كۇلاش بايسەيىتوۆا - 100 جىل

بيىل شىعىس بۇلبۇلى اتانعان ۇلى اكتريسا كۇلاش جاسىنقىزى بايسەيىتوۆانىڭ تۋعانىنا 100 جىل. جاقسى - ەلگە ورتاق. ءيىسى قازاققا ماقتان بولعان ءانشى-اكتريسانىڭ تۋعان جەرى، تۋعان كۇنى ەل اۋزىندا، قۇجاتتارىندا ءارتۇرلى بولىپ قالعاندىقتان جاقسىعا اركىم تالاس دەگەندەي، قازاقتىڭ دالاسىندا تۋسا دا، كىندىك قانى تامعان جەرى اشىق بۇرمالانۋدا. بۇل دا كەزىندەگى ساياساتتىڭ اسەرىنەن تۋعان جاعداي. 24 جاسىندا قازاق دەگەن حالىقتىڭ داڭقىن ماسكەۋ ساحناسىندا كوتەرىپ، ونىڭ مادەنيەتىن، دارىنىن تانىتقان ءانشى-اكتريسا قايتكەندە استانادا - الماتىدا تۋىپ-وسكەن بولۋى كەرەك بولعان. ونىڭ اۋىلدان شىققانىن ول كەزدە ولقى ساناعان. كۇلاش جاسىنقىزىنىڭ شىققان تەگىن اشىپ ايتساق، ونىڭ تۋعان جەرى دە داۋسىز بولادى. حVIII عاسىردان قارامەندە بي باستاپ سولتۇستىك بالقاش ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن دادان توبىقتىنىڭ ماناس اتاسىنان تاراعان مانداردان قارا تۋادى. قارادان - ايقوجا، ودان مامبەت، بەيىس، ءۋالي. بەيىستەن: جاسىن، قاسىمبەك، رازبەك، ايتبەك. جاسىننان: تۇرسىن، كۇلاش، رايحان، حامزا (ەكىنشى ايەلىنەن تۋعان).

كۇلاش بايسەيىتوۆا - 100 جىل

بيىل شىعىس بۇلبۇلى اتانعان ۇلى اكتريسا كۇلاش جاسىنقىزى بايسەيىتوۆانىڭ تۋعانىنا 100 جىل. جاقسى - ەلگە ورتاق. ءيىسى قازاققا ماقتان بولعان ءانشى-اكتريسانىڭ تۋعان جەرى، تۋعان كۇنى ەل اۋزىندا، قۇجاتتارىندا ءارتۇرلى بولىپ قالعاندىقتان جاقسىعا اركىم تالاس دەگەندەي، قازاقتىڭ دالاسىندا تۋسا دا، كىندىك قانى تامعان جەرى اشىق بۇرمالانۋدا. بۇل دا كەزىندەگى ساياساتتىڭ اسەرىنەن تۋعان جاعداي. 24 جاسىندا قازاق دەگەن حالىقتىڭ داڭقىن ماسكەۋ ساحناسىندا كوتەرىپ، ونىڭ مادەنيەتىن، دارىنىن تانىتقان ءانشى-اكتريسا قايتكەندە استانادا - الماتىدا تۋىپ-وسكەن بولۋى كەرەك بولعان. ونىڭ اۋىلدان شىققانىن ول كەزدە ولقى ساناعان. كۇلاش جاسىنقىزىنىڭ شىققان تەگىن اشىپ ايتساق، ونىڭ تۋعان جەرى دە داۋسىز بولادى. حVIII عاسىردان قارامەندە بي باستاپ سولتۇستىك بالقاش ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن دادان توبىقتىنىڭ ماناس اتاسىنان تاراعان مانداردان قارا تۋادى. قارادان - ايقوجا، ودان مامبەت، بەيىس، ءۋالي. بەيىستەن: جاسىن، قاسىمبەك، رازبەك، ايتبەك. جاسىننان: تۇرسىن، كۇلاش، رايحان، حامزا (ەكىنشى ايەلىنەن تۋعان).

كۇلاشتىڭ اناسى زيباجان ايدارحانقىزى اجارلى، ءانشى، ۇلتتىق قولونەر شەبەرى بولعان كىسى. كۇلاشتىڭ تۋعان ناعاشى اتاسى دادان توبىقتىنىڭ قۇلانشى رۋىنان مانجۇعۇل باتىر، ناعاشى شەشەسى قىرمىزى اتاقتى اقسارى بورتەباي كوپەستىڭ قىزى. جاقىن ناعاشىسى يساەۆ سەيتىحان احمەتۇلى. سوندىقتان كۇلاش سەيتىحاندى وقىتقان ەكەن، ول قر ەڭبەگى سىڭگەن قىزمەتكەر، پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ وقىتۋشىسى، قاسكەلەڭدە تۇرادى. كۇلاشتىڭ اۋىلداستارى كەنجەبەكوۆا دانەريانىڭ، كەنجەبەكوۆا رىسجاننىڭ - قازىر 90 جاسقا كەلگەن قارت انا، ايتۋىنشا كۇلاشتىڭ كىندىك شەشەسى اقىن نارمانبەت ورمانبەتۇلىنىڭ نەمەرە ءىنىسى ماقاتبەكتىڭ (دۇرىسى ورمانبەتتىڭ ەردەنبەگىنىڭ ۇلى ناقىپبەكتىڭ) ايەلى زاعيپا (ماقاتبەكوۆ ايتالىمنىڭ شەشەسى). بەلگىلى جۋرناليست قاسىم ورمانبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا 1928 جىلدارى باي تۇقىمى دەپ ايىپتالماۋ ءۇشىن نارمانبەت ءبيدىڭ نەمەرە ءىنىسى ناقىپبەك «ماقاتبەك» (1960 جىلى دۇنيە سالدى) بولىپ وزگەرتىلىپ جازىلىپ كەتكەن. كۇلاشتىڭ كىندىگىن سول كەزدە 20 جاسار شاماسىنداعى كەلىنشەك زاعيپاعا (1970 جىلدارى قايتىس بولدى) كەستىرۋ سەبەبى قالاي دەسەڭىز، مانجۇعۇل مەن بايجومارت باتىرلار-قۇرداستار (1806 ج. تۋعان), ىرگەلەرى الشاقتاماعان وتە سىيلاس جاندار، قىستاقتارى تاقاۋ قاراسۋ وزەنى مەن بالقاش كولىنە جاعالاي توراڭعىلى توعايدا. باتىرلىق، ەلگە ارداقتىلىق قاسيەتتەرى جۇعىستى بولسىن دەگەن ىرىممەن نەمەرەسى كۇلاشتىڭ كىندىگىن كەسۋدى بايجومارتتىڭ ءبىر شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان كەلىنگە جول بەرگەن ەكەن. كۇلاشتىڭ تۋعان جەرى بۇگىندەرى قاراعاندى وبلىسىنداعى اقتوعاي اۋدانىنا قاراستى نارمانبەت اۋىلى اتالادى. بۇل ولكە حح عاسىردىڭ باسىندا قوتانبۇلاق بولىسى، قارقارالى ۋەزى، سەمەي گۋبەرنياسى اتانعان.

كۇلاشتىڭ اكەسى جاسىن بەيىسۇلى 30-جىلدارى بالقاش قۇرىلىسىندا قارامۇرىن مۇيىسىندە (ەسكى الاڭدا) تۇرىپ، ەتىكشى بولعان ەكەن. قولى شەبەر ونەرلى، سەرىلىك قۇرعان كىسى زيباجان مەن قىزدارىن تاستاپ ەل ارالاپ كەتكەن. نايماننىڭ ءبىر قىزىنان تۋعان ءاسيا اتتى قىزى پەكيندە اتاقتى ءبيشى بولىپتى، ونىڭ بالالارى دا بار، ونەرلى جاندار. بىراق ولاردى كۇلاشتىڭ تۋىستارى جاقىن تۇتپادى، قىتايعا قايتىپ كەتتى. ءاسيانىڭ قىزى زۋرا مامىننىڭ الماتىدا كەزدەسكەندە ايتقانى، كۇلاش جانە ءاسيا جاسىنقىزدارى ءبىرىن ءبىرى بىلگەن، كۇلاشتىڭ قازا تاپقانىن ەستىگەندە قايعىدان 40 كۇننەن سوڭ دۇنيە سالعان، اكەسىنىڭ بالقاش دەگەن ايدىننىڭ جاعالاۋىندا ەكەنىن، سول تۋعان ەلگە جەتۋ كەرەگىن تاپسىرىپ امانات ەتىپ كەتكەن ەكەن. 1957 جىلى كۇلاش قىتايعا كونتسەرتپەن بارماق بولعان سەبەبىنىڭ ءبىرى وسى بولۋ كەرەك، بىراق بەلگىلى التاۋدىڭ جالا حاتى كەدەرگى بولعان. اقىرى ءبىرىن ءبىرى كورە الماي كەتكەن ەكى ارۋ ەكى ەلدە قازاق ونەرىنىڭ پەرىشتەسىندەي دۇنيەدەن وتكەن.

كۇلاشتىڭ ءسىڭلىسى رايحاننان راۋشان بايسەيىتوۆا تۋعان. بۇل جونىندە راۋشان بايسەيىتوۆا بىلاي دەيدى: - الماتىدا ءبىر ۇيدە كۇلاش پەن قانابەك، ۇلى الدان، قىزدارى قۇرالاي، قارلىعاش، قارشىعا جانە بۇكىل بەيىسوۆتار وتباسى: جاسىن اتا، زيباجان اپام، ۇلكەن قىزى تۇرسىن، كىشىسى رايحان كۇيەۋلەرىمەن ءبارى ءبىر تۇرعان. كۇلاشتىڭ كىشكەنتاي قىزى قارشىعا بالاباقشادا قايعىلى قايتىس بولعاندا رايحان انام مەنى تۋىپتى. قارالى بولىپ وتىرعان كۇلاش اپاسىنىڭ باۋىرىنا انام مەنى سالىپ بەرگەن. سودان مەن بايسەيىتوۆتاردىڭ قىزى بولىپ ءوستىم، ونى وزىمە قادىر تۇتامىن. ماپەلەپ ءوسىردى، وقىتتى، ەڭبەككە باۋلىدى. كۇلاش پەن رايحان ەكەۋى دە وپەرا جانە بالەت تەاترىندا اكتريسا بولىپ جۇرگەندە مەن دە بالەرينا بولىپ ەڭبەك جولىن باستادىم، جەتكەن اتاق-داڭقىم وسى انالارىمنىڭ ارقاسى...».

راۋشاننىڭ قولىندا كۇلاش جاسىنقىزىنىڭ كۇندەلىك داپتەرى ساقتالعان ەكەن. قازاق اندەرىن اراب-لاتىن قارپىمەن، ورىس اندەرىن كيريلليتسامەن ادەمىلەپ سۇلۋ جازعانى ۇلى ءانشىنىڭ ورەسىنىڭ بيىكتىگىنىڭ كۋاسى.

كۇلاشتىڭ تۋعان ءىنىسى حامزا جاسىنۇلى بالقاشتا تۇردى. كۇلاش ونى قولىنا الىپ وقىتقان، بىراق ءوزى ءوتىنىپ ەلگە اناسىنا قايتىپ كەتىپتى. «نەگە ءويتتىڭىز؟» - دەسەم، «كۇلاش تاتەم وتە سۇلۋ، اتاعى تاۋداي، ۇيىنە قازاقتىڭ كەرەمەت ءىرى ادامدارى، عالىمدار، جازۋشىلار كەلەدى. مەن اپكەمە تارتپاعان، ءتۇرىم كەلىسپەيتىندەي ۇيالاتىنمىن، داڭقتى ءانشىنىڭ ءىنىسىمىن دەۋگە جاراسپايتىن سياقتى. سونان سوڭ سىلتاۋ تاۋىپ قايتىپ كەتتىم عوي. قانشا شاقىرسا دا بارمادىم»، - دەگەن. ۇزىن بويلى، قاراسۇر كىسى ەدى. اتاقتى اپكەسىن پەرىشتەدەي كورگەن عوي. حامزا جاسىنۇلىنىڭ بالالارى ءامزا، قۇرالاي، گاۋھار جاسىنوۆتار بالقاشتا تۇرادى. ءبارى بىلىكتى ماماندار، كەلبەتتى جاندار جاسىن اتانىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ وتىر.

ال مامبەتتەن ەرجان، ودان ماناربەك ءانشى تۋادى. سوندا كۇلاش جاسىنقىزى بەيىسوۆا-بايسەيىتوۆا مەن ماناربەك ەرجانوۆ اتالارى اعايىندى جاقىن تۋىس ەكەنىن كورەمىز. تاعى ءبىر دەرەك: مانداردىڭ ماماي اتاسىنان قۇمالاق، ودان جاباي، ودان ارىستانبەك، اكادەميك قايدار ارىستانبەكوۆتىڭ اكەسى، قازاقتان تۇڭعىش ەلشى-ساياساتكەرى اقمارال قايدارقىزىنىڭ اتاسى. مانداردىڭ بايزاق اتاسىنان سارمانتاي، ودان قاھارمان كۇيشى احمەتجان تۋادى. قازاق تاريحىنا وشپەس ءىز قالدىرعان وسى ءبىرتۋار اتالاس ادامدار سولتۇستىك بالقاش وڭىرىندەگى اقتوعاي اۋدانىنا قاراستى توقىراۋىن وزەنى بويىندا تۋعان. وسى ولكەدە شاشۋباي اقىن، كۇيشى اققىز احمەتوۆا، حالىق ءارتىسى ماعاۋيا حامزين، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى گۇلباحرام تاراباەۆا، ماتەماتيك اكادەميك ورىنبەك جاۋتىكوۆ، پروفەسسور ءاليحان مۋسين تۋعان. ال الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ، جاقىپ اقپاەۆتىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ كىندىك قاندارى تامعان قاسيەتتى توپىراق ەكەنى كوپكە بەلگىلى. وسىنشاما دارىنداردى دۇنيەگە اكەلگەن كيەلى اقتوعاي جەرىندە كۇلاش سىندى دارا قىز ومىرگە كەلگەنىنە كۇماندانۋدىڭ، ولقىسىنۋدىڭ ورنى جوق، شىندىقتى مويىندايتىن ۋاقىت جەتتى. قازاق دالاسىنىڭ قاي بۇرىشى بولسىن قازاققا قىمبات، سوندىقتان كيەلى اقتوگاي توپىراعىن، دارالار تۋعان اۋىلدى ولقىسىنۋ قازاق دالاسىن باعالاماۋ سەكىلدى. اقتوعاي - بالقاشتا توبىقتى ماندار اتاسىنان تاراعان جوعارىدا اتالعان ۇلىلاردىڭ ۇرپاقتارى بار.

سونىمەن كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ قازىرگى قاراعاندى وبلىسى اقتوعاي اۋدانىنا قاراستى توقىراۋىن-قاراسۋ وزەندەرىن بويلاي جايقالعان جايلاۋداعى قىستاقتا تۋعانى داۋسىز. مەن ناعاشى شەشەمنىڭ قولىندا تاربيەلەندىم، بالقاشتىڭ ءبىرىنشى قۇرىلىسشىسى، شەبەر تىگىنشى بولعان كىسى. 1935 جىلدان بالقاش قۇرىلىسىنا الماتىدان ارتىستەردى كۇلاش باستاپ كەلگەنىن، سونان سوعىس جىلدارى بىرنەشە رەت كونتسەرت قويعانىن ايتىپ وتىراتىن. 8-10 جاسىمنان ۇلى ءانشىنى ۇيدەن دە، كلۋبتىڭ ساحناسىنان دا كوردىم. ال ماناربەك ەرجانوۆ ءجيى كەلەتىن، تاتەم قىزى رايحاندى ۇزاتقاندا تويىندا ماناربەك تاڭ اتقانشا ءان سالعانى ەسىمدە. كەيىن تاتەم اڭگىمەسىندە: «كۇلاشقا تۋعان جەرىڭدى نەگە مەنسىنبەيسىڭ، الماتىدا تۋماعانىڭ بەلگىلى عوي» - دەپ رەنىش بىلدىرگەندە: «ونى مەنىمەن ەشكىم كەلىسىپ جازعان جوق، دايىن پاسپورتىمدى الىپ كەلىپ، وسىلاي بولۋ كەرەك دەگەن سوڭ، امالىم بار ما، اتاعىم سوعان ساي بولۋ كەرەك ەكەن»، - دەگەن ەدى. سوعان وكپەلەمەۋ كەرەك ەكەن, - دەپ وتىراتىن. كۇلاشتىڭ سالعان اندەرىنىڭ پلاستينكاسىن پاتەفونمەن تىڭدايتىنبىز. راديودان «قىز جىبەك»، «ءبىرجان-سارا» وپەرالارى ۇزبەي بەرىلەتىن، سوندا ءبىز، بالالار بارلىق اريالاردى جاتقا بىلەتىنبىز دە، ارتىستەردىڭ داۋىسىنا سالىپ ايتاتىنبىز. 1952 جىلى ساۋىردە بالقاشتاعى مىسشىلار مادەنيەت سارايى اشىلدى، بۇل ۇلكەن قۋانىش، توي بولعان. كىرىپ كەلگەندە استىڭعى قاباتتا كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ سىرلى بوياۋمەن سالىنعان قىز جىبەك رولىندەگى ادەمى ۇلكەن سۋرەتى شىعىس ارۋىنىڭ سيمۆولىنداي ءىلۋلى تۇراتىن. كەيىن قازاق تەاترى بولمەسىندە تۇرعان. ءبىز جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى تاماشا عيماراتتى تۇڭعىش قىزىقتاعان ەدىك. سوندا كونتسەرتپەن كۇلاش بايسەيىتوۆا ءوزى دە كەلگەن. بۇل قازاقتىڭ ارداقتى قىزىن سوڭعى كورگەنىم ەدى. حالقىم، تۋعان جەرىم، - دەپ سويلەگەن. ال اقتوعايلىقتار تۋعان جەرىن مەنسىنبەدى دەپ وكپەلەگەن ەدى، سونان اۋىل جاققا بارىڭقىراماعان. كۇلاش جاسىنقىزىنىڭ شىققان تەگى، تۋعان جەرى جايلى دەرەكتەر مەنىڭ «58 ستاتيا-زارزامان» اتتى كىتابىمدا تولىق كورسەتىلگەن. (الماتى، دايك-پرەسس»، 2007 ج).

وسى ولكەنىڭ تۋماسى شاشۋباي قوشقاربايۇلى كۇلاشتى قىزىنداي كورگەن. شاشەكەڭنىڭ ايتىستارىن تىڭداپ ءماز بولىپ وتىرعان كۇلاشتىڭ فوتوسۋرەتى دە جاريالانعان. شاشەكەڭ قايتىس بولعاندا ۇلى ءانشىنىڭ كوڭىل ايتىپ جازعان جەدەلحاتى جەرگىلىكتى گازەتتە جاريالانعان. ومىردە دە، ونەردە دە اعالى-قارىنداستى بولعان ەكى ءدۇلدۇل اقتوعاي-بالقاش ەلىنىڭ ماقتانىشى. 1957 جىلى ماسكەۋدە بەلگىسىز جايدا كەنەتتەن كوز جۇمعان سۇيىكتى قىزىمەن بالقاش اۋەجايىندا قالا تۇرعىندارى كۇڭىرەنە قوشتاسقان بولاتىن.

تاعى ءبىر مىسال. كۇلاش بايسەيىتوۆا وتە باۋىرمال بولعان كىسى. بالقاش قالاسىندا تۇراتىن زەينەتكەر زاڭگەر مەري ابدۋلينانىڭ جەكە مۇراعاتىنان سارعايعان فوتوسۋرەتتەردى الدىم. قىز-جىبەك رولىندەگى جاس كۇلاش، 1936 جىلى تۇسىرىلگەن. سىرتىنا:ورىسشا «نا پاميات ۋميت وت كۋلياش 3.ۋ1-38 گ.» دەگەن كۇلگىن ءتۇستى سيامەن ءوز قولىمەن جازعان ەكەن. كوزىمە وتتاي باسىلعان وسى سۋرەتتىڭ تاريحىن سۇراسام، مەري اناسى ءۇمىتجان شويىمبەكقىزى ابدۋلينانىڭ ەستەلىگىن، فوتوسۋرەتىن كورسەتتى. «1935 جىلى قازاق مەملەكەتىنىڭ وپەرا جانە بالەت تەاترىندا العاش كۇلاشپەن كەزدەستىم. ەكى جاس ۇلكەندىگى بولاتىن، جەرلەسپىز، قاراعاندى وبلىسىنىڭ قوڭىرات اۋدانىنىڭ تۋماسىمىز. ول وتە اقجارقىن، باۋىرمال، كىشىپەيىل، قاراپايىم ەدى، اپالى-سىڭلىدەي بولدىق. 1936 جىلدىڭ اقپان ايىنان باستاپ ماسكەۋدە مامىر ايىندا وتەتىن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قارقىن باستالعان كەز ەدى. ولكەلىك كومپارتيا كوميتەتىنەن ت. جۇرگەنوۆ جانە اقىن-جازۋشىلار ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇقتار اۋەزوۆ، جامبىل اتا، وراز جاندوسوۆ اتسالىسىپ قازاق ونەرىندە جان-جاقتى عۇرىپ-داستۇرلەرىنىڭ كورسەتىلۋىن كوزدەگەن. سوندا ماسكەۋگە كۇلاشپەن بىرگە باردىم. الماتى ۆوكزالىندا شىعارىپ سالۋشى جۇرت كوپ بولدى. انام بالدىرعان ەكەۋمىزگە اللادان ساتتىلىك تىلەپ باتاسىن بەردى. پوەزبەن جەتى تاۋلىك ءجۇرىپ باردىق، جولدا وتە كوڭىلدى بولدى. جامبىل اتانىڭ قاسىندا قىزىقتى اڭگىمەلەر، ءان مەن كۇي. ماسكەۋلىكتەر قوشەمەتپەن گۇل شوقتارىمەن قارسى الدى. اسىرەسە، ماسكەۋدە وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەر دۋمانداتتى. «موسكۆا» قوناق ۇيىنە ورنالاستىق. دەكادانىڭ اشىلۋ سالتاناتى قاتتى تولعاندىردى. جىبەك - كۇلاش، تولەگەن - قانابەك، تولەگەننىڭ اناسى - ءۇريا تۇردىقۇلوۆا، شەگە - ماناربەك ەرجانوۆ. كۇلاش جايناپ شىعا كەلگەندە-اق ساحنا قۇلپىرىپ سالا بەرەتىن. قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىندە ستالين باستاعان ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى قازاق انىنە اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ، تاڭ-تاماشا بولدى. ەكىنشى كۇنى «جالبىر» سپەكتاكلىن قويدىق. جالبىردى ورىنداعان قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، حاديشانى كۇلاش بايسەيىتوۆا وينادى. موسكۆالىقتاردىڭ سۇراۋىمەن وسى ەكى سپەكتاكل التى رەت قويىلدى، اراسىندا كولوننىي زالىندا، باسقا مەكەمەلەردە كونتسەرتتەر بەردىك. قورىتىندى كونتسەرت اتاقتى ۇلكەن تەاتردىڭ ساحناسىنان بەرىلدى. كۇلاشتىڭ ورىنداۋىنداعى «گاككۋ»، «مايرانىڭ ءانى»، «ەلىم-اي» اندەرىن ماسكەۋلىكتەر قوشەمەتپەن قارسى الدى، قايتالاپ «بيس»-كە شاقىردى. ءان سالۋداعى شەبەرلىگىمەن، كەڭ ۇنىمەن كوزگە تۇسكەن جامال وماروۆا «قارا تورعاي»، «اق بيداي»-دى ورىنداسا، شارا «بالبىراۋىن» بيىمەن تامساندىردى. دەكاداعا قاتىسقانداردى كرەملگە شاقىردى، م.ي. كالينين «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىن ءبىرىنشى كۇلاشتىڭ ومىراۋىنا، ەكىنشى جامبىل اتاعا تاقتى. 300-دەي ادامنىڭ ىشىندە تاعى 13 ادام ماراپاتتالدى. ولار ساكەن سەيفۋللين، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ. «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىن ە.گ. برۋسيلوۆسكي، ءۇ. تۇردىقۇلوۆا، قاليبەك قۋانىشباەۆ، سەركە قوجامقۇلوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ الدى. 1936 جىلدىڭ 25 مامىرى كۇنى ساعات 20-دا كرەملدىڭ ۇلكەن زالىنا شاقىرىلدىق. ساياسي بيۋرو، ۇكىمەت مۇشەلەرى قازاق ونەرپازدارىن ورىندارىنان تۇرىپ شاپالاقتاپ قارسى العاندا، ءبىر مارقايىپ قالدىق. كۇلاش ءستاليننىڭ قاسىنا، شارا، قۇرمانبەك، ەلۋباي، قانابەكتەر، وراز يساەۆ ۇلكەن باسشىلارمەن ارالاس وتىردى. ۇلتتىق ەڭسەمىز بيىكتەپ، قازاقتى تانىتقانداي بولدىق. ماسكەۋلىك ىرىلەردىڭ ىشىندە 24 جاسىندا «كسرو حالىق ءارتىسى» اتاعىن تۇڭعىش يەلەنگەن كۇلاش جۇرگەنى قازاق ءۇشىن كەرەمەت ماقتان ەدى. ءبىرىنشى بولىپ «كسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى» بولدى. جۇلدىزى جانىپ، حالقىمىز سۇيگەن قىزى بولسا دا، وتە قاراپايىم، كىشىپەيىل، ادامعا دەگەن جۇرەك جىلىلىعى مول بولدى، ودان وزگەرمەدى. انام بالدىرعان بەكقىزى ايتاتىن: «كۇلاش جاسىنان دومبىرادا، سىرنايدا ويناپ، ءان سالعان»، - دەپ. سۇيىكتى ءانى ەڭلىكتىڭ ارياسى. ءوزىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى گۇلباحرام، كومپوزيتور ە. برۋسيلوۆسكي «گۋليا» دەيتىن. 1937 جىلى بايسەيىتوۆتار وتباسىندا تۇڭعىشى قۇرالاي تۋدى. سول جىلى «امانگەلدى» كينوسى ءتۇسىرىلدى. مەن سول كينودا شارا، قاليبەك قۋانىشباەۆ، قاپان بادىروۆتارمەن بىرگە وينادىم، ءبىر كادردە ورتەنىپ جاتقان كيىز ۇيدەن ەكى جاس بالانى الىپ شىققان ايەل مەن ەدىم. «امانگەلدى» كينوسىن بىرنەشە رەت بايسەيىتوۆتارمەن بىرگە كورۋشى ەدىك، تاتۋ-ءتاتتى ۇجىمداي بولدىق...», - دەگەن ءۇمىتجان شويىمبەكقىزىنىڭ ەستەلىگى تالاي سىردى شەرتەدى. ءۇمىتجان شويىمبەكقىزى، رۋى التەكە -اكەمبەك، تۋعان جەرى كەنەلى تاۋىنىڭ باۋرايى، قازاق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ العاشقى اكتريسالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءتۇرلى رولدەردى ورىنداعان. ءۇمىتجاننىڭ اناسى بالدىرعان بەكقىزى اقساق قوجانتاي تولەگەن اتاسىنىڭ ۇرپاعى. ءۇمىتجان، بەكتاۋاتانى مەكەندەگەن التەكە قوجانازار ابدۋلين ابدۋاقاسقا تۇرمىسقا شىققان. ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق ازاماتى، پەتروپاۆل قالاسىندا «لەنين تۋى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى. وتباسىنىڭ جاعدايىمەن اكتريسا ءۇمىتجان شويىنبەكقىزى ونەردەن قول ءۇزىپ كەتكەن. سونىمەن سولتۇستىك بالقاش وڭىرىندەگى اقتوعاي اۋدانىنا قاراستى كەنەلى، بەكتاۋاتا تاۋلارىنىڭ باۋرايىندا قاراقات تەرىپ، توقىراۋىن وزەنىنىڭ تۇنىق سۋىن ءىشىپ، ارعىماق مىنگەن ءۇمىتجان، ابدۋاقاس، كۇلاش اتتى قىز-جىگىتتەرىن دالا جۋسانىنىڭ جۇپار ءيىستى سامالى ايمالاعان، قاتار وسكەن زامانداستار ەكەن. اقتوعاي ەلىنىڭ كۇلاش، ءۇمىتجان اتتى ەكى قارلىعاشى 1936 جىلى ماسكەۋ ساحناسىندا قاتار قانات قاققانى سارعايعان مۇراعات قۇجاتتارىمەن، فوتوسۋرەتتەرىمەن ايعاقتالا تۇسەدى. ماسكەۋگە كۇلاش 1934 جىلى قىستا ءبىرىنشى رەت اندەرىن پلاستينكاعا جازدىرۋعا بارعان. ونىمەن بىرگە قانابەك بايسەيىتوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ بولعان. بىراق پلاستينكالار 1935 جىلى عانا شىققان ەكەن. كۇلاشتىڭ ونەر جولىنا تۇسۋىنە بىردەن ءبىر قامقورلىق جاساعان اكەسى جاسىننىڭ كىشى ءىنىسى ايتبەك بەيىسوۆ. اقتوعاي جەرىنەن ءبىرىنشى شىققان رەجيسسەر 20-شى جىلداردىڭ وزىندە دارىنىمەن بەلگىلى بولعان. 1925 ج. «ەڭلىك كەبەك» سپەكتاكلىن قويعان. سوندا وراز جاندوسوۆ كەبەك ءرولىن، ونىڭ ايەلى فاتيما ەڭلىك بولىپ ويناعان. 1926 جىلى «باتىر ارقالىق» پەساسىن قويعاندا باستى ءرولدى قانابەك بايسەيىتوۆ ورىنداعانى، سوندا كۇلاشتىڭ تۋىسى ماناربەك ەرجانوۆتى ونەرگە تارتقانى بەلگىلى. ايتبەكتىڭ كۇلاش پەن اناسىنا باسپانا تاۋىپ بەرىپ، ارتىستىك ونەرگە باۋلىعانىن تۋىستارى قايدار ارىستانبەكوۆ، ءاسيا ىبىشقىزى قاسەنوۆا (بيجاننىڭ قاسەنىنىڭ نەمەرەسى) ايتقان.

مەن دە دادان توبىقتى ۇرپاعىمىن. 1937 جىلى قۋساق دالاسىندا تۋعانىمدى اۋىلكەڭەس كىتابىنا تىركەپ، تۋ تۋرالى كۋالىگىمدى تولتىرعان اۋىل كەڭەس توراعاسى ەسەنالى كاشكين دەگەن اتالاس تۋىسىمىز: «اتىڭدى كۇلاش قويدىم. ءانشى كۇلاش اپاڭداي ابىرويلى بول!» - دەپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ ايدالىپ بارا جاتقاندا نارەستە مەنى قايتا قولىنا الىپ: «سوڭعى ۇرپاعىم سەنسىڭ، ءبىزدىڭ ءانشى كۇلاشىمىزگە تارتىپ ءوس!» - دەپ قوشتاسقانىن ماعان اكەم دە، اعام دا، بۇكىل اۋىل ادامدارى دا ايتقان ەدى. ۇلى ءانشىنى ماقتان تۇتىپ، ناقاققا قۇربان بولعان سول اكەمىزدى مۇراعات تەرەڭىنەن تاۋىپ الدىم. مەن، ارينە، ۇلى انشىدەي بولا المادىم، ونداي دارىن ماعان بىتپەگەن، بىراق ومىردە ءوز ورنىمدى تاپتىم. ولكە تاريحىن زەرتتەپ، جازۋ ماعان بۇيىرىپتى. ءبىزدىڭ اقتوعايدىڭ كەڭ دالاسىندا 1936-1937 جىلدارى كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ داڭقى جايىلعاندا تۋىلعان قىز اتاۋلىنىڭ بارىنە ىرىم ەتىپ اتتارىن كۇلاش قويعان. بىراق دارا مەن دانا ءبىر عاسىردا ءبىر-اق رەت دۇنيەگە كەلەدى عوي. ءانشى كۇلاش بيىك تۇلعا، قايتالانباس جارىق جۇلدىز، ءبىرتۋار دالا پەرزەنتى بولىپ قالا بەرەدى. كۇلاش سالعان «ءشيلى وزەن»، «گاككۋ»، «قۋانامىن» اندەرى اقتوعاي ەلىنە كەڭ تاراعان، ۇلى ءانشىنىڭ كوزىندەي، قالعان ىزىندەي ساقتاپ، ايتىپ جۇرگەن سىڭلىلەرى بۇل ەلدە جەتكىلىكتى.

ال كۇلاش جاسىنقىزىنىڭ تۋعان كۇنىنە كەلسەك، تولقۇجاتىندا 1912 جىلى 2-ءشى مامىردا تۋعان. وزىمەن قاتار جۇرگەن قۇربى-دوسى شارا «ءومىرىم مەنىڭ-ونەرىم» اتتى كىتابىنىڭ 192-بەتىندە كۇلاش ءوزى قالجىڭداپ: «1912 جىلى قاڭتار ايىنىڭ ونەكىسىندە دۇنيەگە ەكى الىپ كەلدى. ونىڭ ءبىرى - كۇلاش، ەكىنشىسى - ديماش، ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان شارا سەكىلدى «كاكىر-شۇكىرلەر» كەلىپتى، - دەپ بۇلاق سۋىنداي سىڭعىر كۇلكىسىنە سالىپ ساقىلداپ كۇلەتىن» - دەپ جازادى. بۇل جايدى قىزى قارلىعاش بايسەيىتوۆا دا راستايدى. كەزىندە قازاقتار تۋعان كۇن دەگەندى اتاماعانىن جانە تۋى تۋرالى ورىستاردىڭ شىركەۋ كىتابىنداي ءدىني كىتاپقا دا تىركەلمەگەنىن بىلەمىز. ءوزى دە، كوزى دە جوق كىسىنىڭ تۋعان كۇنىن ايتۋ ورىنسىز. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ءىرى تۇلعالاردىڭ تۋعان كۇنىن سول كەزدەگى مەرەكە كۇندەرىمەن جازا بەرگەنى دە بەلگىلى. سوندىقتان قاي كۇنى تۋسا دا، ايتەۋىر 2012 جىل ۇلى ءانشىنىڭ جىلى، عاسىرلىق عۇمىر اتى وشپەگەن جىل. ءيىسى قازاققا ورتاق ماقتان ۇلى تۇلعا كۇلاش جاسىنقىزى بەيىسوۆا-بايسەيىتوۆانىڭ عاسىرلىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ - قازاق ەلىنىڭ داڭقىن اسىرا تۇسەر سالتانات جانە ونى كىندىك قانى تامعان ۇلىلار مەكەنى - اقتوعاي جەرىندە باستاۋ ادىلدىك بولار دەپ ويلايمىن. ۇلى ءانشىنىڭ ۇرپاقتارىنا قۇرمەت كورسەتۋ دە اقتوعاي - بالقاش ەلىنە پارىز.

كۇلاش سارداربەك,

تاريحشى-ولكەتانۋشى،

قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

«اباي-اقپارات

ءتورتىنشى سۋرەتتە: كۇلاشتىڭ اكەسى - بەيىسوۆ جاسىن، اناسى - زيباجان،

قىزى - قارلىعاش، جۇبايى - قانابەك. الماتى قالاسى. 1938-1939 جج.

قارلىعاش بايسەيىتوۆانىڭ جەكە مۇراعاتىنان

«قىز جىبەك» وپەراسىنان جىبەكتىڭ ءانى «گاككۋ» kiz gibek by Omirzhan Abdihalyh

«اباي» وپەراسىنان اجاردىڭ ارياسى 10 abay by Omirzhan Abdihalyh

حالىق ءانى «ەلىگى-اي» 16 elik ai by Omirzhan Abdihalyh

حالىق ءانى «ءشيلى وزەن» 17 shile ozen by Omirzhan Abdihalyh