ اوسشك-ءنىڭ V سامميتىندە ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن ەدى: «داۋلى پروبلەمالار مەن قاراما-قايشىلىقتاردى باستالعان ساتىندە شەشۋ ءۇشىن كونسترۋكتيۆتى كەلىسسوزدەردى قامتاماسىز ەتۋ – كۇن تارتىبىندەگى باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان، جاقىن ارادا ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس اياسىندا حالىقارالىق مەدياتسيانى جۇزەگە اسىراتىن تولىققاندى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسى قۇرىلۋى ابدەن مۇمكىن».

1994 جىلى اوسشك-گە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ العاشقى كەزدەسۋى ءوتىپ، ءوزارا قاتىناستاردى رەتتەيتىن قاعيدالار دەكلاراتسياسىنا قول قويىلعانى بارشاعا ءمالىم.  بۇل قۇجات شىنىندا دا تاريحي مانگە يە، ويتكەنى ول ازيالىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنىڭ دامۋى ءۇشىن زاڭدى نەگىز قالادى. بۇل كەزدەسۋ ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ كونتينەنتتەگى قاۋىپسىزدىك پەن بەيبىتشىلىكتىڭ كوپ تاراپتى مەحانيزمىن قۇرۋ باستاماسىن العا تارتۋ ساتىنەن كەيىن قازاقستاندىق سىرتقى ساياساتتىڭ ءىرى جەتىستىگى ءھام جەڭىسى بولدى. كەيىننەن ازياداعى ءوزارا ءىس-ارەكەت جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس ءبىرسىپىرا ازيا مەملەكەتتەرى مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قولداۋىن تاۋىپ، گەوگرافيالىق كارتاسىن كەڭەيتە باستادى. بۇگىندە كەڭەسكە 27 ەل مۇشەلىك ەتەدى، ودان بولەك 8 مەملەكەت پەن 5 حالىقارالىق ۇيىم باقىلاۋشىلار رەتىندە تىركەلدى. بۇل اوسشك جەر شارى حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىق بولىگىن قامتىپ وتىر دەگەندى بىلدىرەدى. وسىلايشا، كەڭەس ءوز ەۆوليۋتسياسىنىڭ جاڭا ساتىسىنا قادام باسىپ وتىر. ۋاقىت كورسەتكەندەي، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى وتكىزۋ ازيا قۇرلىعى تاريحىندا جاڭا كەزەڭگە جول اشتى. 2004 جىلى ازيانىڭ ساياسي تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان قۇجات – ازيا ەلدەرى اراسىنداعى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن قوسا العاندا، كوپتەگەن مىندەتتەر بويىنشا كوپجاقتى ىنتىماقتاستىقتى قامتاماسىز ەتەتىن «اوسشك سەنىم شارالارى كاتالوگى» قابىلداندى. ناتيجەسىندە مۇشە مەملەكەتتەر اراسىنداعى گۋمانيتارلىق جانە ەكونوميكالىق كومەكتىڭ ماڭىزى ايقىندالىپ، جۇمىس پروتسەسى العا جىلجىدى. اوسشك ازيا ەلدەرى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جان-جاقتى ويلاستىرىلعان وزىق ءارى ناتيجەلى جۇيەسى ەكەنى تاعى ءبىر مارتە دالەلدەندى.

2020 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنان اوسشك توراعالىعىن قابىلدادى. ەلىمىز ءوز تورالىعىنىڭ جىلدارىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2019 جىلعى دۋشانبە سامميتىندە اوسشك قورى جانە اوسشك اناليتيكا ورتالىعىنىڭ قايتا جاڭعىرۋى سىندى باستامالارىن ورىنداۋدى كوزدەيتىن بولادى. مەملەكەت باسشىسى جوعارىدا ۇسىنىلعان باستامالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى كەڭەسكە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىعىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەتىنىن جانە قازاقستاننىڭ كەڭەس اياسىنداعى تولىققاندى ءىس-قيمىلدارعا دايىن ەكەنىن اتاپ وتكەن ەدى.

كۇنى كەشە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى كىتاپحاناسىنا كەلگەن اوسشك دەلەگاتسياسى كەلەر جىلى كەڭەستىڭ 30 جىلدىعىنا دايىندىق جۇمىستارى باستالعاندىعىن مالىمدەدى. 2022 جىلى قازاقستان توراعالىعىمەن تۇسپا-تۇس كەپ تۇرعان بۇل شارانىڭ سيمۆوليكالىق ءمانى مەن ماعىناسى تەرەڭدە جاتىر. وسى كۇنگە دەيىن كۇللى الەم الدىندا اوسشك ماكرووڭىرلىك بىرلەستىك رەتىندە تانىلىپ قانا قويماي، ۇدايى دامۋ ۇستىندەگى ومىرشەڭدىگىن دە دالەلدەدى.

تۇيىندەي كەلە، ەلباسىنىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنىڭ جەمىسىندە تۋعان الىپ ۇيىم بۇگىندە ميللياردتاعان حالىقتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەسىن شەشىپ وتىر. مۇنىڭ ارتىندا قازاقستاننىڭ الەمدىك تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىك جولىندا اتقارعان ولشەۋسىز ەڭبەگى جاتىر. اوسشك باستاماسىنىڭ ومىرشەڭدىگى  ەلىمىزدىڭ جاھاندىق ورتاداعى ابىرويىن اسقاقتاي تۇسەدى.

مۇحتار ءجامىشجانوۆ

تۇپنۇسقا: Abai.kz