ينتەللەكت ءتاني تىرشىلىك پەن رۋحاني بولمىستىڭ كەڭ الەمىن تۇگەل قامتىعان قازىرگى زاماندا ادامزاتتىڭ ەڭ قاجەتتى تۇتىنۋ وبەكتىسىن انىقتاۋدىڭ ءوزى وڭايعا سوقپايدى. تەحنيكالىق شىرقاۋ رۋحاني پايىمداۋدىڭ جەتەلەۋشى كۇشىنە اينالدى دا، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ ءوڭى كۇننەن كۇنگە وزگەرىپ بارادى. دالىرەك ايتقاندا، كوسموپوليتيزم ءومىرىمىزدىڭ بارلىق سالاسىنا سىنالاي ەنۋدە. ونىڭ جاقسىلىعى مەن جاماندىعىنىڭ اراجىگىن اجىراتۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعۋدا. پالساپالىق كىرىسپەمىز نەگە مەڭزەيدى؟  وعان تۇرتكى بولعان – ادامنىڭ اقىل-ويىن تەحنيكالىق جاڭالىقتار باسا كوكتەگەن وسىنداي زاماندا، ونىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارلارىن تۇسىنۋگە، دالىرەك ايتقاندا كوركەمدىك تاسىلمەن ايشىقتاپ كورسەتۋگە تاۋەكەل ەتكەن قالامگەر قۋانىش جيەنبايدىڭ «جەر ۇستىندە دە جۇماق بار» اتتى رومانى.

ءبىزدىڭ اتام زاماننان بەرى قالىپتاسقان تۇسىنىگىمىز بويىنشا تامۇق پەن جۇماقتىڭ ەجەلگى مەكەنى جەر استى. ال، جەر بەتىندەگى «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان»، ياعني قيالىمىزدا عانا ءومىر ءسۇرىپ، بەيۋاقىت ساعىمدى كەڭىستىكتە عانا قىلاڭدايتىن جۇماق ءومىردىڭ ورنى مۇلدەم بولەك. ازىرگە، ونىڭ ءدامىن تاتتىم، ەرەكشە باقىتقا كەنەلدىم دەگەن ءتىرى جاندى كەزدەستىرمەيسىڭ. دەمەك، قالامگەر قيالداعى شىندىقتى كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزدىڭ شىندىعىنا اينالدىرماقشى. جانە جۇماقتى ىستىعى مي قايناتاتىن، ىسپا قۇمى اۋىز-مۇرنىڭدى بىتەپ، تۇنشىقتىراتىن، «بارسا كەلمەس» بەتپاق دالادان ىزدەيدى، جۇماق دەگەنىمىز وسىندا دەپ يلاندىرماقشى. يلانىپ كور! بۇل بەتپاق دالا اۆتوردىڭ تۋعان جەرى، بىراق اركىمنىڭ تۋعان جەرى وزىنە جۇماق دەگەن قاراپايىم ۇعىم بۇل ارادا جۇرمەيدى، ويتكەنى قالامگەر پەندە رەتىندە كىندىگى تۋعان جەرىنە بايلانعانىمەن، ونىڭ كاسىبي جاۋاپكەرشىلىگى مۇنداي شەكتەۋگە كونبەيدى،  ويتكەنى ول ادامزاتتىق كەڭ اۋقىمداعى وبەكتىنى زەردەلەۋشى، وعان جۇكتەلگەن مىندەت تە شەكتەۋلى اۋماققا سيمايدى. سوندىقتان، نار تاۋەكەلدىك ورعا جىعۋى بەك ابدەن مۇمكىن.

دەگەنمەن، تۇپكى شەشىمگە اسىقپالىق. اۆتور ىزدەگەن جۇماقتى ءبىز دە ىزدەپ كورەلىك. ىزدەگەندە ءوز بەتىمىزبەن باسقا ادەبيەتتەرگە، كۇندە كورىپ جۇرگەن باسقا دا وبەكتيۆتىك، سۋبەكتيۆتىك سەبەپ-سالدارعا سىلتەمە جاساماي، اتالعان شىعارمانىڭ ءوز بويىنان، قالامگەرلىك شەبەرلىكتەن ىزدەيىك. ءاپ دەگەندە، ونىڭ سۇلباسى دا كورىنبەيدى، اۆتور شىعارماسىن كۇندەلىكتى قاراپايىم ءومىر سۋرەتتەرىن، سۇرەڭسىز كۇيبەڭ تىرشىلىكتى شيىرلاپ باستايدى. ول نەگە كەرەك ەكەن دەپ ويلاپ قالاسىز. جوق، كەرەك ەكەن. ەپيزودتىق قىزمەت كەيىپكەرى جارىمەس پەن كارى قانشىقتىڭ كوزىمەن سۋرەتتەلەتىن دەپو ماڭىنداعى تىرشىلىك ەكولوگيالىق اپاتتى ءوڭىردىڭ بولمىسىن پايىمداۋعا جەتەلەيتىن ەلەۋسىز تۇيسىكتى وياتادى. تۇيسىك اۆتور وبەكتىسىنىڭ باستى قاقپاسى سىرتىنان سول وبەكتىنىڭ وزىنە سىعالاي قارايدى. سىعالاي قارايدى دا، قاقپانىڭ ار جاعىنان باستى كەيىپكەر كوبەيسىندى كورەدى. جولاۋشىسى بار، باسقاسى بار، قوقىر-سوقىردان ارىلماۋعا ءتيىس دەپو اينالاسى نەگە جىلان جالاعانداي تاپ-تازا. كارى قانشىقتىڭ تىسكە باسۋىنا جارايتىننىڭ ءبارى تسەللوفان قالتاعا مۇقيات ورالىپ، دىڭكەنى قۇرتقانى ءوز الدىنا، ودان قالعانىن جاڭاعى جارىمەس ىڭىلداپ، اندەتىپ ءجۇرىپ، تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ جينايدى دا، ارناۋلى ىدىسقا توڭكەرە سالادى. ءتىپتى، استىنان تۇز سورىپ ۇستىنەن كۇن قىزدىرىپ، قىزدىرىپ ەمەس-اۋ، تۋرا ورتەپ، «جاسىل كورپە» جامىلۋعا ەش مۇمكىندىگى جوق تورەتام توپىراعىن سان بوياۋلى شوق گۇلدەرمەن قۇلپىرتىپ قويعانىن قايتەرسىڭ. كارى قانشىققا كەرەگى ول ەمەس، تاماعىنان وتكىزىپ جىبەرۋگە جارايتىن بىردەڭە تابىلار دەپ قوقىر-سوقىردى ىزدەيدى. ال، ول جوق. ونى جوق قىلعان جاڭاعى كوبەيسىن. سوسىن كوبەيسىنگە جاقتىرماي الارا قارايدى.

رومان سوڭىندا مۇلدەم باسقا كورىنىس. كوبەيسىن ادام قولىمەن جاسالعان ساتقىندىق سالدارىنان ايدالاداعى قيراعان ءۇي ىشىندە ازاپ تارتىپ جاتقان كەزدە تىلىمەن ونىڭ دەنەسىن جالاپ، جان كۇيزەلىسىمەن كوز جاسىن توككەن تىرشىلىك يەسى دە وسى كارى قانشىق. مۇندا اسسوتسياتسيالىق سىر بار. كوبەيسىن ادامزاتتىق ۇلى مۇراتقا كادىمگى ادامي سۇيىنىشىمەن ادال قىزمەت ەتۋگە بار كۇش-جىگەرىن جۇمساۋشى، بىراق ونىڭ يگىلىگىن ەمەس، بۇعان كەرەعار جات پيعىلدىڭ ساتقىندىعىن باستان كەشۋشى، ال كارى قانشىق بولسا ءوڭى وزگەرتىلگەن، سول ساتقىندىققا جانى قاس، الايدا اراشا تۇسۋگە قاۋقارسىز جاناما كۇشتىڭ ءپروتوتيپى سياقتى اسەر ەتەدى. بار بولعانى اۆتورلىق كونتسەپتسيانىڭ شيرىعۋى ءۇشىن قولدانىلعان قوسىمشا ءتاسىل عانا. قالامگەردىڭ باستى كوزدەگەنى –  كوبەيسىننىڭ قاراپايىم كوپشىلىككە كوپ ۇقساي قويمايتىن مىنەز-ارەكەتىن  ادامزاتتىق ورەدەگى ەرەكشە قاسيەتىمەن دارالاي سومداۋ.

بايقوڭىر الەم كوز تىككەن كەشەن. جانە بايقوڭىردىڭ بايقوڭىر بولعانى قاشان. جۇمىر جەر مەن ايدىن كوكتى تۇتاستىرىپ، وربيتاعا تۇڭعىش رەت ادام ۇشىرعان قاسيەتتى مەكەن. سودان بەرى دە مۇندا ادام بالاسىنىڭ اقىل-ويىنىڭ شەكسىزدىگىن دالەلدەيتىن قانشاما عىلىمي جاڭالىقتار جاسالمادى دەسەڭشى؟! عىلىمنىڭ دامۋى شەكسىز. ءجا-ءا، مۇنىمەن ەشكىمدى تاڭعالدىرا المايسىڭ. اۆتوردى تولعاندىرعان باسقا ماسەلە. ءوزى سول جەردە تۋىپ، وسكەندىكتەن جانە سول ءوڭىردىڭ تابيعاتىمەن، ادامدارىمەن بىتە قايناسىپ بويىن دا، ويىن دا تۇزەگەن قالامگەر ءوڭىر پروبلەماسىنا جاقسى تانىس بولعان سوڭ كەشەن ورنالاسقان تورەتامنىڭ كادىمگى كوز ۇيرەنشىكتى بەينەسىن جاساۋعا تىرىسقان. كوبەيسىن تورەتامنىڭ تۋماسى عانا ەمەس، ونىڭ بۇكىل تاعدىر-تاۋقىمەتىنە قارا باسىنىڭ تاعدىر-تاۋقىمەتىندەي قارايتىن جان. ءتىپتى كەيدە، تورەتامدى ويلاعاندا ءوزىن دە ۇمىتىپ كەتەدى. سونىسى ءۇشىن دە جان-جارى اقكەربەزدەن اۋىر-اۋىر ءسوز دە ەستيدى. بىراق، وعان قىڭاتىن كوبەيسىن جوق، ويتكەنى تابيعاتى سولاي جاراتىلعان تابيعاتىنان تايمايدى. دىرداي مەكەمەنىڭ، عارىشقا ءبىر دە ءبىر ساپار ونسىز جۇزەگە اسىرىلمايتىن ەرەكشە دەپونىڭ باستىعى باستىقپىن دەپ امىرلىك جۇرگىزۋگە، تومەندەگىلەرگە جوعارىدان قاراپ، كىم ەكەنىن كورسەتىپ قويۋعا جوق.

مۇندا ءبارى قۇپيا ... عارىش ساپارى ... قاشان، قالاي ... قۇپيا. ۇشۋ اپپاراتى جەتكىزىلەتىن ەرەكشە الاڭ .. ونى جەتكىزەتىن ەرەكشە تەپلوۆوز جۇمىسى ... قۇپيا.  ءار ءىس-قيمىلدىڭ ساعاتى، ءتىپتى مينۋتى ... ءبارى قۇپيا. اەروكەشەنگە جەتكىزىلۋى ءتيىس ەرەكشە قۇپيا تەحنيكانى تاسيتىن ناق سونداي ەرەكشە تەپلوۆوزداردىڭ جۇمىس كەستەسىمەن تولىپ جاتقان قۇپيا تاپسىرمالاردىڭ ورىندالۋىن كوبەيسىن قالاي بىلسە، اۆتور دا سولاي بىلەدى. سوندىقتان دا كوبەيسىننىڭ ءار ارەكەتى شىنايى، ياعني كەيىپكەرىنىڭ كاسىبي ءىس-ارەكەتىمەن، وقىرماننىڭ قابىلداۋىنا جاقىن كادىمگى ادامي تارتىلىس قاسيەتىمەن نانىمدى سۋرەتتەلەدى. جالاڭ بايانداۋ ەمەس،  پسيحولوگيالىق كوڭىل-كۇي ورامدارى باسىم، كوركەمدىك بوياۋى انىق. ەرەكشە تەپلوۆوز ەرەكشە الاڭعا جەتكىزىلۋى ءتيىس، مۇندايدا جۇمساق مىنەزدى، ءوزىن قاراپايىم ۇستايتىن كوبەيسىن مۇلدەم وزگەرىپ سالا بەرەدى. ەندى ودان قاتال،  ودان تالاپشىل ادام جوق. عارىشقا ۇشۋ، ءجاي اۋەگە ۇشۋ ەمەس. ءار ۇشۋدىڭ كوتەرەر جۇگى ءبىر ايماق نە ءبىر وڭىرمەن ەمەس، بۇكىل جۇمىر جەردىڭ عالامدىق قۇپياسىن شەشۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. دەمەك، كوبەيسىن وڭىرلىك ەمەس، عالامدىق كەڭىستىكتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت كورسەتۋشى، ەلەۋسىز قاتەلىك جىبەردى مە، ۇشۋ اپپاراتىن ءدال مينۋت، ءدال سەكۋندىندا ۇشۋ الاڭىنا جەتكىزە المادى ما... ءبارى ولشەۋلى، ءبارى قاتتاۋلى عالامدىق عارىش وپەراتسياسى رەلستەن شىعادى. وپەراتسيانىڭ كەز كەلگەنى الەم نازارىندا، مۇنداي قاتەلىكتى ماسكەۋدەگى عارىش زەرتتەۋ ورتالىعى قالت جىبەرمەيدى. كوبەيسىننىڭ ءوزىن ۇمىتىپ، دەپو تىنىسىمەن بىرگە تىنىستايتىن سەبەبى سوندىقتان. سولايى سولاي، بىراق ول تۋعان جەرىنىڭ ەكولوگيالىق سىرقاتقا ۇشىراۋىنا دا توزە المايدى. قىزمەتى دە جوعارى، تۇرمىسى دا جاقسى، اقكەربەز سياقتى اقىلىمەن دە، كوركىمەن دە جان راحاتىنا  بولەي الاتىن ايەلى بار كوبەيسىننىڭ سول جان راحاتىن تولىق سەزىنۋىنە جول بەرمەيتىن كەدەرگى، مىنە، وسى  مازاسىزدىقتان كەلىپ تۋىندايدى.

ماسكەۋگە دە كوبەيسىن سياقتى كاسىبي ءبىلىمى سايكەس كەلەتىن جانە وسى ءبىر قاڭباق قۋعان قۋ دالانى جان-تانىمەن ءسۇيىپ، سونىڭ مۇقتاجى ءۇشىن بار كۇشىن سالىپ قىزمەت ەتۋگە ءازىر كوبەيسىن سياقتى جانكەشتى كەرەك-ءتى. سوندىقتان ماسكەۋ ونى عارىش ستانتسياسىنىڭ، دالىرەك ايتقاندا ونىڭ ورتالىعى بايقوڭىر قالاسىنىڭ مەرىنە ورىنباسار ەتىپ تاعايىندايدى. بۇرىنعى بۇرىنعى ما، كوبەيسىن ەندى ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزۋى ءوز الدىنا، الەم تانىعان عارىش سالاسىنىڭ ورتالىعىن تورەتامدىقتاردىڭ وزدەرى اتاپ جۇرگەنىندەي، «جەر كىندىگىنە» اينالدىرۋ ءۇشىن، ونىڭ دۇنيەجۇزىلىك مارتەبەسىن ءوز قيالىندا ۇكىلەپ، سوعان وراي عالامدىق ۇيىمداردىڭ نازارىن اۋدارۋعا  تىرىسادى. قورقىت كەسەنەسى مەن كوسمودرومدى بىرىكتىرىپ، ءبىرتۇتاس ەتنو قازاق اۋىلىن تۇرعىزباقشى. بايقوڭىردى دا، ماسكەۋدى دە ەلەڭ ەتكىزگەن، بۇرىن-سوڭدى ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن جاڭالىق. قۇددى قيالداۋعا عانا بولاتىن ارەكەتكە ۇقسايدى. بىراق، كوبەيسىن قۇر قيالدىڭ ادامى ەمەس، ناقتى شارۋانىڭ ادامى. ىزدەنەدى، تىنىم تاپپايدى. ەتنو قازاق اۋىلىنىڭ جارعىسىن ءوزى جازدى جانە سوعان لايىق زاڭداستىردى. كوسمودروم مەن قورقىت كەسەنەسى ارالىعىنداعى قۇبا جازىق بۇكىلالەمدىك تۋريستىك ۇيىمنىڭ اتلاس كارتاسىنا ەنگىزىلدى. دەمەك، الەم بايقوڭىر كوسمودرومىن قورقىت كەسەنەسىمەن بىرتۇتاستىقتا تانۋعا ءتيىس.

الايدا، قاراما-قايشىلىق ەتالونى قاسارىسۋىن قويمادى. قىزعانىش، مەنمەندىك سياقتى قاسكوي مىنەز اراعا ءتۇستى. ءبىر جاعىندا – قالا مەرى ەۆگەني يليچ، ەكىنشى جاعىندا – سول مەردىڭ ورىنباسارى كوبەيسىن. ۇستىنەن قارا مايدىڭ ءيسى اڭقيتىن تەمىرجولشىلار وكىلى ماسكەۋدىڭ ءوزى بيلىككە اكەلىپ وتىرعىزعان باسشىنىڭ الدىندا ءوزىن، قىزمەت بابىنا وراي، نەگە تومەن ۇستامايدى؟ تورەتامدىقتار نەگە ەۆگەني ءيليچتى ەمەس، كوبەيسىندى كوبىرەك تىڭدايدى؟ ماسكەۋ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار وبەكتىگە باسشى ەتىپ اناۋ- مىناۋ ادامدى تاڭدامايدى. ەۆگەني يليچ سونداي تاڭداۋدان وتكەن ادام. ەگەر وعان سالسا، ول تامۇق وتىنا كۇيگەندەي  كۇي كەشكىسى كەلمەيدى، تورەتام ول ءۇشىن مۇنداعىلار ايتىپ جۇرگەندەي جەر كىندىگى ەمەس، مۇندا ءبىر كۇن دە تۇرعىسى جوق. بىراق، ماسكەۋدىڭ بۇيرىعى بۇيرىق. ول بۇيرىقتى ەۆگەني يليچ مۇلتىكسىز ورىنداي بىلەدى. ادامدارمەن سويلەسۋ مادەنيەتى، ءوزىن ورتاعا وراي ۇستاۋ قابىلەتى قۇرمەتتەۋگە لايىق،  سىرتتاي وسىلاي كورىنگەن مىنەز ءوزى ىشتەي تولعانعاندا مۇلدەم باسقا راكۋرستا جارق ەتەدى. وسى جارقىل ەۆگەني ءيلچتىڭ ىشكى تابيعاتىن اشىق، ايقىن كورسەتەدى. بايقوڭىر، ياعني عارىش ستانتسياسىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن قازاقستاندىق ستانتسيا مەن بۇكىلالەمدىك تۋريستىك ۇيىمدى ءبىر باعىتقا توپتاستىرا العان، ەكولوگيالىق اپات الاڭىن ەكزوتيكالىق جۇماق الاڭىنا اينالدىرۋ ءۇشىن كۇرەسۋشى  كوبەيسىنگە جاسالعان قاستاندىق ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن قاستاندىققا ۇقسامايدى. قاستاندىق تا ەرلىك سياقتى ادامنىڭ تابيعي بولمىسىنىڭ كورىنىسى. كوبەيسىنگە جاسالعان قاستاندىق تا، مىنە، وسىنداي قولىندا ەرەكشە بيلىك بار، سىرتقى بەينەسى مەن ىشكى دۇنيەسى ءبىر-بىرىنە كەرەعار ادامنىڭ ارەكەتى. بۇيرىعىن ورىنباسارى تىڭداماسا قالا مەرىندە قانداي بەدەل بولادى. بىراق بۇيرىقتىڭ دا بۇيرىعى بار. ەۆگەني ءيليچتىڭ بۇيرىعى ءوزى باسقارىپ وتىرعان بايقوڭىردىڭ باعىن اشۋدى ويلاعان بۇيرىق ەمەس، قايتا كەرىسىنشە، ونىڭ باعىن بايلايتىن، ىشكى كورەالماۋشىلىق، وكتەم مەنمەندىك اشىعان كوجەدەي ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلگەن كەساپاتتى بۇيرىق. كوبەيسىنگە جاسالعان قاستاندىق ءالى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەندەلمەگەن، بىراق تۇگەندەۋ ادامزاتتىق مۇددەدەن تۋىندايتىن وبەكتىنىڭ ءبىر بۇرىشىن ۇستاپ تۇرعان، قۇپياسى، اۆتوردىڭ ايتۋىنشا «كوسمودرومنىڭ سىم تەمىرمەن قورشالعان اتىرابى ادام ميى جەتپەيتىن قۇپيا!»،  مىڭ قاتپار ەرەكشە قالانى باسقارىپ وتىرعان، ەگەر قالاسا قانداي قىلمىستى بولسىن جاڭاعى قاجەتتىلىكتى، جاڭاعى قۇپيالىلىقتى جەلەۋ ەتىپ، سىرتقا شىعارماي جابىق كۇيىندە جابىق قالدىرا الاتىن باسشىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن قاستاندىق. اۆتور بۇل ارادا ەۆگەني ءيلچتىڭ اتىن اتامايدى. تۇجىرىمدى وقىرماننىڭ ەنشىسىنە قالدىرادى. شىنىندا دا، مۇنى ءتۇسىنۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. سوعان دەيىنگى سۋرەتتەۋلەر، ايتالىق كوممەرتسيالىق ۇشىرۋلار ... كوممەرتسيالىق ءبىر زىمىراننان تۇسكەن تابىستىڭ ءوزى تورەتامدى التىنعا كومىپ تاستار ەدى! «تيىننىڭ سىلدىرى ەستىلگەن جەردەن سىپسىڭ اڭگىمەلەر دە ۇزدىك-سوزدىق تۇتىندەپ جاتادى. سول جىلى بيۋدجەت ەسەبىنە كىرىپ، سول جىلى زىمىران ۇشىرىلماسا مول قاراجات قايتا شىعاتىن جول ىزدەيدى ... مۇنان جيىرما-وتىز جىل بۇرىن قۇراستىرۋ تسەحىنان شىققان «ساتۋرننىڭ» قۇلديلاۋ اپپاراتىن با، الدە تومەنگى ليۋكتى مە، ايتەۋىر ءبىر بولشەگىن پايداعا اسىرايىق دەپ شەشەدى عوي مىقتىلار. قۇراستىرۋ جۇمىستارى دا وڭايعا تۇسەدى، ءارى ۋاقىت ولتىرمەيدى. تۇنگى جارىلىس سونىڭ ناتيجەسى ەدى. زىمىران ستارت الاڭىنداعى سوڭعى سىناققا شىداماي جارىلىپ كەتتى. تورەتامدىقتار سول ءتۇنى اياقتارىنان تىك تۇردى. كەلۋشىلەر بولماسا ءبىر دە ءبىر پەندەنىڭ تورەتامنان شىعۋىنا رۇقسات ەتىلمەيدى. اۋىزدارىنا يە بولا المايتىن بەلسەندىلەر بىردەن جاۋاپقا تارتىلادى. جاۋاپقا تارتىلعاندا دا سوت پروتسەسى جۇرمەيدى، بىردەن ستاتياسى قويىلادى دا، ەتاپپەن باسقا قالالارعا جونەلتىلەدى». ونى از دەسەڭىز، «تەحنيكالىق اقاۋلار» دەگەنى تاعى بار. دالەلدەپ كور!

بىلايىنشا، جاراسبايدىڭ بۇگىن-ەرتەڭ بوتالايتىن تۇيەسىنىڭ ءىش تاستاۋى كۇندەلىكتى كوزگە كوپ ىلىنە بەرمەيتىن، كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ ءبىر قيىعىنداي كورىنىسى عانا. كىمنىڭ تۇيەسى ءىش تاستاماي جاتىر. بىراق، زىمىران سىناق كەزىندە وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرمەن جارىلىپ، تورەتامنىڭ استى ۇستىنە شىعىپ، جۇمىر جەردىڭ ءوزى قاق ايرىلارداي جويقىن داۋىستان ونسىز دا تولعاق قىسقان اناداي بوتاسىن كۇتىپ، بويى بالقىپ، ءسال نارسەگە ۇركە قارايتىن ساعاتتاردا تۇيە بايعۇس ءىش تاستاماعاندا قايتەدى. كوسمودرومنىڭ عالامدىق پروبلەماسىنا قاراعاندا، بۇل ارينە، تۇككە تۇرمايتىن نارسە. بىراق، جاراسباي ءۇشىن ول بالا-شاعاسىنا كادىمگىدەي ناپاقا كوزى. باسقا جەردە، باسقا جاعدايدا بولسا، جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەن شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋدى تالاپ ەتەر ەدى. مۇندا ولاي ەمەس، بيلىك ەكەۋ. بايقوڭىر تۇپتەپ كەلگەندە ماسكەۋدىڭ قۇزىرىندا. شىعىنىن ءوندىرىپ الماق تۇگىلى، مالىڭا يە بولماي، نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ دەپ وزىنە دۇرسە قويا بەرۋ تۇككە تۇرمايدى. «تەحنيكالىق اقاۋلىقتان» قۇلاعان زىمىراندار ۋىنا قاراعاندا نە ءتايىرى ول. ۋ ءىشتىڭ دەپ ۋىسىنا قاجەتتى ەمدىك قاراجات سالىپ جاتقان كىم بار. ءبارى عارىشتى يگەرۋگە ارنالعان عوي. و – و، قالاي ادەمى ەستىلەدى. تەك كوسمودرومداعى شاعىن جاۋاپتى توپ قانا ەم مەن دەمالىستىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيىن يەلەنۋگە قۇقىلى. ال، تورەتامدىقتاردىڭ ۇكىمەت بەلگىلەگەن جەڭىلدىكتىڭ وزىنە قولدارى جەتە بەرمەيدى. جانە عاجابى، مۇنىڭ ەش سوكەتتىگى جوق. كوسمودرومنىڭ ادامزاتتىق مارتەبەسى قاراپايىم وي اياسىنداعى تۇجىرىمنان الدەقايدا كەڭ، الدەقايدا تەرەڭ پايىمدى قاجەت ەتەدى. وسى پايىم كوسمودرومداعى جوعارى بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعانداردىڭ «جەڭىل-جەلپى» كەمشىلىكتەرىن بايقاتپاي جىبەرۋگە جەتىپ جاتىر. ەۆگەني يليچ، مىنە، وسى «ارتىقشىلىقتى» پايدالانۋدان تايىنباعان جان. «سويتكەنشە بولماي اۋىر سوققىدان كوبەيسىننىڭ ميى سولق ەتە ءتۇستى. ارتىنشا «ۋكول»  دەگەندى انىق ەستىدى. ەرتەڭىنە ايدالاداعى قاقىرا تامنىڭ ىشىندە قارا سۋىقتا بۇرسەڭ قاعىپ جاتقاندىعىن ءبىر-اق اڭعاردى». كوسمودرومنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى وركەندى ورتالىققا اينالۋىن ارماندايتىن كوبەيسىندى، قالا مەرىنىڭ ورىنباسارىن مۇنداي كۇيگە تەك قالانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى، ەۆگەني يليچ قانا تۇسىرە الدى. ەۆگەني ءيليچتى مۇنداي قاستاندىققا نە يتەرمەلەدى؟ وتە وكىنىشتى، بار بولعانى رۋحاني قۇندىلىقتىڭ قاس جاۋى – پەندەلىك قىزعانىش قانا. جانە، ول بۇل ارەكەتىن «شەبەر» ۇيىمداستىرادى. كوسمودرومداعى شارۋاشىلىق ماسەلەسىنە كوبەيسىن جاۋاپ بەرەدى. وسى سالاداعى رۇقساتتىڭ سوڭىندا كوبەيسىننىڭ قولى تۇرۋى ءتيىس. ءارى جاۋپكەرشىلىكتەن بوسايدى، ءارى كوبەيسىنگە «باس اۋرۋىن» تاۋىپ بەرەدى. سول ويمەن كوبەيسىننىڭ تۋعان اعاسى، پارلامەنت دەپۋتاتى ەبەيسىندى اراعا سالادى. قالاي؟ ەبەيسىننىڭ جاس كەزىنەن بەرگى دوسى، تىرشىلىك تۇيتكىلدەرىن جاقسى بىلەتىن، تابىستى كاسىپكەر ساعىنىش قورقىت كەسەنەسىنىڭ ءدال تۇبىنەن جەر سۇرايدى. مەيمانحانا تۇرعىزىپ، دەمالىس ايماعىن جاساماقشى. كەسەنەگە كۇن سايىن قاپتاپ كەلىپ جاتاتىن، ونىڭ ىشىندە قالتالى شەتەلدىك تۋريستەر دە بار، ايماق تابىس ءتۇسىرۋدىڭ ناعىز تاپتىرمايتىن كوزى. بۇل ويىن ول ەبەيسىن ارقىلى جۇزەگە اسىرماقشى. ەۆگەني يلچكە پارلامەنت دەپۋتاتى سياقتى مارتەبەلى تۇلعا اۋاداي قاجەت، قانشاما باي ورتالىق دەگەنمەن، كوسمودرومنىڭ دا جاماپ-جاسقايتىن تەسىكتەرى جەتىپ جاتىر. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن كومەك سۇراسا ونى ەبەيسىن سياقتى بەدەلدى، ءسوزى ءوتىمدى ادامدار عانا قولداي الادى. ەبەيسىن ۇسىنىستان باس تارتپاس، ويتكەنى ول كوبەيسىننىڭ تۋعان اعاسى جانە ەبەيسىننىڭ دوسى ساعىنىشتىڭ تۋعان قارىنداسى اقكەربەزدى الىپ وتىر. اقكەربەزدىڭ كوبەيسىنگە تۇرمىسقا شىعۋىنا دانەكەر بولعان دا وسى ساعىنىش. دەمەك، تۋىستىق جەلى كوبەيسىندى شىرماۋىقتاي شىرماپ الۋى ءتيىس. ارينە، ول بەرىلمەۋگە تىرىسادى. ويتكەنى، كومەيسىننىڭ ارمانى جوعارىداعى ۇسىنىسقا مۇلدەم كەرەعار. ەگەر ويىن جۇزەگە اسىرسا، ەۆگەني يليچ، بىرىنشىدەن، ەبەيسىن سياقتى مارتەبەلى تۇلعامەن جاقىنداسادى، ەكىنشىدەن ەتنواۋىل دەگەن قايداعىبىر قيالي ارەكەتتىڭ جولىن كەسەدى، ونىڭ اۆتورى، ياعني قىزمەتتەس قارسىلاسى كوبەيسىننىڭ «كورىكتەي كوتەرىلگەن» كەۋدەسىن باسادى. ومىرگە قۇشتارلىقتى ادامي تازالىقپەن قاستەرلەۋ مەن ەت پەن تەرىنىڭ اراسىندا جۇرەتىن قاندى ىرىڭنەن ارىلماعان پەندەلىك السىزدىك، بۇل ارادا وپاسىزدىق اۆتور قالامى ارقىلى رۋحاني شايقاس الاڭىندا بەتپە-بەت كەلەدى. باستاپقىدا، ناقتى ومىردە ءجيى كەزدەسەتىندەي، بۇقپا-سۇقپا ايلا-امالعا سۇيەنگەن قارا كۇش ۇستەمدىك ەتكەندەي كورىنەدى، بىراق تۇپتەپ كەلگەندە ومىرشەڭ رۋح ءبارىبىر جەڭىپ شىعادى.  بۇل «باي بولىپ بارشا مۇراتىنا جەتكەن» دەيتىندەي ەرتەگىلىك بوي ۇيرەتۋدەن اۋلاق، تابيعاتتىڭ وزىنەن تامىر الاتىن ۇلى قاسيەت. كوبەيسىن، مىنە، وسى قاسيەتتىڭ ارقاسىندا قارا كۇشتىڭ «قۇدىرەتىمەن» قۇرىپ كەتپەي، ەڭسەسىن كوتەرەدى.

ءولىپ، تىرىلگەندە ونى دەمەگەن قانداي سيقىر؟ جوق، سيقىر ەمەس، قورقىت اتا قوبىزىنىڭ قاسيەتتى قۇپياسى. «قۇپيانىڭ سىرىنا قانىققىڭىز كەلسە ... تازالانىپ، ەڭ الدىمەن ادامدىق يمانىڭىزعا جۇگىنىپ، قۇران كارىمنىڭ اياتتارىندا ايتىلعانداي، ءبىلىپ-بىلمەي ىستەگەن كۇنالارىڭ بولسا الدىمىن سولارىڭىزدى رەتتەپ، قورقىت كەسەنەسىنە كەلىڭىز! ال، قورقىت كەسەنەسى كوسمودرومنىڭ ناق ىرگەسىندە، تاياق تاستام جەردە. قوبىز ءۇنىن كۇڭىرەنتىپ، ۇلى دالانى ادام قولىمەن جاسالاتىن جاماندىق اتاۋلىدان ساقتاندىرىپ، كۇندىز- ءتۇنى كىرپىك قاقپاستان كۇزەتىپ تۇر».

سيقىر دەيسىز بە، اڭىز دەيسىز بە، ەرىك وزىڭىزدە. ال، اۆتور تورەتامدىقتاردىڭ اۋىر تۇرمىسىن جەڭىل سەزىنۋىن قورقىت اتانىڭ قاسيەتىنەن ىزدەيدى. كەيىپكەرلەرىنىڭ بارلىعى دا، ءتىپتى قورقىت اتانىڭ كىم ەكەنىنەن مۇلدەم بەيحابار شەتەلدىككە دەيىن، تورەتامعا اياق باستى ما، قالاسىن، قالاماسىن قاسيەتتى كەسەنەنى اينالىپ كەتە المايدى. ءبىرى قالتقىسىز سەنەدى، ءبىرى ىشكى دۇنيەسىنىڭ قارسىلىعىن كۇشپەن تەجەپ، ءبارىبىر سىرتتاي بولسا دا قورقىت اتا قوبىزىنىڭ سارىنىنا تاعزىم ەتكەن ءتۇر كورسەتەدى.

ادامداردىڭ رۋحاني بايلىعى ولاردىڭ ىشكى دۇنيەسىندەگى ادالدىق پەن ەكىجۇزدىلىك قاسيەتتەرىنىڭ تارازىلانۋىمەن ايقىندالادى.  ەۆگەني يليچ سوڭعى توپقا جاتادى. «استامشىلىق، تويىمسىزدىق، قىزعانىش سەكىلدى جامان ادەتتەردەن جەر ءۇستىن بۇتىندەي تازارتۋعا بولا ما؟ وۋ، جەرگە اشكوزدىكپەن قارايتىن وزگە پلانەتالار از با ەدى؟ ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە قانداي سيگنالدار ارقىلى بەلگى بەرەتىندىگىن كىم ءبىلىپتى. جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ ايۋاندىق ارەكەتتەرى تىم شەكتەن شىعىپ بارادى، ولارعا قانداي ايلا-امال قولدانامىز دەپ الدەبىرەۋى جەر شارىن كىشكەنە نۇقىپ جىبەرسە جەتىپ جاتقان جوق پا؟! الاسات داۋىل سوعىپ، سۋ تاسقىنى كۇشەيىپ ابدەن ابىگەرگە تۇسىرەر. ساقتان، ساقتان! ءبىر-بىرىڭە جاۋ بولماڭدار! قورقىت كەسەنەسىندەگى قوبىز ءۇنى وسىنداي ەسكەرتۋلەردى جان-جاققا دامىلسىز ايتىپ جاتقانداي، دالا قوڭىراۋىن ءۇستى-ۇستىنە دامىلسىز ۇرعىلاپ جاتقانداي».

كوبەيسىن فانات ەمەس، ونىڭ جاراتىلىسى قورقىت اتا سارىنىمەن تابيعي ۇندەس. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»، اباي ايتقانداي، ول ەشكىمدى الالامايدى، باسشى ما، قوسشى ما، قازاق پا، ەۆرەي مە، ءبارىبىر، جۇرەگى تازا ما – ول ونىڭ باۋىرى. العاشقى ماحابباتى مارگاريتانىڭ اكەسى – ەۆرەي، اناسى –فرانتسۋز. ءبىرىن ءبىرى ءسۇيدى، شاڭىراق كوتەرۋگە از-اق قالىپ ەدى. شايتان اربادى ما، ساعىنىشتىڭ اس تا توك جومارتتىعى، اقكەربەزدىڭ سۇلۋلىعى جەتىم وسكەن كوبەيسىندى ءتاني السىزدىككە تىزە بۇكتىردى مە،  ساعىنىش پەن اعاسى ەلەۋسىننىڭ جۇپتاسىپ، تەز قيمىلداۋىمەن اقكەربەزگە ۇيلەنىپ تىندى. مارگاريتانىڭ ىشىندە ءسابي كەتتى. مىنە، وسى ءسابي، ياعني انەس، (تەك قۋشىلىققا بۇدان كەيىن سەنبەي گور) قازاق دالاسىنا، ونىڭ ىشىندە قايداعىبىر تورەتامعا ەرەكشە ىنتىعادى. وعان اناسى مارگاريتا  اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ قانداي كاسىپپەن اينالىساتىنىن ەشقاشان ايتقان ەمەس. ءتىپتى، ايتۋدان ادەيى جالتارىپ جۇرەدى. سوعان قاراماستان، انەستىڭ سىرت تۇلعاسىنىڭ قۇيىپ قويعانداي كوبەيسىن ەكەنى ءوز الدىنا، ىشكى دۇنيەسى، رۋحاني الەمى، ومىرلىك ۇستانىم-مىنەزى دە ودان اۋمايدى. ءتۇۋ فرانتسياداعى، پاريجدەگى اكەسىز بالا، سىرتقى اقپاراتتان تىس، ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسىمەن قۇددى اكەسى كوبەيسىن سياقتى، بايقوڭىر كوسمودرومىن زەرتتەۋگە نەگە سونشا قۇشتار؟ ءتىپتى، ونىڭ بويىنا قورقىت اتا كەسەنەسىنە دەگەن ەرەكشە  سۇيىسپەنشىلىك قايدان پايدا بولعان؟ ايدالاداعى قاقىرادا تورەتامدى جان-تانىمەن سۇيگەن كوبەيسىن ادام بويىنداعى كۇنشىلدىكتىڭ، داراقى مەنمەندىكتىڭ ازابىن تارتىپ جاتىر. ال، پاريجدە ءبىر فرانتسۋزدىق عالىم وسى قۋ دالاعا، تورەتامعا جەتكەنشە اسىق.  كوبەيسىن جايلى مۇلدەم بەيحابار ۇل اكەسىنىڭ جان ازابىن ىشكى تۇيسىكپەن سەزگەن ادامداي، تورەتامعا اسىعىس ساپار شەگەدى. ءجاي ساپار ەمەس، عارىشتىق كەڭىستىكتىڭ قۇپياسىن اشۋ جولىنداعى  عىلىمي جاڭالىعىن، جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋدى بايقوڭىردا زەردەلەپ كورمەكشى. ەۆگەني ءيلچتى تاڭعالدىرىعانى جاڭاعى  ارنايى عىلىمي ەكسپەديتسيانى باستاپ كەلگەن فرانتسۋزدىق عالىم  ساپارىن قورقىت اتا باسىنا بارىپ ءتاۋ ەتۋدەن باستاماقشى. ال، كەرەك بولسا! «فرانتسۋزدار قىزىعاتىنداي جابىق قالادا نە بار؟» دەپ سۇراق قويعان قالا مەرى  دەلەگاتسيا باسشىسىنىڭ «الدىمەن قورقىت  اتا كەسەنەسىنە سوعامىز»، «ەتنواۋىلدى كورەمىز»  دەگەنى وعان توبەدەن تۇسكەن سوققىداي اسەر ەتەدى. جەر تۇبىندەگى فرانتسۋز تۇگىلى، قالا مەرىنىڭ ءوزى جاڭاعى ەتنواۋىل تۋرالى جارىتىمدى ەشتەڭە بىلمەيدى. جانتالاسىپ، ءوزى قۇباندىققا شالىپ جىبەرگەن كوبەيسىندى ىزدەيدى. «قورقىتتان پالەگە قالدىق-اۋ!» دەپ زىعىردانى قاينايدى. مىنە، وسى ارادا، ازاپتى ساعاتتاردا جانى قينالىپ، ومىرگە قۇشتارلىق ومىردەن كۇدەر ءۇزۋ سەزىمىمەن ارپالىسقان ساتتەردە كوبەيسىننىڭ ىشكى جان دۇنيەسى بارىنشا اشىلادى. اۆتوردىڭ بۇل تاقىرىپتى نەگە تاڭداعانىن باستى كەيىپكەرى كوبەيسىننىڭ تراگو-پسيحولوگيالىق تاعدىرى ارقىلى بىلەمىز. مۇنى قالامگەر ءوز مونولوگىنان گورى كەيىپكەرلەرىنىڭ مونولوگتارىن كوركەمدىك بوياۋىمەن ايشىقتاپ، بەك سەندىرەدى. انەس، ونىڭ ۇلى عانا ەمەس، ادامي ۇلى مۇراتتىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ سيمۆولى سياقتى اسەر ەتەدى.

رومان مىناداي رومانتيكالىق نوتامەن اياقتالادى. ىشكى دۇنيەسى قالاماسا دا، ەۆگەني يليچ كەسەنە باسىندا دەلەگاتسياعا قۇتتى قادام تىلەپ: «الدىمەن قورقىت كەسەنەسىنە ماڭداي تىرەپ كەلگەندىرىڭىز قانداي جاقسى بولعان» دەيدى.

وسى كەزدە كارى قانشىقتىڭ ادام جۇرەگىن دىرىلدەتەر اششى داۋىسىمەن ۇلىپ ءبىر بەرگەنى. جينالعانداردىڭ ساي-سۇيەكتەرىن سىرقىراتتى.

– مىنا ءيتتىڭ كوزىن جويىڭدار! – دەدى بىرەۋ.

قولىنا كەسپەلتەك تاياق ۇستاعان ەڭگەزەردەي ءبىر جىگىت كارى قانشىقتىڭ جانىنداعى جۇپىنى كيىنگەن، كوزدەرى كىرتيگەن جۇدەۋ ءجۇزدى ادامدى كورگەندە توك سوققانداي قالت تۇرىپ قالدى. نە ىلگەرى، نە كەيىن شەگىنە المادى. – كو ... كوبەيسىن اعا!

جۇرت جاپاتارماعاي وشارىلىپ بەرى بۇرىلدى.

دەلەگاتسيا باسشىسى، وزىنەن اينىماعان قاپساعاي دەنەلى ۇزىنتۇرا جاس جىگىت كوبەيسىنگە كۇلىمسىرەپ قارسى ءجۇرىپ كەلە جاتتى».

اۆتورعا دا، كوبەيسىنگە دە كەرەگى وسى ەدى. ادام بويىنداعى رۋحاني قۇندىلىق جەڭىسكە جەتتى. جۇماقتى جاساندى تۇردە قولمەن جاساۋعا بولمايدى. «اركىم ءوز جۇرەگى ارقىلى ادامي قۇندىلىقتارمەن قايتا تابىسسا، جۇماعىڭ انە سول». اۆتور دۇرىس ايتادى جانە ونى قالامگەرلىك شەبەرلىكپەن كوركەم بەينەلەيدى.

سىرىم باقتىگەرەيۇلى

Abai.kz