جۋىردا حالىقارالىق Gallup كومپانياسى ساۋالناما جۇرگىزىپ، الەم ەلدەرىنىڭ قايىرىمدىلىق كورسەتۋدەگى بەلسەندىلىگىنىڭ 2011 جىلعى رەيتينگىسىن قۇراپ شىققان بولاتىن. ساۋالناما جۇمىسىنا 153 ەلدەن 150 مىڭعا جۋىق رەسپوندەنت جاۋاپ بەرگەن. بۇل جۇمىس اتالعان تاقىرىپتاعى وسى كۇنگە دەيىنگى ەڭبەكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋقىمدىسى بولىپ وتىر. نىساناعا الىنعان 153 ەلدىڭ ىشىندە قازاقستانعا 110-ورىن بەرىلەدى.

قازاقستاندىقتاردىڭ 12 پايىزى عانا ءوزىنىڭ تابىسىنان تۇراقتى تۇردە قايىرىمدىلىق جاساپ تۇرۋعا، 25 پايىزى ەرىكتى تۇردە كومەك كورسەتۋ شارالارىنا اتسالىسۋعا، 39 پايىزى كەزدەيسوق جاعدايلاردا وزگەلەرگە قول ۇشىن بەرۋگە دايىن ەكەندىگىن كورسەتكەن.

تاريحشىلارىمىز بەن جازۋشىلارىمىز، ەتنوگرافتارىمىز «قازاق حالقى - تابيعاتىنان جومارت حالىق» دەگەندى ءجيى ايتادى. راسىندا، قازاقتىڭ جومارتتىعىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر جەتىپ-ارتىلادى. الايدا مۇنى وتكەن شاقتىڭ قۇندىلىعىنا جاتقىزعانىمىز دۇرىس بولار. قازاقتىڭ بويىنداعى سول دارقاندىقتىڭ بۇگىنگى كۇنى جۇرناقتارى عانا قالعانىن جوعارىداعى رەيتينگىدەن بايقاۋعا بولادى. الەمدىك رەيتينگىنى بىلاي قويعاندا، ورتالىق ازياداعى ەڭ ساراڭ حالىققا اينالىپپىز. وزىمىزشە، «ساۋداگەر، ساراڭ» دەپ جۇرگەن تاجىك، وزبەك سىندى حالىقتار اتالعان تىزىمدە 41-ءىنشى، 46-ورىندا تۇر. ال تۇرىك-مەندەر الەمدىك رەيتينگىدە 14-ورىندا كورسەتىلىپتى. كەدەي ەل اتانىپ جۇرگەن قىرعىزستان ازاماتتارى دا قايىرىمدىلىق كورسەتۋدە بىزدەن اناعۇرلىم ىلگەرى جاتىر: 74-ورىن.

جۋىردا حالىقارالىق Gallup كومپانياسى ساۋالناما جۇرگىزىپ، الەم ەلدەرىنىڭ قايىرىمدىلىق كورسەتۋدەگى بەلسەندىلىگىنىڭ 2011 جىلعى رەيتينگىسىن قۇراپ شىققان بولاتىن. ساۋالناما جۇمىسىنا 153 ەلدەن 150 مىڭعا جۋىق رەسپوندەنت جاۋاپ بەرگەن. بۇل جۇمىس اتالعان تاقىرىپتاعى وسى كۇنگە دەيىنگى ەڭبەكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋقىمدىسى بولىپ وتىر. نىساناعا الىنعان 153 ەلدىڭ ىشىندە قازاقستانعا 110-ورىن بەرىلەدى.

قازاقستاندىقتاردىڭ 12 پايىزى عانا ءوزىنىڭ تابىسىنان تۇراقتى تۇردە قايىرىمدىلىق جاساپ تۇرۋعا، 25 پايىزى ەرىكتى تۇردە كومەك كورسەتۋ شارالارىنا اتسالىسۋعا، 39 پايىزى كەزدەيسوق جاعدايلاردا وزگەلەرگە قول ۇشىن بەرۋگە دايىن ەكەندىگىن كورسەتكەن.

تاريحشىلارىمىز بەن جازۋشىلارىمىز، ەتنوگرافتارىمىز «قازاق حالقى - تابيعاتىنان جومارت حالىق» دەگەندى ءجيى ايتادى. راسىندا، قازاقتىڭ جومارتتىعىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر جەتىپ-ارتىلادى. الايدا مۇنى وتكەن شاقتىڭ قۇندىلىعىنا جاتقىزعانىمىز دۇرىس بولار. قازاقتىڭ بويىنداعى سول دارقاندىقتىڭ بۇگىنگى كۇنى جۇرناقتارى عانا قالعانىن جوعارىداعى رەيتينگىدەن بايقاۋعا بولادى. الەمدىك رەيتينگىنى بىلاي قويعاندا، ورتالىق ازياداعى ەڭ ساراڭ حالىققا اينالىپپىز. وزىمىزشە، «ساۋداگەر، ساراڭ» دەپ جۇرگەن تاجىك، وزبەك سىندى حالىقتار اتالعان تىزىمدە 41-ءىنشى، 46-ورىندا تۇر. ال تۇرىك-مەندەر الەمدىك رەيتينگىدە 14-ورىندا كورسەتىلىپتى. كەدەي ەل اتانىپ جۇرگەن قىرعىزستان ازاماتتارى دا قايىرىمدىلىق كورسەتۋدە بىزدەن اناعۇرلىم ىلگەرى جاتىر: 74-ورىن.

ەندەشە، قازاقتىڭ وسىنداي كۇيگە ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بىزدىڭشە، وعان بىرنەشە نەگىز بار. العاشقىسى - كسرو قالىپتاستىرعان مەنتاليتەتتەن اجىراي الماي وتىرمىز. كەڭەس وداعى كەزىندە قايىرىمدىلىق شارالاردى مەملەكەت ءوز قولىنا الدى. مىسالى، لەنين اتىنداعى بالالار قورى، ادەبيەت قورى، كوركەمونەر قورى، كسرو-نىڭ مادەنيەت قورى سەكىلدى مەكەمەلەر بەلگىلى ءبىر سالاداعى كەمشىلىكتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشۋگە باعىتتالدى. قايىرىمدىلىق كورسەتۋدى مەملەكەت ءوز قولىنا العانى بىلاي تۇرسىن، جەكەلەگەن ادامداردىڭ وزگەلەرگە قامقورلىق جاساۋىنا تىيىم سالىندى. ءتىپتى مەشىتتەر مەن شىركەۋلەردەگى ساداقانىڭ وزىنە شەكتەۋ قويىلدى. اشارشىلىق جىل-دارى 2 ميلليونداي قازاق قىرىلىپ جاتقاندا، ونى سىرتتاعى ەلدەر دە ەستيدى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقتارعا ەۋروپا تۇرعىندارى جاناشىرلىق تانىتىپ، ازىق-تۇلىك جىبەرگەن ەكەن. الايدا قايىرىمدىلىق كورسەتۋدىڭ استارىنان «بۋرجۋازيالىق قۇبىلىس» كورەتىن قىزىل بيلىك ونى كسرو-نىڭ قاقپاسىنان كەرى قايتارىپ جىبەرەدى. ياعني سول زاماندا باستالعان وسى ءۇردىس 70 جىلدىڭ ىشىندە قازاقتىڭ بويىنا دا ءسىڭىپ ۇلگەردى. وتارلىقتىڭ ەزگىسىن ەڭ كوپ سەزىنگەن حالىق قازاقتار ەكەنى ءجيى ايتىلادى. دەمەك، كورشى-قولاڭ، تۋىستاس ەلدەردىڭ اراسىنداعى ەڭ ساراڭ ەلگە اينالىپ وتىرعانىمىزدىڭ دا سەبەبى وسى شىعار. قيت ەتسە - مەملەكەتتەن كومەك كۇتىپ وتىراتىن ادەتىمىز، ال كاسىپكەرلەر مەن داۋلەتتى ادامداردىڭ «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن» دەگەندەي، سىرتتان عانا باقىلاپ وتىرا بە-رەتىنى سول كوممۋنيستىك پرينتسيپتەردىڭ قالدىعى بولار.

قازاقستاندىقتاردىڭ قايىرىمدىلىق شارالارىنا دەگەن سەلقوستىعىنىڭ ەكىنشى سەبەبى سەنىمسىزدىكتەن تۋىندايدى. قايىرىمدىلىق قورلارعا سالىنعان اقشانىڭ قانشالىق ءتيىمدى پايدالانىلاتىنى، تيىمدىلىكتى بىلاي قويعاندا، جەمقوردىڭ قالتاسىنا كەتىپ قالمايتىنىنا كەپىلدىك جوق. قورلاردىڭ جۇمىسى كوپ جاعدايدا اشىق ەمەس.

دامىعان ەلدەردە كاسىپكەرلەردىڭ وزدەرى قايىرىمدىلىق ءىس-شارالارىن ۇيىمداستىرۋعا مۇددەلى بولىپ تۇرادى. ويتكەنى ولاردا قايىرىمدىلىقپەن اينالىسقان كاسىپكەرلەرگە مەملەكەت تاراپىنان بىرقاتار جەڭىلدىك قاراستىرىلعان. جالپى، مۇنداي ءۇردىس بىزدە دە بار. ماسەلەن، قازاقستاندا يگىلىكتى شارالارعا اتسالىسقان كومپانيالاردىڭ مەملەكەتكە تولەيتىن سالىعىنىڭ 3 پايىزى شەگەرىلەدى. مەنىڭشە، سالىقتىق مولشەرلەمەنى بۇدان دا تومەندەتۋگە بولادى. ايتالىق، امەريكادا قايىرىمدىلىق ىستەرىن قارجىلاندىرعان كوم-پانيا جالپى تولەيتىن سالىعىنىڭ 10 پايىزىنان بوساتىلادى. 3 پايىز عانا سالىقتان بوساتىلۋ ءىرى كومپانيالار ءۇشىن قوماقتى قارجى بولىپ سانالادى. ال شاعىن جانە ورتا بيزنەس ءۇشىن بۇل سونشالىقتى قوماقتى سوما ەمەس. سوندىقتان شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى مۇنداي جەڭىلدىككە قىزىعا بەرمەيدى. ال 10 پايىزدىق جەڭىلدىك بولسا، ولاردىڭ قايىرىمدىلىق ىستەرىمەن اينالىساتىنىنا سەنىمدىمىن.

اسقار تالعاتۇلى، قايىرىمدىلىق قورلار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى:

- شىنىن ايتۋىمىز كەرەك، قازىرگى تاڭدا كوپشىلىك قايىرىمدىلىق قورلارىنىڭ جۇمىسىنا سەنە بەرمەيدى. ويتكەنى كەزىندە كوپتەگەن قايىرىمدىلىق قورلارى وزدەرىنىڭ مىندەتىن دۇرىس اتقارماي، حالىقتىڭ سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىردى. بىراق قازىر جاعداي وزگەرىپ جاتىر. ەلىمىزدەگى قورلار كوپتەگەن جۇمىس اتقارىپ، كومەككە مۇقتاج جاندارعا بارىنشا قول ۇشىن سوزىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. قازىرگى تاڭدا قايىرىمدىلىق قورلارى مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن رەتتەيتىن زاڭدى جەتىلدىرۋدىڭ ءمانى زور دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە قايىرىمدىلىق جاساۋ قازاق قوعامىنىڭ تۇتاسقان ءبىر بولشەگىنە اينالۋى كەرەك. قازىرگى زاماندا قايىرىمدىلىق ءىس-شارالارىن ۇيىمداستىرۋعا ۇلكەن كۇش-جىگەر قاجەت. كاسىپكەرلەرگە قايىرىمدىلىق ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ قوعام ءۇشىن ماڭىزى زور ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ وتە قيىن. دەگەنمەن ىلگەرىلەۋ بار. قازىر ەلىمىزدەگى ءىرى كومپانيالار قايىرىمدىلىق شاراسىن وتكىزۋگە جىل سايىن قارجى ءبولىپ وتىرادى. ءبىر قىزىعى، كومپانيالار وزدەرىنىڭ قوماقتى قارجىسىن قاي باعىتقا جۇمساۋدى جەتىك بىلە بەرمەيدى. قوعامدىق ومىرگە بايىپپەن قاراساڭىز، كومپانيالار ءبىرىنشى كەزەكتە جەتىم بالالار ۇيىنە قارجى ءبولىپ جاتادى. جەتىم-جەسىرگە كومەكتەسۋ وتە ورىندى ءىس ەكەنى داۋسىز. بىراق قوعامدا حالىقتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن بۇدان دا شەتىن ماسەلەلەر بار عوي.

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

- قازاقتاردىڭ قايىرىمدىلىعى، قامقورلىعى، وزگە بىرەۋلەرگە قول ۇشىن بەرۋ قاسيەتى - تاريحتا قالىپ قويعان مىنەز. ءبىز بارىنەن وتكەن قايىرىمدى، بارىنەن وتكەن جاناشىرمىز دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جۇباتقاندى جاقسى كورەمىز.

مىسالى، ەگەر ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەرىمىز بيزنەس كومپانيالاردى قايىرىمدىلىق جاساۋعا ماجبۇرلەمەگەن بولسا، ءبىز الماتى وبلىسى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى سۋ تاسقىنىنان زارداپ شەككەن تۇرعىندارعا كومەك كورسەتە الماس ەدىك. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسى ەلدىڭ ازاماتتارى رەتىندە، قوعام رەتىندە بەلسەندى ەمەسپىز، يگى ىستەر ءۇشىن باسقوسۋعا كەلگەندە  سامارقاۋمىز. ال گايتي مەن افريكاعا قايىرىمدىلىق جاساۋدى مۇلدە ايتپاي-اق قويايىق.

ساكەن كوكەنوۆ

«الاش ايناسى» گازەتى