بiر توننا بولاتتى قورىتۋعا ءتورت تەكشە مەتر سۋ جۇمسالادى ەكەن. ال جىلما-جىل ميلليونداعان توننا بولات جانە شويىن قورىتىلاتىنىن ەسكەرسەك، سوعان قانشاما سۋ كەتەتiنiن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiپ كورiڭiز. ال سۋدىڭ شىعىنى ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيمەسە، تiپتi دە ازايار ەمەس.
كورشiلەس رەسەيدiڭ عىلىم اكادەمياسى سۋ ماسەلەلەرi ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ۆيكتور دانيلوۆتىڭ ايتۋىنشا، 2025 جىلى بۇكiلالەمدiك سۋ داعدارىسى باستالادى. سول كەزدە تەك 4 ەل عانا ءوزiن-ءوزi وسىناۋ بiر تiرشiلiك قاينارىمەن قامتاماسىز ەتە الماق. ولار: اۋستراليا، برازيليا، رەسەي، كانادا. ال مەملەكەتتiك دۋمانىڭ توراعاسى بوريس گرىزلوۆتىڭ پiكiرiنە قۇلاق تۇرسەك، تiپتi بار سۋ قورىنىڭ وزiنە كۇمانمەن قاراۋ كەرەك. ويتكەنi, بۇگiنگi رەسەيدەگi تۇششى سۋدىڭ 50 پايىزى قانداي دا بولسىن سانيتارلىق-گيگيەنالىق تالاپتارعا ساي ەمەس. سونىڭ iشiندەگi 15 پايىزى مۇلدەم ۋلى ەكەن. شولمەككە قۇيىلعان، گازى بار نەمەسە گازسىز سۋدىڭ دا كاۋسارداي تازالىعىنا گرىزلوۆ اسا كۇماندi. ويتكەنi اتالعان دايىن ءونiمنiڭ ەلۋ پايىزىنا دەيiن جالعان سۋ ەكەن...

بiر توننا بولاتتى قورىتۋعا ءتورت تەكشە مەتر سۋ جۇمسالادى ەكەن. ال جىلما-جىل ميلليونداعان توننا بولات جانە شويىن قورىتىلاتىنىن ەسكەرسەك، سوعان قانشاما سۋ كەتەتiنiن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiپ كورiڭiز. ال سۋدىڭ شىعىنى ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيمەسە، تiپتi دە ازايار ەمەس.
كورشiلەس رەسەيدiڭ عىلىم اكادەمياسى سۋ ماسەلەلەرi ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ۆيكتور دانيلوۆتىڭ ايتۋىنشا، 2025 جىلى بۇكiلالەمدiك سۋ داعدارىسى باستالادى. سول كەزدە تەك 4 ەل عانا ءوزiن-ءوزi وسىناۋ بiر تiرشiلiك قاينارىمەن قامتاماسىز ەتە الماق. ولار: اۋستراليا، برازيليا، رەسەي، كانادا. ال مەملەكەتتiك دۋمانىڭ توراعاسى بوريس گرىزلوۆتىڭ پiكiرiنە قۇلاق تۇرسەك، تiپتi بار سۋ قورىنىڭ وزiنە كۇمانمەن قاراۋ كەرەك. ويتكەنi, بۇگiنگi رەسەيدەگi تۇششى سۋدىڭ 50 پايىزى قانداي دا بولسىن سانيتارلىق-گيگيەنالىق تالاپتارعا ساي ەمەس. سونىڭ iشiندەگi 15 پايىزى مۇلدەم ۋلى ەكەن. شولمەككە قۇيىلعان، گازى بار نەمەسە گازسىز سۋدىڭ دا كاۋسارداي تازالىعىنا گرىزلوۆ اسا كۇماندi. ويتكەنi اتالعان دايىن ءونiمنiڭ ەلۋ پايىزىنا دەيiن جالعان سۋ ەكەن...
جەر بەتiندەگi سۋ اتاۋلىنىڭ 94 پايىزى مۇحيتتاردىڭ ۇلەسiنە تيەدi. ونىڭ تۇگەلiمەن تۇزدى سۋ بولعاندىقتان، ادامزات يگiلiگiنەن جارامسىز. 4 پايىزى - جەراستى سۋلارى. وكiنiشتiسi سول، ونىڭ ءبارi بiردەي تۇششى سۋ ەمەس. قالعان 1,6 پايىزى - سولتۇستiك جانە وڭتۇستiك پوليۋستەگi مۇز بەن قار. راس، ونداعى ىلعالدىڭ باسىم بولiگiن تۇششى سۋدىڭ قورى دەپ سەنiممەن ايتۋعا بولادى. سوندا قالعان 0,4 پايىز عانا تۇششى سۋ وزەن-كولدەر مەن باتپاقتاردا جيناقتالادى. "قاسقالداقتىڭ قانىنداي" دەسە دۇرىس. تاپ قازiر ادامدار كۇنiنە 3,5 مىڭ تەكشەمەتر (نەگiزiنەن وزەن سۋى) ءومiر ءنارiن تۇتىنادى. سول تۇتىنىلعان سۋدىڭ 1,4 مىڭ تەكشە مەترi وتە لاس جانە ۋلى كۇيiندە كەرi پايدالانىلادى.

سۋ سوعىسقا كيلIكتIرۋI دە مۇمكIن

قازiردiڭ وزiندە الەمدە 1,1 ملرد. جۇمىر باستى پەندە تۇششى سۋعا ايرىقشا مۇقتاج. سولاردىڭ iشiنەن تاياۋ شىعىستاعى اراب مەملەكەتتەرiن جانە تايلاند، جاپونيا مەن وڭتۇستiك كورەيا سياقتى ەلدەردi بولەك ايتۋ كەرەك. اسiرەسە "قارا" قۇرىلىق - افريكادا جاعداي تىم كۇردەلi. وسى قۇرلىقتىڭ ەكۆاتوردان تومەن قارايعى كەيبiر ەلدەرiندە كارiز جۇيەسi تiپتi اتىمەن جوق. ناتيجەسiندە 300 ملن.اۋىل جانە 80 ملن. قالا تۇرعىنى سۋمەن قامتاماسىز ەتiلمەگەن.
تۇششى سۋعا سۇرانىستىڭ كۇرت ءوسۋi نەلiكتەن؟ وتكەن عاسىردا جەر بەتiندەگi ادام سانىنىڭ ارتۋىمەن سۋدى پايدالانۋ ەكi ەسەگە ارتىق ءوسiپتi. دەموگرافتاردىڭ بولجامى بويىنشا، الداعى 30 جىلدا دۇنيە جۇزiندەگi حالىق سانى جىلىنا 80 ميلليونعا ءوسiپ، 2050 جىلى 9 ملرد.-قا جەتۋi تيiس. مiنە، سۋ جەتiسپەۋدiڭ كوكەسi سوندا بولماق!..
دەمەك، سۋعا دiلگەرلiك قازiردiڭ وزiندە تالاي مەملەكەتتi سان الۋان قاقتىعىسقا، قالا بەردi سوعىسقا كيلiكتiرمەك. سوڭعى ەلۋ جىلدا الەم ەلدەرiنiڭ اراسىندا سۋعا قاتىستى 200 كەلiسiمشارت جاسالعانىمەن، كەزدەيسوق داۋ تۋىنىڭ سالدارىنان 32 رەت كۇش قولدانىلعان. بiر عانا افريكاداعى ۇلكەن وزەن - نiلدiڭ سۋىن 9 ەل (مىسىر، سۋدان، ەفيوپيا ت.ب.) پايدالانىپ، ارا-تۇرا قىرعيقاباقتانىپ قالادى. ساياسي ساراپشىلار كورشiلەس سۋدان مەن ەفيوپيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جىلدان جىلعا ۋشىعىپ كەلە جاتقانىن ايتادى. تiپتi الىسقا بارماي-اق، ايىر قالپاقتى قىرعىز باۋىر مەن الا تاقيالى تاجiك، وزبەكتiڭ اراسىندا دا "سۋ داۋى جوق" دەپ، كەسiپ ايتۋ قيىن...
قاسيەتتi قۇران-كارiمنiڭ "يسرا" سۇرەسiندە بىلاي دەلiنگەن ەكەن: "ىسىراپقورلار شىن مانiندە، شايتان (شايتاننىڭ) جاقىندارى". راسىندا سۋ تۋرالى ۇنەمi ايتىپ كورiڭiزشi, جۇرت سiزگە قالاي قارار ەكەن؟! ەڭ جۇمساعى: "قۇدايدىڭ قارا سۋىن اياپ تۇرمىسىڭ؟" دەپ، يىعىن بiر قيقاڭ ەتكiزەر ەدi. ءالi دە بiزدiڭ سانامىز سۋدىڭ تىم قات تiرشiلiك كوزi ەكەنiن قاتاڭ ەسكەرۋ ساتىسىنا جەتپەگەن سىڭايلى. ونىڭ ۇستiنە كۇندە پايدالانىپ جۇرگەن تۇششى سۋدى ۇنەمدەۋ تۋرالى اڭگiمە قوزعاۋ تىم ەرتە سياقتى. ورىس كورشiمiزدiڭ ىسىرابى بiزدەن ارتىق بولماسا، تiپتi دە كەم ەمەس. ماسەلەن، "ورتاشا" ورىس كۇنiنە كەمiندە 220, ال ماسكەۋلiك تۇرعىن 400 ليتر سۋ جۇمسايدى. مۇنى ەستiسە، كەز كەلگەن جاپون نە نەمiس، اعىلشىن تاڭدانعانىنان جاعاسىن ۇستارى ءسوزسiز. كوپتەگەن ەلدەردiڭ وسىدان وتىز-قىرىق جىل بۇرىن ەگiندi, باۋ-باقشانى تامشىلاتىپ سۋارۋ ءادiسiن ويلاپ تابۋى ءسiرا، ەرiككەننiڭ ەرمەگi بولا قويماس.
سەبەبi باتىستا دا، اقش-تا دا جانە الەمنiڭ وزگە دە كوپتەگەن ەلدەرiندە پايدالانىلاتىن سۋدىڭ، سونىڭ iشiندە تازا سۋدىڭ قۇنى وتە قىمبات. جوعارىدا ايتقان ەلدەردiڭ كوبi سۋدى قايتا-قايتا ءسۇزiپ، كەرi پايدالانۋعا باياعىدا-اق كوشكەن ەكەن. ءسويتiپ، مەيلiنشە قولدا باردى قاتاڭ ۇنەمدەيدi. ال بiزدە باسقانى ايتپاعاننىڭ وزiندە، اراق-شاراپ وندiرiسiندە كۇن سايىن ونداعان تەكشە مەتر تۇششى سۋدىڭ ءراسۋا بولاتىنىنا نە دەر ەدiڭiز؟! جوعارىداعى بولات قورىتۋعا جۇمسالاتىن ىلعالعا قىنجىلساڭ دا، قىنجىلماساڭ دا، قاجەتتiلiك دەپ قارايسىز عوي. ال ادامزاتقا قايعى-قاسiرەتتەن باسقا ەشتەڭە اكەلمەيتiن سپيرتتi iشiمدiكتەر شە؟!..
دەمەك، بۇدان تاپ قازiر پايدالانۋعا جۇمسالاتىن سۋدىڭ باعاسىن دەرەۋ جانە كۇرت ءوسiرۋ كەرەك دەگەن ۇعىم تۋمايدى. ماسەلە - ساناداعى سiلكiنiستە. اركiم دە ءوز ەركiمەن سۋدى بارىنشا تيiمدi دە ۇنەمدi پايدالانۋعا ۇمتىلۋى قاجەت. اس بولمەدە سۋدى اعىزىپ قويىپ، بوتتاشىق ارشۋمەن بiرگە وسەك سوعۋدىڭ زامانى باياعىدا وتكەن. تاعى دا قاسيەتتi قۇران-كارiمنiڭ "يسرا" سۇرەسiنەن الىنعان مىناداي ۇلاعاتتى سوزدەر ەسiڭە تۇسەدi. "قولىڭدى مۇلدەم جۇمىپ تا الما (تاسساراندىقتى ايتادى), جايىپ تا جiبەرمە (ىسىراپقورلىق), وندا كوزگە تۇرتiلەسiڭ نەمەسە وكiنiشكە قالاسىڭ". ىقىلىم زاماننان بەرi ىسىراپقا قانى قاس يسلام دiنiنiڭ وسى قاعيدالارى مەن اتام قازاقتىڭ "سۋدىڭ دا سۇراۋى بار" اتتى دانالىق ءسوزi قالايشا ءوزارا ۇيلەسiم تاۋىپ تۇر دەسەڭiزشi?! قازiرگi ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ دا ىسىراپقورلىقتى "سۇيە قويمايتىنى" ءوز-وزiنەن تۇسiنiكتi...

كورشIلەرIنەن ءسوز ەستIپتI

قازiر قانداي ەكەنi قايدام، ايتەۋiر وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنان باستاپ، كۇنi كەشەگە دەيiن وبلىسىمىزدىڭ شولەيت اۋماعىندا ورنالاسقان وزگە دە اۋداندار سياقتى جانiبەكتiكتەر تۇششى سۋعا قات بولىپ، تالاي قيىنشىلىقتى باستان وتكەردi. سوندىقتان بولار، سۋعا دەگەن قۇرمەتiمiز ايرىقشا. وعان بiر جەرلەس اعامىزدىڭ ايتقان اڭگiمەسi ايقىن دالەل...
ەلگە سىيلى بولعان حايروللا اعاي مەن ماريام جەڭگەي 90-جىلداردىڭ اياعىندا ارۋ الماتىنىڭ تۇبەگiندەگi بiر اۋىلعا بارىپ قونىستانعان ەدi. ارادا ەكi جىلداي ۋاقىت وتكەن سوڭ ول كiسiلەردiڭ ەلگە كەلiپ كەتكەنi بار. سوندا كەزدەسكەندە، مىنا اڭگiمەسiن جادىما جازىپ العانمىن:
- الماتىنىڭ توڭiرەگi كوكوراي شالعىن، جەر ءجانناتى ەكەن عوي، - دەگەن-دi حايروللا اعاي اڭگiمەسiندە. - اسiرەسە سۋىن ايتساڭشى، سۋىن! بiزدiڭ جانiبەكتەگi كەزiندە تالاي رەت جۇرتپەن تالاسىپ العان، تەمiر جول تسيستەرناسىمەن جەتكiزiلەتiن ءدامi ءدۇدامال، قۇرامى كۇپتi, جىلىمىق سۋ ەمەس. تاپ-تازا، ءمولدiر، ءدامi بال تاتيتىن كاۋسار سۇيىق. ايتايىن دەگەنiم مىناۋ: ءۇيدiڭ تاپ قاسىندا سۋ الاتىن، جەراستىنان شىعاتىن شۇمەك (كرانت) بولدى. ساعان - وتiرiك، ماعان - شىن، الگi شۇمەكتەن كۇنi-ءتۇنi سارىلداپ، سۋ اعىپ تۇرادى. بiز قاسقا، ۇنەمگە ۇيرەنگەنبiز عوي، ەكi شەلەك سۋىمدى الامىن دا، شۇمەكتi جاۋىپ تاستايمىن. سونان كەلiپ، كورشiلەرiم، قازاعى دا، ورىسى دا، ۇيعىرى دا بار، ماعان الا كوزiمەن قاراپ، كۇڭكiلدەۋدi شىعاردى: "سiز نەگە جاۋىپ تاستايسىز؟ قىستا سۋى قاتىپ قالادى". تالاي تاجiكەلەسكەننەن سوڭ، شۇمەكتi جاپپايتىن بولدىم. بiراق سول جاقتاعى تەرەزەدەن اعىپ تۇرعان سۋدى كورسەم، قازiر دە iشiم قان جىلايدى...

سەرiك ىقسانعالي، ورال قالاسى

«تۇركىستان» گازەتى» 2 شىلدە 2009 جىل