تاريحي لەكسيكا – مەملەكەتقۇراۋشى ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باستان وتكەرگەن تاريحىنىڭ بەينەسى ىسپەتتەس. بەلگىلى ءبىر ۇلت پەن ۇلىستىڭ ءومىر سالتىنا قاجەتتى ادەت-عۇرىپتارى، سالت-داستۇرلەرى جانە ولاردى اتاۋشى سوزدەرى ەرەكشە ماڭىزدى ورىن الادى. ونىڭ باستى سەبەبى دە بەلگىلى. ۇلتتىڭ وزىندىك بەت-بەينەسىن ساقتاۋشى، ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتاۋشى، ونى جويىلىپ كەتۋدەن قورعاۋشى ينستيتۋتتار – وسى ادەت-عۇرىپتار مەن سالت-داستۇرلەر. ءتىلدىڭ تاريحي نەگىزدەرى بەرىك بولعان جاعدايدا ونىڭ بولاشاقتاعى دامۋ جولى دا جارقىن بولماق.

ءتىل تاريحى جانە ديالەكتولوگيا ءبولىمى قىزمەتكەرلەرىنىڭ وسى جولدا، - مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تاريحي نەگىزدەرىن بەرىك ەتۋ جولىندا تاياۋ بولاشاقتا جۇزەگە اسىرۋدى جوسپارلاپ وتىرعان جۇمىستارى از ەمەس-ءتى. سونىڭ ەڭ باستىسى – قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي ءسوز قورىن انىقتاۋ ءىسى بولاتىن. بۇل ءىستىڭ ەڭ العاشقى، باستاپقى كەزەڭىندە قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي لەكسيكاسى قۇرامىنا كىرەتىن تىلدىك بىرلىكتەردى جيىستىرۋ، جيناقتاۋ ماسەلەسى بويىنشا ماڭىزدى تاريحي دەرەككوزدەر، قاينار كوزدەر قۇرامىن ايقىنداپ الۋ قاجەت ەدى. تاياۋ جىلداردا، مۇمكىندىك بولعان جاعدايدا، وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جۇمىس جاساۋ جوبالانىپ وتىرعان بولاتىن. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا قاتىستى جادىگەرلىكتەردىڭ نەگىزگى 10 توبىن قامتۋ ويلاستىرىلعان ەدى. ولار:

1) كونە تۇركى گرافيكاسىندا، سوعدى جانە مانيحەي جازۋىندا ساقتالعان كونە تۇركى جازبا مۇرالارى;

2) ورتاعاسىرلىق كلاسسيكالىق اراب گرافيكاسىندا جازىلعان مۇرالار (م.قاشقاري سوزدىگى، ورتاعاسىرلىق قىپشاق ءتىلى ماتەريالدارى، ت.ب.);

3) ورتاعاسىرلىق ەسكى لاتىن گرافيكاسىندا جازىلعان مۇرالار («كودەكس كۋمانيكۋس» نۇسقالارى);

4) ورتاعاسىرلىق ارميان جازۋىندا جازىلعان مۇرالار (ارميان-قىپشاق جازبالارى);

5) ەسكى قازاق جازبا تىلىندە  جازىلعان اراب گرافيكالى جادىگەرلىكتەر (XVI-XIX عع.);

6) اراب گرافيكالى «توتە جازۋدا» جازىلعان مۇرالار (XX عع.);

7) ەسكى-شىركەۋلىك كيريل جازۋىمەن  جازىلعان مۇرالار (XVIII-XIX عع.);

8) ميسسيونەرلەر قازاق تىلىنە بەيىمدەگەن كيريل جازۋىمەن  جازىلعان مۇرالار (XIX ع. ەكىنشى جارتىسى - XX ع. باسى);

9) 1929-40 جىلدارى قولدانىلعان لاتىن گرافيكالى جازۋمەن جازىلعان مۇرالار;

10) قازىرگى كيريل قارپىندەگى قازاق جازۋىمەن جازىلعان تىلدىك مۇرالار.

تىلدىك ەسكەرتكىشتەردىڭ لەكسيكالىق قۇرامىن زەردەلەۋ - ەرەكشە ماڭىزدى ءىس بولماقشى ەدى. قانداي تىلدىك بىرلىكتىڭ قاي كەزەڭنەن بەرى تىلدىك قولدانىمعا ەنگەندىگىن، ول ۇدەرىستىڭ قالاي جۇرگەندىگىن، ول تىلدىك بىرلىكتەردىڭ ماعىنالىق قۇرامىندا عاسىرلار بويعى دامۋ بارىسىندا ورىن العان وزگەرىستەردى انىقتاۋ قاجەتتىگى ايقىندالعان ەدى.

تىلارالىق مادەني بايلانىستارعا بايلانىستى قازاق ءتىلى تاريحي لەكسيكولوگياسىنىڭ ەرەكشە كوڭىل بولۋگە ءتيىستى نىساندارىنىڭ ءبىرى – قازاق ءتىلى مەن وزگە تىلدەر اراسىندا ورىن العان الۋان ءتۇرلى قارىم-قاتىناستار بولسا كەرەك. بۇل تىلدەردىڭ ءوزارا اسەرى، لەكسيكا سالاسىنداعى اۋىس-تۇيىستەر قاي داۋىردە، قانداي جاعدايدا جانە قاي جەردە بولماسىن، سايىپ كەلگەندە، تاريحي ۇدەرىسكە جاتادى. كىرمە رەتىندە تانىلاتىن ەلەمەنتتەر – كونە داۋىرلەردەن باستالاتىن قارىم-قاتىناستاردىڭ رۋديمەنتتەرى. بۇلاردى تالداپ كورسەتۋ ەۆرازيالىق كەڭىستىكتى مەكەندەگەن ءار ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ تاريحىنان، ولاردىڭ قارىم-قاتىناسى ارقىلى پايدا بولعان مادەني مۇرالارىنان حابار بەرە الادى. ەتنيكالىق مادەنيەتتەر اراسىندا ۇيلەسىم بولعان جاعدايدا كىرمە ەلەمەنتتەرگە جول اشىلادى. وسىعان وراي، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىمەن بىرگە ەسكى كىرمە سوزدەردىڭ دە جاعدايى زەرتتەلۋى، قازاق تىلىنە بۇرىنعى-سوڭعى تاريحي كەزەڭدەردە شەت تىلدەردەن ەنگەن ءسوز بىرلىكتەرى الىنۋى ءتيىس ەدى. ولاردىڭ ىشىندە ەجەلگى تۇركى-موڭعول ءتىل بىرلەستىگى كەزەڭىنەن بەرى كەلە جاتقان، تۋىستاس تۇركى-موڭعول تىلدەرىنەن، كورشىلەس قىتاي، يران تىلدەرىنەن ەنگەن، سونداي-اق، يسلام ءدىنىنىڭ قابىلدانىپ، اراب ءتىلىنىڭ ءبىلىم-عىلىم تىلىنە اينالۋىنا بايلانىستى، ارابى-پارسى-تۇركىنى سينتەزدەگەن شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ كەمەلدەنە دامۋىنا بايلانىستى ورتا عاسىرلاردا اراب-پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن، ياعني بۇرىننان كەلە جاتقان بايىرعى كىرمەلەر دە، سوڭعى ەكى-ءۇش عاسىردا ورىن العان تاريحي جاعداياتقا بايلانىستى ورىس تىلىنەن توتەنشە ەنگەن كىرمەلەر دە قاراستىرىلماق-تىن.

ەندى قازاق جازۋىنىڭ لاتىن قارىپتى گرافيكاعا وتۋىنە بايلانىستى، بۇرىنعى العا قويعان ماقساتتارىمىزعا قوسىمشا، قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا قاتىستى جادىگەرلىكتەردى قايتا كودتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ جوبالانىپ وتىر. جوعارىدا اتالعان ون توپتىڭ قۇرامىنا كىرەتىن جادىگەرلىكتەردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا جازىلۋ كەزەڭىنە،  جاسالۋ تاريحىنا، تىلدىك سيپاتتارىنا قاتىستى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جەتەرلىك. ءاربىر ەسكەرتكىش بويىنشا قاراستىرىلاتىن ترانسكريپتسيالىق، ترانسليتەراتسيالىق، ورفوگرافيالىق  ماسەلەلەر دە جەتكىلىكتى.

ءتىل تاريحىن زەرتتەۋ ءىسى مەن بۇگىنگى كۇن تالابىنا وراي جادىگەرلىكتەردى لاتىن گرافيكاسىندا قايتا كودتاۋ جۇمىستارىن ۇشتاستىرا جۇرگىزۋدى ءجون كورە وتىرىپ، تاريحي لەكسيكولوگيالىق، تاريحي لەكسيكوگرافيالىق جۇمىستارىمىزدى ەڭ الدىمەن قازاق تىلىندە ەسكى كىرمە سوزدەر قورى مول سانالاتىن اراب-پارسى تىلدەرىنەن باستاۋدى دۇرىس دەپ تاپتىق. وسى ويىمىزدى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا سوڭعى ەكى جىلدا جەدەل جۇمىس جاساپ، شامامەن ءتورت مىڭداي سوزدىك بىرلىكتى قامتىعان «كيريلل جانە لاتىن گرافيكالارىندا اراب-پارسى كىرمە سوزدەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن» قۇراستىردىق.

ۇسىنىلىپ وتىرعان جۇمىس ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ورىندالىپ جاتقان «لاتىنگرافيكالى جاڭا ۇلتتىق ءالىپبي نەگىزىندە قازاق جازۋىن جاڭعىرتۋدىڭ عىلىمي-لينگۆيستيكالىق بازاسىن ازىرلەۋ» اتتى باعدارلامالىق-نىسانالى زەرتتەۋ اياسىندا، ءتىل تاريحى جانە ديالەكتولوگيا ءبولىمى قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان ازىرلەندى. سوزدىكتى قۇراستىرۋ بارىسىندا نەگىزگى دەرەككوز رەتىندە 15 تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى» الىندى. ونىڭ سەبەبى – بۇل سوزدىك وزىنە دەيىنگى بارلىق زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن سوزدىكتەردەگى ماتەريالداردى زەردەلەي وتىرىپ پايدالانعان بىردەن ءبىر اكادەميالىق تۋىندى بولىپ سانالادى. سونداي-اق، ن.وڭداسىنوۆ، ل.رۇستەموۆ، ە.بەكمۇحامەدوۆ، ا.دادەباەۆ پەن ج.قايىربەكوۆ، ي.جەمەنەي، گ.مامىربەكوۆا، ا.سەيتبەكوۆا تاراپىنان دايارلانعان ارابى-پارسى-قازاقشا سوزدىكتەردىڭ ماتەريالدارى پايدالانىلدى. سوزدىكتەگى اتاۋ سوزدەر قازاق لەكسيكوگرافياسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا باس ارىپتەرمەن تەرىلەدى. ءسوزدىڭ بىرنەشە ۆاريانتى بولعان جاعدايدا، ادەبي ۆاريانت اتاۋ ءسوز رەتىندە، قالعاندارى سودان كەيىن جاقشا ىشىندە ورنالاستىرىلادى. اتاۋ سوزدەن سوڭ تىك جاقشا ىشىندە ءسوزدىڭ اراب-پارسى تىلدەرىندەگى وقىلىمى مەن اراب گرافيكالى نۇسقاسى كەلتىرىلەدى. ماعىنالىق وزگەرىس بولعان جاعدايدا، باستاپقى تىلدەگى ءمان-ماعىناسى اشىلىپ كورسەتىلەدى. وسىدان كەيىن ءسوزدىڭ قازاق تىلىندەگى نەگىزگى ماعىنالارى ايقىندالىپ، ولاردىڭ انىقتامالارى كەلتىرىلەدى. انىقتامادان سوڭ قولدانىم مىسالدارى بەرىلەدى. سوزدىكتە قولدانىلعان قىسقارتۋلار ەڭبەكتىڭ الدىندا، ال قولدانىلعان ادەبيەتتىڭ تولىق تىزبەسى جۇمىستىڭ سوڭىندا كەلتىرىلەدى.

مىرزابەرگەن مالباقوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz