«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ناۋرىز ايىنىڭ 3 كۇنگى (2021) سانىندا استانا قالاسى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تالىمگەرى ەلىكباي يساەۆ اتىنان «تەكتى تەرمەشى» دەگەن ماقالا جاريالاندى.

مىنا ماقالاعا قاراساق مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلىنىڭ بارلىق ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ، جۇيەلەپ وتىرعان ەلىكباي يساەۆ سەكىلدى بولىپ كورىنەدى ەكەن.

ەلىكباي، ولاي ەمەس، مادەلى مەن مايلىقوجانى ءبىز جاستايىمىزدان جاتتاپ وسكەنبىز. ءاسىلحان وسپانۇلى 2005 جىلى الەمنەن ءوتتى. ءتۇرسىنالى اينابەكوۆ 2008 جىلى الەمنەن ءوتتى. ەل ىشىندە مادەلى مەن مايلىقوجانىڭ كوپتەگەن قولجازبالارى بار ەدى. مەن جۇسىپقوجا قالقوجاۇلىنان، اسانمولدا اسىلبەك­ۇلىنان، ءجۇنىسمولدا سايىپ­ۇلىنان، كەرىمبەك ءالىم­بەكۇلىنان، سەيىتقازى شوكەنۇلىنان قالعان قولجازبالاردى جيناۋعا كىرىستىم. قولىما تۇسكەنىن تابجىلماي وتىرىپ اۋداردىم. 2018 جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى جۇرىنوۆ مۇرات اعانىڭ الدىنا باردىم. ول كىسى مەنى عىلىم ورداسىنىڭ باسشىسى ب.تولتاەۆقا «مىنا قولجازبالاردى قاراڭدار، قاجەتى بولسا سارالاپ باسپاعا بەرىڭدەر» دەپ جىبەردى.

عىلىمي كىتاپحانانىڭ باسشىسى ق.قايماقباەۆا، سيرەك قولجازبالار قورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گ.ابيكوۆا، م. اۋەزوۆ اتىنداعى مادەنيەت جانە ونەر عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى قولجازبا قورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى توقتار الىبەك, عىلىمي قىزمەتكەرى نۇرجۇما ەلەسبايلار ءبىر جىل ىشىندە سيرەك قولجازبار قورىنداعى قولجازبالاردى اۋدارىپ، سۇرىپتاپ، كىتاپ ەتىپ شىعاردى.

كىتاپ بىلاي شىقتى:

(عىلىم ورداسىنداعى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەر ءساتى)

قازاقستان رەسپۋبليكسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتى «عىلىم ورداسى» رمك ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى

رەداكتسيا القاسى: ساتتاروۆ س.، البەكوۆ ت.، ەلەسباي ن.، جانداربەك ز.، قايماقباەۆا ق.ە.، ابيكوۆا گ.م.، ەگەۋباەۆا گ.ق.

جيناقتى باسۋعا «عىلىم ورداسى» رمك ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى ۇسىندى.

جاۋاپتى رەداكتورى: فيلول.ع.ك. توقتار البەكوۆ (مارقۇم)

پىكىر جازعاندار:

س.س. ەرگوبەك (مارقۇم) – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت،
ق. مامىتبەك – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

ەسكى قولجازبالاردان اۋدارىپ، قۇراستىرىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جازعاندار:

سەيىتومار ساتتاروۆ، نۇرجۇما ەلەسباي.

جاۋاپتى شىعارۋشى: ابيكوۆا گ.م.

مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى. تولىق شىعارمالار جيناعى. الماتى: «عىلىم ورداسى»، 2019. –534ب. (كىتاپ قاراجاتقا بايلانىستى ءار بەتتە ەكى قاتاردان بولىپ شىقتى).

جيناققا ءحىح عاسىر ادەبيەتىنىڭ الىبى، وڭتۇستىك قازاقستان، سىردىڭ ورتا اعىسى مەن قاراتاۋدىڭ كۇنگەيىندەگى اقىندىق مەكتەبىنىڭ وزىق ۇلگىسىن جاساعان مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلىنىڭ «عىلىم ورداسى» رمك ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ، تۇركىستانداعى ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حقتۋ تۋركولوگيا عزي قورلارىندا ساقتالعان قولجازبا مۇرالارى، ءمىرزاشول، سارىاعاش، وتىرار، ورداباسى اۋداندارىنان تابىلعان قولجازبالارى، ولاردىڭ نۇسقالارى مەن ۆەرسيالارى تەكستولوگيالىق ساراپتاۋلاردان وتكىزىلىپ جانە ءار كەزەڭدە جارىق كورگەن كىتاپتارى نەگىزىندە ۇسىنىلدى.

كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا، ادەبيەتتانۋشى عالىمدارعا، جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن ماگيسترانتتارىنا، دوكتورانتتارىنا (PhD) ارنالعان.

ۋدك
ببك
ISBN  © قر بعم عك «عىلىم ورداسى» رمك ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى، 2018

ءتۇيىن  (رەزيۋمە)

رۋحاني، مادەني مۇرالارىمىزدىڭ بارى مەن جوعى تارازىلانىپ جاتقان بۇگىنگى كۇندە ورىنداۋعا ءتيىستى مىندەتتەردىڭ كوپ ەكەنى بەلگىلى. مۇنداعى باستى ماقسات - حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان باي مۇراسىن، قاستەرلى قۇندىلىقتارىن تولىق يگەرۋ، جارىققا شىعارۋ، زەرتتەۋ، ۇرپاقتاردىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ ارقىلى ەلگە، جەرگە، وتانعا دەگەن قۇرمەتتى، سۇيىسپەنشىلىكتى بويىنا ءسىڭىرۋ، سول ارقىلى تۇعىرى بيىك ماڭگىلىك ەل يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ.

سەيىت-ومار ساتتاروۆ كوپ جىلدار بويى تۇركىستان وبلىسى، وزبەكستاننىڭ تاشكەنت وڭىرىنەن، قوجا احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى تۇركولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ، قر «عىلىم ورداسى» ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى جانە م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورلارى مەن كونە قولجازبالاردى ساقتاۋشى ادامداردان جيناقتاعان، XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن، وڭتۇستىك وڭىردەن شىققان اسا ءىرى اقىنداردىڭ ءبىرى مايلىقوجا مۇراسىن جەكە جيناق ەتىپ قۇراستىردى.

ۇسىنىلىپ وتىرعان ەڭبەك مايلىقوجانىڭ «تولىق شىعارمالار جيناعى». بۇل جيناققا بۇرىن جارىق كورمەگەن، ءتۇرلى مۇراعات كوزدەرىندە جاتقان مۇرالارىن اراب، لاتىن، قادىم جازۋلارىندا حاتقا تۇسكەن ماتىندەر كيريلل ارپىنە اۋدارىلىپ، تەكستولوگيالىق ساراپتاۋلار جاسالىپ، ارتىق-كەم تۇستارى تولىقتىرىلعان.

كىتاپ كۇرىلىمى جانرلىق تۇرعىدان: «ولەڭدەرى، تولعاۋلارى مەن ارناۋلارى»، «تەرمەلەرى»، «مىسالدار»، «كوڭىل ايتۋلار مەن جوقتاۋلارى»، «ءبىر قاقپايلارى»، «ايتىستارى مەن قاعىسۋلارى»، «داستاندارى»، «مايلىقوجا جەتكىزگەن حالىق مۇرالارى» اتتى سەگىز بولىمگە جىكتەلگەن. اقىن شىعارمالارىندا ەڭ اۋەلى، يسلام ءدىنىنىڭ كۇندىلىقتارى، ونىڭ قازاقتىق ۇعىممەن، ۇلتتىق داستۇرىمەن بىتە قايناسىپ،بولمىسىمىزعا سىڭگەن تاماشا قاسيەتتەرىن جىر ەتە وتىرىپ، ۇرپاقتى ادامگەرشىلىككە، تازالىققا، بىلىمدىلىككە، ادىلدىككە شاقىرادى. ارناۋلارى مەن جوقتاۋلارىندا ءوز زامانىنداعى وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ كوپتەگەن تاريحي تۇلعالارىنىڭ ىستەرىنەن مول ماعلۇمات بەرسە، تەرمەلەرىندە ادامدىق قۇندىلىقتاردى، ار-نامىس، ۇيات، انا مەن اتانىڭ قادىرى، ەل مەن جەردىڭ قادىر-قاسيەتى ت.ب. تەرەڭىنەن تۇيىندەيدى.

بۇل جايدى ءباسپاسوز بىلاي دارىپتەدى:

«مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى. تولىق شىعارمالار جيناعى» تانىستىرىلدى

 «عىلىم ورداسى» رمك ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىندا قازاقتىڭ سۋىرىپ سالما اقىنى مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلىنىڭ 185 جىلدىعىنا وراي جارىققا شىققان «مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى. تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ» تانىستىرىلىمى ءوتتى.

جۇمىس توبى مۇشەلەرىنىڭ مالىمەتى بويىنشا جيناققا ءحىح عاسىر ادەبيەتىنىڭ الىبى، وڭتۇستىك قازاقستان، سىردىڭ ورتا اعىسى مەن قاراتاۋدىڭ كۇنگەيىندەگى اقىندىق مەكتەبىنىڭ وزىق ۇلگىسىن جاساعان مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلىنىڭ «عىلىم ورداسى» رمك ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى، م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى جانە تۇركىستان ق.ا. ياساۋي اتىنداعى حقتۋ تۇركولوگيا عزي قورلارىندا ساقتالعان قولجازبا مۇرالارى، ءمىرزاشول، سارىاعاش، وتىرار، ورداباسى اۋداندارىنان تابىلعان قولجازبالارى، ولاردىڭ نۇسقالارى مەن ۆەرسيالارى تەكستولوگيالىق ساراپتاۋلاردان وتكىزىلىپ جانە ءار كەزەڭدە جارىق كورگەن كىتاپتارى نەگىزىندە ۇسىنىلدى. بۇل جيناق بەلگىلى قولجازبا جيناۋشى، شەجىرەتانۋشى عالىم سەيىتومار ساتتاروۆتىڭ ۇزاق  جىلدار بويى جيناعان قولجازبالارى نەگىزىندەگى ەڭبەك.

جيناقتىڭ تۇساۋكەسەر راسىمىندە م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى، «قولجازبا جانە تەكستولوگيا» عىلىمي-يننوۆاتسيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى توقتار الىبەكوۆ، زەرتتەۋشى سەيىتومار ساتتاروۆ، قر بعم عك «عىلىم ورداسى» رمك باس ديرەكتورى تولتاەۆ باۋىرجان ءتولتايۇلى، قر بعم عك «عىلىم ورداسى» رمك ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قارلىعاش قايماقباەۆا ەسكەندىرقىزى، جازۋشى سماعۇل ەلۋباي، «اقيقات» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، اقىن امانحان  ءالىمۇلى، جازۋشى  مامىتبەك قالدىباي، ءدىنتانۋشى عالىم زىكىريا  جانداربەك، م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى  ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى، «قولجازبا جانە تەكستولوگيا» عىلىمي-يننوۆاتسيا ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى نۇرجۇما ەلەسباي، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سۆەتلانا سماعۇلوۆا، تاريحشى-عالىم الىمعازى داۋلەتحان جانە ت.ب. ءسوز سويلەپ، پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.

مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلىنىڭ تولىق شىعارمالار جيناعى جايلى وسى دەرەكتەر ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانىپ، قازاقستاننىڭ بار ايماعىنا تارالدى. وسى جالپى قازاق حاباردار بولعان تاريحي وقيعانى ەلىكباي مىرزانىڭ قالاي بىلمەي قالعانىنا تاڭىم بار؟..

ول: «بۇگىندە ءبىز­دىڭ قولى­مىزعا جەتكەن جۇسىپقوجا قالقوجاۇلىنان، اسانمولدا اسىلبەك­ۇلىنان، ءجۇنىسمولدا سايىپ­ۇلىنان، كەرىمبەك ءالىم­بەكۇلىنان، سەيىتقازى شوكەن­ۇلىنان جازىلعان قولجاز­با­لارمەن داستاندارى جينالىپ، ۇلكەن كىتاپ بولىپ شىقتى. وعان مۇرىندىق بولعان تۇركىستان وبلىسى»، - دەپ جازىپتى. وتىرىك قوي.

تۇركىستان وبلىسى مايلىقوجانىڭ كىتابىن شىعارعان جوق. قوجا احمەد ياساۋي اتىنداعى حقتۋ 1000 (مىڭ) دانا شىعارىپ بەرەمىز دەگەن. بىزگە ون داناسى جەتتى. بىراق سىرتىنداعى سۇرەتىن وزگەرتىپ قويىپتى. بىرەۋگە كەرەك بولعان شىعار. ودان باباعا كەلەر زيان جوق. ارۋاقتىڭ نازاسىنا وسىنى ىستەگەن ادام قالادى.

ال ەندى ماقالانىڭ جايىنا قايتا ورالساق، ەلىكباي مىرزا «مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى. تولىق شىعارمالار جيناعىن» وقىماعان، وقىسا مىناداي ماسقاراعا بارماس ەدى. اقىننىڭ جيناعىندا مىناداي ءسوز جوق.

«ماساتتىڭ باسى كۇرەڭساي،
جايناۋشى ەدى كىلەمشە-اي.
گۇلدەر وسكەن سول جەردى،
ورىس الدى-اۋ، قۇداي-اي». بۇل مايلىقوجانىڭ ولەڭى ەمەس. مادەلىقوجانىڭ تولعاۋى.

قر بجع مينسترلىگىنە قاراستى عىلىم ورداسى عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك قولجازبالار قورى شىعارعان كىتاپتا مۇنداي ولەڭ جوق. وتىرىك ايتىپ وتىر. مايلىقوجانىڭ سوڭعى تولىق جيناعىن وقىماعان.

«مىنە، وسى جي­ناق­تاردى ءتۇر­كىستان وبلىسىنا ەكسپەديتسياعا بارىپ، قولجازبالاردى الىپ كەلىپ، ءبۇ­گىنگى كۇنى باسپاعا دايىنداپ وتىرمىن. وسى ەڭبەكتىڭ جارىققا شىعۋىنا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلسە دەگەن نيەتىمىز بار»، - دەپتى. ەلىكباي مىرزا تۇركىستان وبلىسىنا ەكسپەديتسياعا بارعان جوق. ونىڭ قولىڭداعى بارلىق ولەڭدەر عىلىم ورداسى عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك قولجازبالار قورى شىعارعان كىتاپتىڭ مەنەن العان كوشىرمەسى. سوعان قاراماستان ەلىكباي مىرزا بىلاي دەپ كوسىلەدى:

«بۇگىندە نۇر-سۇلتان قالاسىن­داعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەر­سيتەتىندە ءداستۇرلى جىر ءبولىمى اشىلدى. ەندى ۋنيۆەرسيتەت ستۋ­دەنتتەرىنە  مايلىقوجا جىر-تەرمەلەرىن وقىت­ساق، قاراتاۋ ءول­كەسىنىڭ جىر-تەرمە كلاسىنىڭ اۋقىمى كەڭەيىپ، كوسەگەسى كوگە­رەر ەدى. بۇل حالىقتىڭ رۋحاني قازىناسى ءھام بابالاردىڭ اما­ناتى. ونى قاز-قالپىندا ۇر­پاققا جەتكىزۋ – ءبىزدىڭ مەرەيلى ءمىن­دەتىمىز!».

وۋ، قاز-قالپىندا حالىققا جەتكىزۋ ءۇشىن، قاز-قالپىندا وقي ءبىلۋ كەرەك! ەلىكباي مىرزانىڭ كىتاپتىڭ الماتىدان شىعۋىنا، تۇساۋكەسەرگە ينەنىڭ جاسۋىنداي قاتىسى جوق. ول ورتا جولدان قوسىلعان جولتوسار بولىپ وتىر. بۇكىل وڭتۇستىكتە «ەلىكباي مەنەن مىنا قولجازبانى الدى»، دەپ ايتاتىن ادام تاپپاي قالمايىق.

سوندىقتان ەلىكباي مىرزا مايلىقوجا اقىننىڭ ەڭبەكتەرىن دايىنداۋ جولىندا وزىنەن بۇرىنعى ەڭبەكتەنگەن ازاماتتاردىڭ ەڭبەكتەرىن جوققا شىعارىپ، ءبىر ءوزى يەلەنبەي، وزگەلەردىڭ ەڭبەگىن ەسكەرىپ، «مىنا مايلىقوجا اقىننىڭ كىتابىن كوپ تيراجبەن حالىققا جەتكىزىپ بەرەيىك»، دەسە كوپتى كورگەندىگى بولار ەدى. وكىنىشكە وراي، ەلىكباي مىرزادا مۇنداي كورەگەندىك بولماعاندىعى وسى باعىتتا بار ءومىرىن سارىپ ەتكەن مەنىڭ، مەنەن بۇرىنعى وتكەن تۇلعالاردىڭ، ارۋاقتاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعان جايى بار.

وسىدان ءبىراز بۇرىن مەن قولدا بار قولجازبالاردى الىپ، ءادھام شىلتەرحانوۆ اعاعا بارعانىمدا، ول كىسى: «سەكە، بۇل ءاسىلحاننىڭ دا، ءتۇرسىنالىنىڭ دە، مەنىڭ دە ارمانىمىز ەدى عوي»، - دەگەن ەدى. مىنە، وسى اتتارى اتالعان كىسىلەردىڭ مەنەن وزگەلەرى و دۇنيەلىك بولعان تۇلعالار. بۇل كىسىلەر كوزى تىرىسىندە مايلىقوجا اقىننىڭ شىعارمالارىن جيناقتاپ، حالىققا جەتكىزۋ جولىندا ونداعان جىل تەر توكتى. ەرتەڭگى كۇنى بۇل كىسىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ سۇراۋى بولارى حاق! وعان ەلىكباي مىرزا نە دەپ جاۋاپ بەرە ەكەن؟

سەيت ومار ساتتارۇلى،

مايلىقوجا مۇراسىن زەرتتەۋشى

رەداكتسيا: اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. Abai.kz ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا كەز كەلگەن ادام قۇقىلى. سوندىقتان، ماقالا اتتارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار الداعى ۋاقىتتا پىكىر بىلدىرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن جاريالايتىن بولامىز.

Abai.kz