قازاقتىڭ سالقام ساحاراسىندا «مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ەلى مەن جەرى ءۇشىن ەتىگىمەن قان كەشىپ ءجۇرىپ، تۋعان حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، سالت - ءداستۇرى مەن ءتىلىن سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزدەردە جانۇشىرا، قىزعىشتاي قورىعان، باستارى قۇلدىقتىڭ نوقتاسىنا سىيماي كەتكەن ارىستارىمىز از ەمەس. رەسەي يمپەرياسىنا بودان بولعان زامانداردا قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان انا ءتىلىنىڭ ساف التىنداي باي قۇندىلىقتارى سارقىلا باستادى. ول كەزدەردە ۇلت تۋرالى، ءداستۇر تۋرالى، ءتىل تۋرالى وي تولعاۋ «ەسكىلىكتىڭ، ۇلتشىلدىقتىڭ» بەلگىسىندەي، وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋمەن بىردەي ەدى. بىراق، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ۇلتىنىڭ باعا جەتپەس بايلىعىنان ايىرىلىپ بارا جاتقانىن بىلە، كورە تۇرىپ ۇندەمەي قالۋىن بولاشاق ۇرپاقتىڭ الدىندا ار ساناعان، ونى ايتىپ قالۋ ءوزىنىڭ باستى پارىزى ەكەندىگىن سەزىنە وتىرىپ، بار داۋىسىمەن جار سالىپ، شىندىقتى جەتكىزگەن باتىر، ەرجۇرەك ارىستارىمىز دا بولدى. ولاردى مەن الاش ارىستارىنىڭ رۋحاني مۇراگەرلەرى دەپ بىلەمىن. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى باتىر باۋىرجان اتامىز بولاتىن. وسىدان تۋرا 65 جىل بۇرىن، دالىرەك ايتساق 1944 جىلى باۋىرجان باتىردىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ابدىحالىقوۆقا جازىپ، جولداعان مىنا حاتىن وقىپ وتىرىپ، باتىر بابا الدىنداعى ءوزىمنىڭ پارىزىمدى وتەي الماي جۇرگەندىگىمنەن، تەك ماعان عانا ەمەس، بارشا قازاقتىڭ جاستارىنا - «بولاشاق ۇرپاعىما امانات» دەپ تاستاپ كەتكەن بابا اماناتىنا قيانات جاساعانىم ءۇشىن كىرەرگە تەسىك تاپپادىم، قينالدىم.

قازاقتىڭ سالقام ساحاراسىندا «مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ەلى مەن جەرى ءۇشىن ەتىگىمەن قان كەشىپ ءجۇرىپ، تۋعان حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، سالت - ءداستۇرى مەن ءتىلىن سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزدەردە جانۇشىرا، قىزعىشتاي قورىعان، باستارى قۇلدىقتىڭ نوقتاسىنا سىيماي كەتكەن ارىستارىمىز از ەمەس. رەسەي يمپەرياسىنا بودان بولعان زامانداردا قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان انا ءتىلىنىڭ ساف التىنداي باي قۇندىلىقتارى سارقىلا باستادى. ول كەزدەردە ۇلت تۋرالى، ءداستۇر تۋرالى، ءتىل تۋرالى وي تولعاۋ «ەسكىلىكتىڭ، ۇلتشىلدىقتىڭ» بەلگىسىندەي، وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋمەن بىردەي ەدى. بىراق، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ۇلتىنىڭ باعا جەتپەس بايلىعىنان ايىرىلىپ بارا جاتقانىن بىلە، كورە تۇرىپ ۇندەمەي قالۋىن بولاشاق ۇرپاقتىڭ الدىندا ار ساناعان، ونى ايتىپ قالۋ ءوزىنىڭ باستى پارىزى ەكەندىگىن سەزىنە وتىرىپ، بار داۋىسىمەن جار سالىپ، شىندىقتى جەتكىزگەن باتىر، ەرجۇرەك ارىستارىمىز دا بولدى. ولاردى مەن الاش ارىستارىنىڭ رۋحاني مۇراگەرلەرى دەپ بىلەمىن. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى باتىر باۋىرجان اتامىز بولاتىن. وسىدان تۋرا 65 جىل بۇرىن، دالىرەك ايتساق 1944 جىلى باۋىرجان باتىردىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ابدىحالىقوۆقا جازىپ، جولداعان مىنا حاتىن وقىپ وتىرىپ، باتىر بابا الدىنداعى ءوزىمنىڭ پارىزىمدى وتەي الماي جۇرگەندىگىمنەن، تەك ماعان عانا ەمەس، بارشا قازاقتىڭ جاستارىنا - «بولاشاق ۇرپاعىما امانات» دەپ تاستاپ كەتكەن بابا اماناتىنا قيانات جاساعانىم ءۇشىن كىرەرگە تەسىك تاپپادىم، قينالدىم. قازاق ءتىلىنىڭ ءدال قازىرگى الاڭداتارلىق كۇيىن باۋىرجان باتىر 65 جىل بۇرىن ايتسا دا، اباي ايتپاقشى «باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس» كۇيىندە قالىپ تۇر. باتىر اتامىز بۇل جانايقايىن كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرلەپ، ءستاليننىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزدە، بۇقپاي، جاسقانباي-اق ايتىپ، جازىپ كەتىپتى. ەگەر باۋىرجان اتامىز ءدال قازىر ءتىرىلىپ كەلىپ، بۇگىنگى جاعدايىمىزدى كورسە نە ىستەر ەدى دەگەن ويعا قالادى ەكەنسىڭ. ەگەمەندى ەل بولىپ، ءوزىنىڭ تۋى مەن ەلتاڭباسى بار تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ ءوز جەرىندە وگەيدىڭ كۇيىن كەشىپ وتىرعانىن كورسە ماڭدايىمىزدان سيپاي قويماسى ايدان انىق.
حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ سول ءبىر قازاق ءتىلى تۋرالى جازعان تولعانىسىن باتىر بابامىزدىڭ بولاشاق ۇرپاعىنا دەپ قالدىرعان اماناتى رەتىندە ءتۇسىنىپ، وقىرمان قاۋىمعا سول قالپىندا ۇسىنىپ وتىرمىن.

ەربول سەرعالي

قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ابدىحالىقوۆ جولداسقا

قازاقستان استاناسى - الماتىعا كەلىپ، از ۋاقىت بولعانىمدا ءۇستىرت بايقاۋ مەن بولجاۋلار اۋىر ويعا سالىپ، كوپ تولعانتتى. ولاردىڭ بىرەۋى ىشىمە سيار ەمەس. سىزگە ايتپاي كەتسەم، ءومىر بويى كوڭىلىم تىنار ەمەس.
ويداعىنى ايتىپ كەتۋدى مىندەتىم دەپ ءبىلىپ، كەسەلحانادا جاتقان بوس ۋاقىتىمدى پايدالانىپ وسى حاتتى سىزگە جازىپ وتىرمىن.

ءتىل مامانى بولماسام دا، الماتىعا كەلگەلى ورتالىق «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن وقىپ، كەيبىر، كەيىنگى كەزدە باسىلعان قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى جەلە-جورتا قاراپ شىعىپ، كۇننەن كۇنگە ۇلعايىپ، شىم-شىتىرىق «شۇرشىتتەنۋدى» كوزبەن كورە، قۇلاقپەن ەستي وتىرىپ، ءداتىم شىداماي جازايىن دەپ وتىرعانىم ءتىل ماسەلەسى تۋرالى.
بۇل ماسەلەلەر ويلانىپ تا، كوتەرىلىپ تە، ءتيىستى ورىنداردا قويىلىپ تا جۇرگەن بولار، سۇيتسە دە ءبىز سياقتى جولاۋشى قوناقتىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا ۋاقىتىڭىزدى بولەرسىز دەپ سەنگەندىگىمنەن جازىپ وتىرمىن.
مەنىڭ كوزقاراس، ۇعىمدارىمنىڭ ءبارى بىردەي دۇرىس بولا بەرمەس دەگەن قاۋىپ، بۇل حاتتى سەنىمدى، «تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي كورمەيتىن» سانالى، ءسىز سياقتى پارتيا، ۇكىمەت قايراتكەرىنە سىر رەتىندە ايتۋدى تىلەگەندىكتەن، قولىڭىزدىڭ تيمەيتىنىن بىلە وتىرىپ، ءسىزدىڭ اتىڭىزعا جازىپ وتىرمىن.
ەجەلدەن، اتام زاماننان ءتىل - ەلدىڭ مادەنيەتى، ادەبيەتى ءوسىپ-ءونىپ، وت باسىنداعى ءۇي تىرشىلىگىنەن باستاپ، قوعام، حالىق، ەل-جۇرتتىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ ارناۋلى قۇرالى - عىلىمنىڭ اتاۋلى ساناسى ەكەندىگى داۋسىز.
سۇلتانماحمۇت ايتقانداي:
«سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى انام ءتىلىن،
بەسىكتە جاتقانىمدا-اق بەرگەن ءبىلىم.
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىمنەن،
قۇلاعىما سىڭىرگەن تانىس ءۇنىم.
سول تىلمەن شەشەم مەنى الديلەگەن،
ەركەلەتكەن، قۇلىنىم، جانىم دەگەن.
سول تىلمەنەن ءبىرىنشى بىلگىزىلگەن،
«اپا» دەگەن سۇيگەندىك ءسوز ءھام مەنەن.
قالجاقتاپ الىپ قاشىپ قۇربى بوركىن،
سول تىلمەنەن وينادىم دالادا ەركىن.
سول تىلمەنەن ءبىرىنشى سىرتقا شىققام،
ومىردەن، ەن دالادان ۇققام كوركىن.
سول تىلمەنەن بىلگىزدىم تىلەگىمدى،
ءبىرىنشى سۇيگەن جارعا جۇرەگىمدى.
ماعان قاراي تىعىلىپ «جانىم» دەگەن،
موينىنا اپارعاندا بىلەگىمدى.
سول تىلمەنەن ۇيرەندىم نارسە اتتارىن،
سول تىلمەنەن ۇعىندى، ادەتتى مەن جاتتادىم،
ەڭ ءبىرىنشى سول تىلمەن سىرتقا شىقتى،
سۇيگەنىم، جەك كورگەنىم، ۇناتقانىم».

ءتىلسىزدى - ايۋان دەيدى. ءتىلى كەدەي ەلدى - مادەنيەتسىز، انايى، نادان حالىق دەپ سانايدى.
ءتىل ادام بالاسىنىڭ نەگىزگى قاسيەتى بولعاندىقتان - ءتىل بايلىعى ەلدىڭ ەلدىگىن، جۇرتشىلىعىن، عىلىمي-ادەبيەتىن، ونەركاسىبىن، مادەنيەتىن، قوعام-قۇرىلىستارى مەن سالت-ساناسىنىڭ، جاۋىنگەرلىك ءداستۇرىنىڭ - مۇراسىنىڭ قاي دارەجەدە ەكەنىن كورسەتەتىن ءسوزسىز دالەلدى مولشەرى (مەريلو).

ءتىلدىڭ كومەگىمەن ونەر-بىلىمگە، مادەنيەت-عىلىمعا جەتىپ، وتكەن-كەتكەنمەن الەمدى تانىپ، ءوزىمىزدى جۇرتقا - الەمگە تانىتامىز، سويلەيمىز، وقيمىز، جازامىز، ءوز باسىمىزدى، ءۇي-ءىشىمىزدى، قوعام-حالىقتى، ەل-جۇرتتى، مەملەكەتتى مەڭگەرەمىز - سوندىقتان «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەگەندەيىن، ادام بالاسىنىڭ بايلىعىندا تىلدەن ارتىق نە بار.

انا تىلىنەن بىرنەشە جاعدايلار سەبەپ بولىپ اجىراعان ەل «ازعىن» ەل اتانىپ، كەيىننەن اتى ءوشىپ، ۇرپاقتارى بۇرشاقشا بىتىراپ، قارداي ەرىپ، قۇمعا سىڭگەن سۋداي دەرەكسىز جوعالىپ كەتكەنىن، تاريحتان كەزدەستىرۋگە بولادى. ونداي سورماڭداي ەل، بۇرىنعى كەزدە از بولماعاندىعىنا تاريحتا دالەلدەر از ەمەس.
«تاياق ەتتەن، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى»، «ات جۇيرىگى ايىرادى، ءتىل جۇيرىگى قايىرادى»، «ءسوز جۇيەسىن تابادى، مال يەسىن تابادى»، «قيىستىرىپ قالاساڭ وتىن جانار، قيسىندىرىپ ايتساڭ حالىق نانار»، «زەكەتسىزدىڭ مالى ارام، ءتىلسىزدىڭ داۋى ارام»، دەگەندەيىن - قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ تازا تۇرىندە، بىرنەشە عاسىر، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن، وتكىرلىگىمەن، بوي بالقىتىپ، تامىر شىمىرلاتىپ، جان-جۇيەڭدى جاندىرىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، ۇعىمىنا قونىمدى، جۇرەگىنە ءتيىمدى، كوڭىل كوتەرىپ، كەرەگىندە جانعا ءتيىپ، اشىندىرىپ، ءوتىن سىرتقا شىعارىپ، دولداندىرىپ، قىسىل-تاياڭ - قاتال جاعدايدا قايراپ، ەگەپ «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق» دەگەندەيىن ەرگە، ەلگە مەدەت بولىپ، ەر نامىسىن، ەل نامىسىن، ادامگەرشىلىك ارىن، قان مايداندا، قىرعىن سوعىستا قاسيەتتى تۋداي جوعارى كوتەرىپ، تەكتى سەزىم وياتىپ - تۋعىزىپ، ادام تۇگىل جاعدايدىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىپ، اۋزىن اشتىرماي، ءۇنىن شىعارماي قوياتىن ءتىل بولعان ەمەس پە ەدى.

قازاق ءتىلى ەش ۋاقىتتا، وزىمەن كورشىلەس حالىقتىڭ تىلدەرىنەن سورلى بولىپ، قاتاردان قالىپ ءومىر سۇرمەگەندىگى، ءوز سىباعاسىن ەشكىمگە جەگىزبەگەندىگى مىڭداعان جىل تاريحىندا ايقىندالعان ەمەس پە ەدى.

بارلىق وتكەن زاماننىڭ، حالىق تاجىريبە-قاسيەتتەرىن، عىلىمي-مادەنيەتىن، ونەركاسىبىن بويىمىزعا تاراتا ءسىڭىرىپ، جاعدايعا تولىق ءتۇسىندىرىپ، ۇعىندىرا، ەل قاتارىنا قوسىپ، ءبىزدى بۇل دارەجەگە جەتكىزىپ وتىرعان الدىمەن ءتىل ەمەس پە.

ءتىل بايلىعى، ءتىل تازالىعى - ۇلت قاسيەتىنىڭ، سالت-ساناسىنىڭ نەگىزگى ونەگە، ناعىز بەلگىسى ەمەس پە.
جوعارىداعى ايتىلعان ىلاجسىزدان وتە ۇزىن ءسوز باستاماسى، نەگىزىندە داۋسىز بولسا، وسى كەزدەگى ءتىل جونىندەگى كەمىستىكتەرگە تومەندە ءبىراز، قىسقاشا - ءۇستىرت توقتاعىم كەلەدى.

1. فەۆرالدىڭ 15-ءى كۇنى، كەسەلحاناعا تۇسە سالىسىمەن، كوڭىلىمدى سۇراعالى، كوپتەن كورىسپەگەن ءبىر ورىس ايەلى ساحاروۆا دەيتىن كەلىپ وتىرىپ، قازاقشا جازىلعان ءبىر پاراق قاعازىما كوزى ءتۇسىپ:

- باۋىرجان پوچەمۋ ۆى پيشەتە پو كازاحسكي، - دەپ تاڭقالا سۇراق قويدى.

- ۆى مەنيا ۋديۆلياەتە نينا الەكساندروۆنا، پوچەمۋ يا نە دولجەن پيسات پو كازاحسكي نا رودنوم يازىكە، - دەدىم مەن.
- ۆەد منوگيە كازاحي نە پيشۋت ي نە رازگوۆاريۆايۋت، پوتومۋ چتو نە ۆىرازيش سۆوي مىسلي - تو چتو حوچەش سكازات نە سكاجەش... دو توگو گوۆوريات ۆاش يازىك بەدنىي... - دەپ تۇيەدەن تۇسكەندەي ۇيالماي-قىزارماي ايتىپ وتىر...
نە دەرسىڭ، ءسوزى وڭمەنىمنەن ءوتىپ كەتتى. ول كىسىگە، ءالىمنىڭ كەلگەنىنشە، تەرىس ۇعىمىن دۇرىستاپ ءتۇسىندىردىم.
كەيىننەن ءبىلدىم، ساحاروۆا وسىنداعى ءبىر حالىق كوميسسارىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەكەن. قازاقستانعا كەلگەنىنە ون جىلدان اسقانىن بۇرىننان ءبىلۋشى ەدىم. جاي ورىستىڭ شۇيكە باس، ايەل-قىزدارى ەمەس، كوزقاراسى، ۇعىمى قازاق ءتىلى تۋرالى وسىندايلىعىنا ىشىمنەن قاپالانىپ «جارىعان ەكەنبىزدى» قالاي ايتپاسسىڭ، قالاي ويلاماسسىڭ. وسى قاعازداعىلاردى جازۋىما قامشى بولعاننىڭ بىرەۋى سول، ون جىل تۇرىپ، قازاقستاننىڭ نانىنا سەمىرگەننەن باسقادان حابارسىز ەل باسقارۋشىلاردىڭ قاتارىنا كىرىپ قالعان (نە ارقىلى ەكەنىن قۇداي ءبىلسىن), نادان-حابارسىز «زامناركومشا» ەلدىڭ سورىنا بىتكەن كەيبىرەۋلەردىڭ ۋاكىلى بولعان سوڭ، ولارعا ونداي ۇعىم تۋدىرۋعا الدىمەن ءوزىمىز جازىقتى ەكەنىمىزدى مويىنعا الا وتىرىپ، بۇگىپ قالۋدى قاجەتسىز دەپ تاۋىپ مىسالعا كەلتىرىپ وتىرمىن.

2. وسى تاڭدا قازاق ءتىلىن «دورەكى، يكەمسىز، توپاس، كەدەي ءتىل... ونىمەن ايتايىن دەگەن ويىڭدى، پىكىرىڭدى، ەركىن ايتا المايسىڭ...» دەپ دۇرىس باعالاماي، جالا جاۋىپ تەرىس - زياندى جاعدايدىڭ قۇلدىعىندا جۇرگەن ۇعىمسىز - جالقاۋ «دۇمشە مولدا ءدىن بۇزاردىڭ» كەبىن كيىپ، سالدەسىن وراپ، ءتىل بۇزۋشى ازامات - ازاماتشالار دا، جۇگەنسىز ارسىز توپاستار دا قازاق اراسىندا مولايىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى (دالەلدى الماتىنىڭ ءار كوشەسىنەن تابۋعا بولادى).

قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى جەتپەگەندىكتەن دەگەن دالەلسىز بىلجىر، ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ ۇدەسىنە جەتە الماي - قۇر قالعان، وعان كوڭىل بولمەگەن سورماڭدايلاردىڭ، ۇلت ماقتانىش سەزىمىنەن، ۇلت نامىسىنان اجىراپ، «شورە-شورە» بولىپ، ارتتا قالعان قارا بەتتەردىڭ ناداندىقتارىنان تۋعان سىلتاۋ عانا بولۋى كەرەك.
«ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى» دەگەندەيىن، ءتىلدى ءىرىتىپ، ءشىرىتىپ جۇرگەندەردە سول «شىرىك جەتىلگەندەر» ەكەندىگى ايدان ايقىن ەمەس پە.

اباي، ىبىراي، شوقان، سۇلتانماحمۇت، ولاردان بۇرىنعى وتكەن جانە وسى كۇندەگى ەلىنەن، انا تىلىنەن بەزبەگەن، قازاق حالقىنىڭ ادال، اق نيەت الداعى ۇلدارى - قىزدارى ءوز انا تىلىمەن سويلەپ، جازا بىلگەن. ولار ءتىل شەبەرلىگىنەن كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە، مىسال، اسىل مۇرا دا قالدىرعان. ولار مىنالاردان ورىسشانى كەم بىلگەن ەمەس. كازىرگى دۇمشەلەر سياقتى اتا بەزەر، ەنە بەزەر بولماعان - ولار ەۆروپانىڭ اتاقتى دانىشپان اقىن-جازۋشىلارىن، بۇلجىتپاي كوركەم تۇرىندە، مۇلتىكسىز قازاق تىلىمەن، ءوزىنىڭ نۇسقاسىن ارتىق بولماسا، كەم ەتىپ اۋدارعان ەمەس. سول اۋدارمالارعا بارلىق شەبەرلىكتەرىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن، يكەمدىلىگىن تۇگەل پايدالانا، جۇمساي ءبىلىپ، ولاردىڭ اقىننىڭ كومەيىنە، دومبىراشىنىڭ پەرنەسىنە سالىپ، اۋىز ادەبيەتى قاتارىندا حالىقتىڭ سەزىمىنە جەتكىزىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جاتقا الىنىپ، ايتىلىپ كەلىپ ءبىزدىڭ زامانعا جەتكىزگەنى، قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى ەكەندىگى - اقساق-توقساق، قيسىق-قىڭىرلاردىڭ ايىبىن اشىپ، ماسقارالاپ، جۇزىقارا ەتۋگە ءسوزسىز دالەل دە، مىقتى قۇرال دا بولا الادى.

3. وسى كەزدە ازداپ ورىسشا بىلگەنىنە ءماز بولىپ، توبەسى كوككە جەتكەن، انا تىلىنە كوڭىل بولمەي، ونى الىنە قاراماي مەنسىنبەي، نە ورىسشانى، نە قازاقشانى دۇرىس سويلەي الماي شالدىر - باتپاققا بولەنىپ جۇرگەن، كەلبەتسىز ءتىل ازعىنى ماسقارالاردى الماتىنىڭ جاۋاپتى دەگەن قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى:
اۋىرىپ جاتقاندا ءبىر حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى مانسەيىتوۆ دەگەن كىسىگە:
- ءحالىڭىز قالاي؟ - دەگەنىمدە.
- دۇرىس، ساموچۋۆستۆيەم، وبششيە سوستويانيەم نە پلوحو، - دەپ جاۋاپ بەردى.
ءبىر ارتيست:
- ءسىز پوشەمۋ كەشەگى بەشىرگە نە پريحودىلى، - دەدى.
ءبىر جازۋشى:
- مەن سىزگە زۆونيت ەتكەن ەدىم، نو پوچەمۋ، تو ۆاس نە وكازالاس ۆ كابينەت، - دەدى.
ءبىر گازەت قىزمەتكەرى:
- ءسىزدىڭ ستاتياڭىزدى پروسموترەت ەتىپ بولعان سوڭ مالەنكي عانا رەداكتسيوننايا يزمەنەنيە جاساپ، پەچاتەت ەتەمىز، - دەدى تەلەفونمەن.
ءبىر انا ءتىلىنىڭ مۇعاليماسى قوشتاسىپ تۇرىپ:
- وعان (كۇيەۋىنە) وبيازاتەلنو پلامەننىي پريۆەت پەرەدايت ەتىڭىز، - دەدى.
راديونىڭ ءبىر قىزمەتكەر ايەلى:
- پەرەداچە بەرەمىز... ءسىزدىڭ تىڭداعاندارىڭىز ب-نىڭ ۆىستۋپلەنيەسى... - دەگەن سياقتىلاردى كۇندە قاڭقىلدايتىنىن ءوزىڭىز دە ەستىپ جۇرگەن شىعارسىز.
ءبىر ءۇي تىرشىلىگىندەگى ايەل:
- مەن وشەن ۋديۆلياتسيا ەتەم، مەنىڭ دوشكام وتە ستراننو بيدەت، - دەدى.
جاڭادان ءتىلى شىعىپ كەلە جاتقان ءبىر بالا:
- ماما يا كوشۋ حلەب ماسيۋ، - دەپ جىلادى.
سەرعالى تولىبەكوۆتىڭ جاڭا جىلداعى، اينالدىرعان ەكى ءجۇز-ءۇش ءجۇز سوزدىك ماقالاسىندا 60 - 70-تەي جات سوزدەردىڭ بارىن وقىپ كورگەن بولارسىز.
كەيبىر باس جازۋشىلارىمىزدىڭ، كەيىنگى كەزدە جازعانداردىڭ ىشىندە، سويلەمدەرىندە باستاۋىش، بايانداۋىشتاردىڭ قايدا ەكەنىن ىزدەپ تابۋ ۇلكەن ەڭبەك، جاتقان قيىنشىلىق ەكەنىن وقىپ، كەزدەستىرىپ تە جۇرگەن بولارسىز. سويتسە دە مىسال ءۇشىن، عابيتتىڭ «جەڭىلگەن ەسىراپىل»، «تارتۋ» جيناعى - ءبىر ءجۇز سەكسەن ەكىنشى بەتىنەن ءوزى تىلەنىپ تۇرعان مىسالدى ايتپاي كەتۋگە بولماس:
« ... تەمىر كۇرەك قانت سياقتى قاتتى قارعا قارش كىرىپ، قوڭ ەتىنەن ساندىقتاي عىپ ويىپ الىپ، جانار تاۋدىڭ توبەسىنەن اتقان تاستاي اق كەسەكتى اتىپ جاتىر اسپانعا.
بوراندا ءىشىن تارتا ءتۇسىپ، ويدان-قىردان ايداپ اكەپ ويىپ جاتىر قايتادان. وشىككەن جاۋ الاي-تۇلەي وسى اراعا توگىپ جاتىر بار كۇشىن. بوراي سوعىپ، وراي سىلتەپ قالعاندا ءبىر ۇڭگىردىڭ بارلىق قارىن بىراق اكەپ تاستايدى». بۇل جازۋشىنىڭ سوڭعى داۋىردەگى ىزدەنىپ قازاق تىلىنە كىرگىزگەن «جاڭالىعى»، «ءتىلدى»، «سويلەم قۇرىلىسىن»، دامىتقاندىعى. دالانىڭ، بوراننىڭ سىيپاتىن ەلەستەتىپ وتىرعان سىيقى سياقتى، جاڭالىقتارى ما، جوق، ايتپەسە بەيعام، سالاقتىعىنىڭ سالدارى ما، وعان ءادىل بيلىكتى ءوزىڭىز ايتارسىز.
4. وسىنداعى ءبىر ءتىل مامانىمىن دەپ جۇرگەن جىگىت، مەنىمەن سويلەسكەندە، سويلەمىنىڭ 40 - 50 پروتسەنتى ورىسشا بولىپ، مىناداي قيسىنسىز قيسىندى ايتتى:
قازاق سويلەمى «پروستىە پرەدلوجەنيە»، ورىسشانى ارالاستىرا سويلەگەن سويلەم - «سلوجنىە پرەدلوجەنيە»، كەيىنگىسىن ول عىلىم كىسىسى قازاق ءتىلىنىڭ بويۋى، دامۋى، ءوسۋى دەپ بىلەدى ەكەن. ءتىلدىڭ بۇزىلۋىنا سالدارى ءتيىپ جۇرگەن ونداي «عالىمپازعا»، «سەنگەندەگىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەن اۋزىڭدى ...» دەگەندى، لاجسىزدان ءتارتىپ ساقتاپ، ىشىڭنەن ايتپاساڭ، سىرتقا شىعارىپ ايتۋعا بولمايدى عوي. ايتىلعان «تەوريانىڭ» ىقپالىنان قازاقتىڭ باس جازۋشىسىمىن دەگەندەرمەن، عىلىم ادامىمىن دەگەن ازاماتتارىمىزدىڭ كەيبىرەۋلەرى ساۋعا ۇقسامايدى. مىسالى - ءسابيتتىڭ اتاقتى «جۇمباق جالاۋىنىڭ» 457-بەتىن وقىپ قاراساڭىز بىلاي دەيدى:
«وسىنداي فيزيچەسكي دە مورالني دە (لاتىنشا باسىلۋىندا فيزيشسكي، مورالني) قالجىراعان قالشاق اسكەرى، ءتارتىپتى، قارۋلى قىزىل اسكەر تۇگىل، پارتيزان وتريادىنىڭ وزىنە دە ۇلكەن قارۋ كورسەتە المادى... پارتيزاندار سوعىسىندا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن درۋجينانىڭ بىرەۋى اساندىكى... قارۋلى ادامداردى كورگەسىن بەجەنتسىلاردىڭ كەرۋەنىندەگى ەكى گرۋزوۆيك مىلتىق اتقانعا قاراماي قاشا جونەلدى. گرۋزوۆيكتەگى قاشقىندار ەشقايدا بارا المايتىنىنا كۇمان كەلتىرمەگەن اسان، ات جەككەن اربالاردى توقتاتىپ، تەكسەرسە - بەجەنتسىلاردىڭ كوبى ورىس پەن تاتارلار ەكەن - ىشىندە ءتورت-بەس قازاق سەمياسى دا بار» - قازاق دالاسىنداعى پارتيزانداردىڭ جاۋىنگەرلىگىن كوركەمدەپ «سۋرەتتەگەن» ءتۇرى، «جازۋشىنىڭ وسكەندىگى، ەلگە ۇعىمدى تۇسىنىمدىگى» وسى بولىپ تانىلسا نە ايتاسىڭ.
ەكىنشى مىسال. 1938 - 42 جىلدان بەرى جىل سايىن شىعارىلىپ كەلە جاتقان قاجىم جۇماليەۆتىڭ ورتا مەكتەپكە وقۋ قۇرالى ەسەبىندە، حالىق اعارتۋ كوميسسارىنىڭ ۇسىنىپ وتىرعان «ادەبيەت تەورياسى» دەگەن كىتابىندا ماحامبەتتىڭ ولەڭىن كەلتىرىپ بىلاي دەيدى:
«يساتاي وبرازى پولوجيتەلني (لاتىنشاسىندا - پولوجيتەلني) وبراز. ەندەشە ونىڭ پورترەتىندە وقۋشى ءسۇيسىنىپ وقىعانداي. پورترەت دەگەن تەرمىن ادەبيەتتەگى پورترەت پەن جيۆوپيستەگى پورترەتتى سالىستىرۋدى كەرەك ەتەدى» (36-بەت).
سول كىتاپتىڭ 18-بەتىندە ادەبيەت نە دەگەنگە بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:
«جازۋشى شىندىق بولمىستىڭ حاراكتەرلى جاقتارىن ىرىكتەپ الادى دا، ونى تيپيچنىي وبرازدارعا جيناستىرۋ ارقىلى ءومىردىڭ ءبىر بولشەگىن تاپتىق تۇرعى، تاپتىق كوز قاراسپەن كورسەتەدى... ادەبيەت سۋرەتتەيتىن شىندىق بولمىسقا تيپيچنىي نارسەلەردى قورىتىپ كورسەتەدى. قىسقاشا ايتقاندا كوركەم ادەبيەت شىندىق بولمىستى تاپتىق وبراز ارقىلى تانىتاتىن قۇرال» - دەپتى. سول كىتاپتان «پەيزاج، ەپيلوگ، سيتۋاتسيا، كۋلميناتسيا، يۋمور، ساتيرا، ساركازم...» تاعى وسى سياقتى سوزدەر تولىپ جاتىر. نە ەكەنىنە ءتۇسىنۋ ارينە جوق.
اسىرەسە جانعا باتارلىق سوراقى، جاتقان «سلوجنوە پرەدلوجەنيەلەردى» اۋدارمادان كوپ كەزدەستىرۋگە بولادى.
مىسالدار: ۆاجنيك، بايىشەۆ، اقىنجانوۆ دەگەن «ءتىل شەبەرلەرىنىڭ» باسقارۋىمەن اۋدارىلعان كىتاپتاردا باسىنان اياعىنا دەيىن كەزدەسەدى:
«بۋرجۋازياشىلدىق - دەموكراتيالىق فەۆرال رەۆوليۋتسياسىنىڭ جەڭۋى، سامودەرجاۆيانىڭ قۇلاۋى - بيلىكتى بۋرجۋازيا - پومەششيك ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ قولىنا الۋى قازاقستاننىڭ قالىڭ ەڭبەكشىلەرىنىڭ جاي-جاعدايىن وزگەرتە قويعان جوق» (قازاق سسر 20 جىلدىعى كىتابىنىڭ 45-بەتىنەن).
سول كىتاپتىڭ 49-بەتىنەن لەنين ءسوزىن اۋدارۋى:
«بونوپارتيست كەرەنسكي مەن ونىڭ كومپانياسىنىڭ رەسەيدىڭ تەڭ پراۆولى ەمەس ۇلتتارى جونىندە ۇستاپ وتىرعان اننەكتسياشىلدىق جانە ورەسكەل زورلىقشىلدىق ساياساتى ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرىپ وتىردى، - دەپ جازدى لەنين».
قازاقتىڭ ەسكى اۋىلىنىڭ بەينەسىن بىلاي سيپاتتايدى:
«فەودالدانعان قازاق قوعامىنىڭ ەكىنشى ءبىر ەكسپلوتاتور جوعارعى قاباتى سۇلتاندارعا قاراعاندا كوبىرەك، وبششينا - ۇرۋدى بيلەپ، توستەگەن بيلەر توبى پاتريارحتىق وبششينادان ءبولىنىپ شىعىپ سول وبششيناعا ۇستەمدىك ەتتى» (6-بەت).
«XVII عاسىردا قازاقتىڭ پاتريارحتىق وبششيناسى ءوز دەربەستىگىن ەداۋىر دارەجەدە ساقتاپ كەلگەن ەدى، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ جەكە باسى بوستاندىقتا بولىپ قالا بەردى. جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن پراۆانىڭ نورماسى بويىنشا ايىپكەردى قوعامنىڭ (وبششينانىڭ) سوۆەتىنسىز جازالاۋعا سۇلتان مەن حانداردىڭ جانە ستارشينالاردىڭ پراۆوسى جوق». (7-بەت).
جوعارعى مىسالدار قازاقتىڭ كىمىنە تۇسىنىكتى، كىمىنىڭ بويىنا ءسىڭىمدى. نە دەگەن جاۋاپكەرسىزدىك، نە دەگەن قويان جۇرەك قورقاقتىق، نە دەگەن ۇياتسىزدىق، ادامگەرشىلىك ارىنان شىققاندىق - دەگەندى قالاي ويلاپ، قالاي ايتپاسسىڭ باسقارىپ، جازعانداردىڭ اتىنا.
اتى اتالعان «كوسەمدەردىڭ» «نەمەرە-شوبەرەسى» (ارينە ءتىل جونىندە), قازاق ءتىلىن انا ءتىلىم دەپ تانىماي، قازاقشا دۇرىس سويلەپ، جازىپ، وقىپ ءوسۋدى مىندەتىم دەپ بىلمەيتىن، ونى اۋەس كورمەيتىندەردى وسى كەزدە تابان استىنان كەزدەستىرۋگە مۇمكىنشىلىك از كورىنبەيدى. ولاردى ەستىپ، كورىپ تۇرا، قينالىپ كەتكەنىڭدە سۇلتانماحمۇتتىڭ مىنا ولەڭى ەرىكسىزدەن ەسكە تۇسەدى:

«قالانىڭ سوتى قۇرىسىن شۇلدىرلەگەن،
تۇسىنە الماي قۇلاعىم دۇڭگىرلەگەن.
اق-قاراڭدى تەكسەرىپ بىلمەك تۇرسىن،
قازاقشا جالعىز اۋىز ءتىل بىلمەگەن».

سوعان ەلىتىپ جاقىن ارادا وسى كەزدەگى ءبىر قازاق بىلاي دەيدى:

كوشەدە بوياۋ ەرىن سىلقىلداعان،
بىلدىراپ ورىسشىلاپ جىرقىلداعان،
ۇمىتىپ انا ءتىلىن، سالت-ساناسىن،
نە قالدى تىلىمىزدە جىرتىلماعان.

وت باسى تۇسىنىكسىز جاتقان بىلدىر،
گازەتتە قازاق ءسوزى از، شىلدىر-مىلدىر.
وقىساڭ الىپ كىتاپ شىم-شىتىرىق،
وپىرماۋ ساندىراق پا، بۇل نە بىلجىر.

ەر جەتكەندەر سويلەيدى ورىسشىلاپ،
كىم وتىر ءسوز قۇرىلىسىن قىناپ-سىناپ.
«ماماسى» مەن «پاپاسى» ءشۇرشىت بولىپ،
كۇيدىردى-اۋ، شۇرشىتشىلەپ، بالا جىلاپ.

5. گازەت پەن راديو ەلگە ەڭ جاقىن، بارلىق جاڭالىقتاردى ەلگە ءتۇر-تۇرلەرىمەن قوعامدىق ءار الۋان ارناسىنان كۇندەلىكتى جەتكىزىپ تۇراتىن ارناۋلى ۇلگى - ناسيحات قۇرالدارى دەپ سانالادى.
ءبىزدىڭ راديونىڭ ايقايىن تىڭداعاندا قۇلاققا سۋىق ءتيىپ، دەنەڭدى تۇرشىكتىرەتىن، ءتىلى تۇرپىدەي، دوبالداپ اۋدارعان قۇرعاق، جاتقان «سلوجنوە پرەدلوجەنيە» بولعاندىقتان، تىڭداۋشىلاردى زەرىكتىرىپ، بەزدىرىپ «مىناۋ نە وتتاپ تۇر» دەپ تىڭداماستان، ۇيىندەگى راديو شەڭبەرىنىڭ تىعىنىن جۇلىپ الىپ، ءۇنىن ءوشىرىپ قويعانداردى كوزىممەن بىرنەشە رەت كوردىم.

گازەتتى وقىعاندا ءسوز سويلەم قۇرىلىستارىنا ءتىلى كۇرمەلىپ، بۋلىعىپ، ماڭىزىنا، ايتايىن دەگەنىنە جۋىق ارادا تۇسىنە المايتىن بولعاندىقتان، وقۋدان ەلدىڭ كوبى قاشاتىن بولىپتى. ءبىر نارسە وراۋعا قاعاز كەرەك بولسا «انا قازاقشا گازەتتى بەرە تۇرشى، اقىر وقىلمايدى عوي» دەپ قازاق گازەتىن ماسقارالاي، قادىرىن كەتىرگەن جايدى بىرنەشە رەت كوزىممەن كورىپ، قۇلاعىممەن ەستىدىم.

بۇنىڭ بارىن تۋعىزعان:

ءتۇبىن، اقىرىن تولعانا ويلاماي، «اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن» كەتكەن جان ايارلىعى مول، ۇياتسىز، جاۋاپسىز «شىعارمالارىنىڭ» قازاقشا انا تىلىندە جازىلىپ، جالپىعا تۇسىنىكتى بولۋ جاعىمەن ءىسى جوق، ول جاعىن تيىندىق ويلاپ، قابىرعالارىنا باتپاعان، فامۋسوۆتىڭ «پودپيسال - س رۋك دولوي» دەگەن ەرەجەسىنىڭ جەتەگىندەگى گازەت، راديونىڭ باستى قىزمەتكەرلەرى.

ولاردىڭ ءىس ناتيجەسىنە قاراعاندا - ىشىندە قازاق انا ءتىلىن قادىرلەپ، وتە جاقسى ءبىلىپ، قازاقشا ويلاپ، ءسوز قۇرىلىسى، سويلەمدەرىن ۇيلەستىرە سويلەپ، جازىپ تىرىسپاعاندىقتارىنىڭ سيراعى سورايىپ كورىنىپ-اق تۇر. اسىرەسە اۋدارما جاعىندا ونداي سوراقىلىقتاردان باس كوتەرۋگە بولمايدى.

سولاردىڭ الدە قازاقشا ءسوز، سويلەم ىرعاعىنان، يكەمدەرىنەن حابارسىزدىعىنان با الدە حالىق جاۋى بولىپ كەتكەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ، «س.ق.» گازەتىنە بۇرىن رەداكتور بولىپ - بايىشەۆ تاستاپ كەتكەن جاسقانشاقتىق - جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ «مازمۇنىن بۇزىپ المايىن» دەپ قورقىپ، ىزدەپ، تاۋىپ تۇسىنىكتى ەتىپ جازۋدىڭ ورنىنا «ولمەسەڭ تۇرما» دەپ ورىسشا ايتا سالۋدى وڭاي - قاۋىپسىز كورگەندىگى، ولاردىڭ اۋدارما، زياندى ادىستەرى مۇرا بولىپ قالعاندىقتان با. ايتەۋىر ورىسشادان اۋدارعاندا، سونىڭ ورىسشاسىنداعى نەگىزىن بۇزباي، قۇرىلىسىن بۇلجىتپاي، ءسوزىن ساناپ وتىرىپ، تىنىس بەلگىلەرىن تولىق ساقتاپ - سونىمەن قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، قاسيەتىن كەتىرىپ، جالپىعا تۇسىنىكسىز قازاقشا ورىسشىلاعاندىقتىڭ سالدارىمەن ەل كىتاپ وقۋعا اۋەس بولماي، وسى كەزدە كىتاپ دۇكەندەرىندە وتپەي جاتقان قازاق تىلىندەگى يكەمسىز، ءارسىز، ميعا قونبايتىن، جوعارىداعى ايتىلعان مىسالداي - سولاردىڭ ىشىندە اسىرەسە جانعا باتارلىق نارسە - ماركس، لەنين، ءستاليننىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ، «مازمۇنىن بۇزبايمىن» دەگەن جاسقانشاقتىق، قورقاقتىق كەسىرىنەن، قازاق وقۋشىلارىنا ۇعىمسىز «سلوجنوە پرەدلوجەنيە» مەنەن اۋدارىلىپ، بۇتكىل جۇرتشىلىققا ءسىڭىمدى بولىپ جەتپەي وتىرعاندىعى وزىڭىزگە ءمالىم.

كوركەم ادەبيەت، ولەڭدەر اۋدارمالارىندا بىرنەشە سوراقى مىسالداردى كەزدەستىرۋگە بولادى: لەرمونتوۆتىڭ 1836 جىلى «ەۆرەيسكايا مەلودياسىنىڭ» (يز بايرونا) نەگىزىمەن ابايدىڭ 1893 جىلعى اۋدارۋىن، ءابۋ سارسەنباەۆتىڭ 1939 جىلعى اۋدارۋىمەن سالىستىرىپ دالەلدەيىن:

«دۋشا مويا مراچنا. سكورەي، پەۆەتس، سكورەي
ۆوت ارفا زولوتايا:
پۋسكاي پەرستى تۆوي، پرومچاۆشيسيا پو نەي،
پروبۋديات ۆ سترۋناح زۆۋكي رايا.»

اباي اۋدارماسى:

«كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعى، بول-بول، اقىن،
التىندى دومبىراڭمەن كەلشى جاقىن.
ىشەك بويلاپ ون ساۋساق جورعالاسا،
پەيىشتىڭ ءۇنى شىعار قوڭىر سالقىن».

ءابۋدىڭ اۋدارماسى:

«جانىم مەنىڭ» جابىرلەندى تەز-تەز جىرشىم جىرلاتشى،
مىنە ساعان التىن ارپا.
بەزىلدەتىپ ىشەكتەرىن، ساۋساعىڭدى ويناتشى.
ءتاتتى نازىك «ۇجىماق» كۇيىن ىشەگىنەن شەرلەتسىن».

كەيىنگىسىن وقىعاندا اتام زاماندا وتكەن سولوموننىڭ «ي پري سمەحە بوليت سەردتسە...» دەگەن ءسوزى سارسەنباەۆتىڭ وسىسىنا ارنالىپ جازىلعان با دەرسىڭ.
6. قازاقتىڭ ءتىلىن ورىسشامەن بايىتامىز دەگەن «تالابى تاۋداي» جىگىتتەر ءۇشىن قازاقشا ىركىلمەي ايتاتىن سوزدەردىڭ ورنىنا، جان قيناماي ورىسشانى جاڭبىرداي توگىپ-توگىپ جىبەرۋ كوبىنە ادەت بولىپ كەتىپتى.
ولار سىقىلدى قويان جۇرەك، قورقاق دەگبىرسىزدەر: قازاقشىلاپ ايتساق تولىق مازمۇنىن بەرمەيدى دەپ، بولار بولماس نارسەنى جەلەۋ ەتىپ، سىنىققا سىلتاۋ تابا قويۋعا ابدەن داعدىلانىپ، ۇستا بولىپ الىپتى. مالشىعا تۇسىنىكسىزدىگىمەن ولاردىڭ شارۋاسى از كورىنەدى.
مىسالى:
رايون دەيدى - اۋدان دەۋدىڭ ورنىنا
سەلو - قىستاق،
پلەن - تۇتقىن،
ديزەرتير - قاشقىن،
دوكلاد - بايانداما،
كومپانيا - ناۋقان،
پروپاگاندا - ۇگىت،
ديستسيپلينا - ءتارتىپ،
گەروي - باتىر،
ناستۋپلەنيە - شابۋىل،
گرامماتيكا - ءتىل قۇرالى،
حرەستوماتيا - وقۋ قۇرالى،
تاعى وسىلار سياقتى مىسالدار تولىپ جاتىر. كەلتىرىلگەن مىسالداردى ورىسشا ايتىلۋىنشا جازىپ، سويلەۋ - ءتىلدىڭ قاسيەتىن كەتىرىپ، تامىرىنا زاقىم كەلتىرىپ، سيقىن بۇزعاندىقتان باسقا پايدالى تيىندىق نارسە كورىنبەگەندىكتەن، ەسى دۇرىس كىسىنىڭ ونى ءتىلدىڭ ءوسۋى، دامۋى، جاندانۋى دەپ تانىپ، ايتۋعا اۋزى بارماس. سوندىقتان مۇنداي ءبۇلدىرىس بۇرمالاۋ تۋرالى كەيىننەن تاريحقا، عىلىمعا، ۇرپاققا نە بەتىمىزبەن ايتپاقپىز.
ارينە شەتتەن ءتىل اۋىسپاي ءتىل بايىمايدى، بىراق تا «بوياۋشى دەسە ساقالىن بوياپتىنىڭ» كەرى كەلگەندى بايلىق ساناۋ تەرىس، زياندى پىكىر - ءتىلدى بايىتام دەگەن اق ادال نيەتتىڭ نەگىزى، انا ءتىلىن تولىعىنان ساقتاپ، جاڭالىقتاردى ونىڭ ۇستىنە قوسىپ، دامىتۋ، تانىتۋ ابدەن ايقىن، ءار حالىقتىڭ تاريحىندا بار ارنالى جول - نۇسقا.
7. وتكەن جىلدىڭ دەكابر ايىنىڭ اياعىندا، جۋالى اۋدانىنداعى وشاقباي، قىستاۋباي دەگەن ورتا جاسقا كەلگەن كولحوزشىلار اڭگىمەنىڭ اياعىندا: «شىراعىم ۋاكىلدەر مەن وقىمىستى بالالاردىڭ سوزىنە تۇسىنبەيمىز... ءتىلىمىز نە بولىپ بارا جاتىر» دەدى. بۇعان قاراعاندا جوعارىداعى ايتىلعاندار اۋدانداردا دا از ەمەس كورىنەدى.
كەيبىر اۋداندىق ورىندار قازاق اۋىلدارىنا ورىس تىلىندە قاعازدار جازىپ جىبەرە سالۋدى كۇندەلىكتى قىزمەتتەرىنە ادەتكە اينالدىرعان كورىنەدى. ولار بىلاي تۇرسىن 1942 جىلى جازۋشىلار وداعى اۋىلداعى حالىق اقىندارىنا ورىس تىلىندە انكەتا جولداپ ورىسشا ءومىربايانىن جازىپ جىبەرۋ تۋرالى ۇيالماي-قىزارماي جىبەرگەنى وسى كەزدە ەلدىڭ اۋزىندا كۇلكى اڭگىمە قاتارىندا ايتىلىپ جۇرگەن كورىنەدى.
8. ورىس، ۋكراين جانە باسقا ەۆروپا حالىقتارىنىڭ ءتىلىن نەگىزىنەن تازا ساقتاپ ءوسىرىپ، دامىتقان سولاردىڭ وقىمىستىلارى (ينتەلليگەنتسيا) ايتپەسە ولار دەرەۆنيالارىنداعى، ءار اۋدان مەن ولكەلەردىڭ بۇرمالانۋىنا، بۇزۋىنا جارگونىنا جول بەرىپ، تىزگىنسىز جىبەرىپ (ستيحياعا) ءوز بەتىمەن قويا بەرسە، شىم-شىتىرىق بولىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ادەبيەت تىلىنەن ايىرىلىپ شىققان بولار ەدى.
«بالىق باسىنان ءشىريدىنىڭ» كەرى كەلىپ، بىزدە انت ۇرعاندا الدىمەن وقىمىستىلاردى انت ۇرىپ، بالدىر-باتپاققا سولار سالىپ، ءتىلدى ساقتاپ تۇرۋعا، ۇلگى بولۋدىڭ ورنىنا، ادەبيەت تىلىمىزدەن ايىرىلۋعا سەبەپكەر بولىپ بارادى. وعان دالەل: انا ءتىلىن سۇيمەگەندىك، بىلمەگەندىك، ۇلت سەزىمىن جويا وتىرىپ، ۇلت بەزەرلىك تۋدىرادى. ونى ۇكىمەت، پارتيا ورىندارى ادامگەرشىلىك جولىنا بوگەت زياندى اۋرۋى دەپ تانۋى كەرەك.
قازاق مەكتەبىندە وقىماعاننان كەيىن، قازاق بالالارى كوشەدە ويناپ جۇرگەندە دە ورىسشا سويلەپ، ءۇي-ىشىندە دە اتا-اناسىمەن ورىسشا بىلدىرلاسىپ، وسى كەزدە انا تىلىنەن مۇلدە قۇر قالعان جاستار قالادا كوبەيىپتى. جاس بالالار بىلاي تۇرسىن، مەنىڭ مايداندا قايتىس بولعان جولداسىم راحيموۆتىڭ 22-دەگى ءىنىسى ۇيىمە كەلىپ وتىرىپ: «يا پو ۆاشەمۋ نە ۋمەيۋ رازگوۆاريۆات» دەپ ورىسشا سويلەستى.
ءبىر جىگىتتىڭ ۇيلەنگەن تويىندا بەس-التى 20 جاستان اسقان قازاق قىزدارى، جالپى قازاقتىڭ ىشىندە ونە بويى ورىسشا سويلەسىپ وتىرىستى.
«قىزدار قازاقشا سويلەمەسەڭدەر، مەن ورىسشالارىڭدى تۇسىنبەيمىن» دەگەن سوڭ، جىم-جىرت ۇندەمەي وتىرىستى. سەبەبى - قازاقشا سويلەي بىلمەيدى ەكەن. بىرەۋىنە ءسوز بەرگەندە (جوعارعى سوۆەتتىڭ قىزمەتكەرى ەكەن) - جولداستار كونەچنو مەن قازاقشا حوروشو نە گوۆوريۋ، سوندىقتان يزۆينيتە مەنيا يا پورۋسسكي بۋدۋ گوۆوريت»، - دەپ ورىسشا سويلەگەندە قايران ورىس ءتىلىن تاعى دا ابدەن بىلىقتىردى.
ءسابيت مۇقانۇلى سياقتى باس جازۋشىلارىمىزدىڭ ۇلكەن بالاسى قازاق تىلىنەن قۇر قالعان جاننىڭ ءبىرى.
ءوز باسىمىزدى الىپ قاراعاندا دا، جوعارعى ايتىلعانداردان ءبىزدىڭ ۇيدە، ءسىزدىڭ ءۇي دە ساۋعا ۇقسامايدى.
وسى كەزدە قازاقشا ءتىلى شىققان جاس بالالار كەزدەسسە تاڭ قالىپ قارايتىن بولىپتى.
كەڭەستەر وداعىنىڭ الدىڭعى ءبىر مەملەكەتى بولا وتىرىپ، وعان سوعىس كەزىندە قازاقستاننىڭ، مايداندا ەڭبەك ەرلەرى قازاق داڭقىن الەمگە تانىتىپ، مىناداي قيىن مايدان سوعىس جاعدايىندا - وندىرىستە، اۋىل شارۋاشىلىعىندا، قيىن سوعىستاردا قاتاردان قالماي، سىباعاسىن ەشكىمگە جەگىزبەي، ابىرويلى تابىسقا يە بولىپ، نىعايا ءوسىپ كەلە جاتقاندا، جوعارىداعى ايتىلعان كەمىستىكتەردى - لەنين، ستالين پارتيا جولىنا سايكەس، عىلىمدى بۇرمالاپ، بۇزۋ، اسىرا سىلتەۋ، حالىقتىڭ جۇرتشىلىعىنا زياندى، ۇلت ساياساتىنا قارسى اعىس دەپ دوعارسام، ەشقانداي شەڭبەردەن شىعا قويماسپىن.
سوندىقتان - تاريحي، عىلىمي، ساياسي ادىلەتتىك، مەنىڭشە مىناداي ۇسىنىستاردى تىلەيدى:
1. 1935-36 جىلدان باستاپ قازاق انا ءتىلى، بۇرمالانا، بۇلدىرىلە، بۇزىلا باستاعانىن ءسوزسىز، ايقىن دالەلدەي وتىرىپ، وعان ايىپكەر، كىنالى، باستى گازەت، راديو، جازۋشى، كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنە تاريحي قارعىس ايتىلىپ، بەتتەرىنە قارا كۇيە جاعىلىپ ايىپتالعانى ءجون.
2. قازاقستاندا، قازاق ءتىلى زاڭنىڭ ادىلدىگى بويىنشا مەملەكەت ءتىلى بولىپ سانالىپ، ءوز ورنىنا، تورگە شىعارىپ وتىرعىزىلىپ، بۇرىنعى قالپىنا كەشىكپەي كەلتىرۋ شارالارى تەزدەپ قولعا الىنىپ، ءتىل بۇرمالاۋ ەجەلدەن كەلە جاتقان ەسكى اۋرۋعا اينالىپ بارا جاتقانىن ەسكەرە وتىرىپ، ءىس جۇزىنە قاتال توڭكەرىس تۇرىندە اسىرىلۋى ءجون.
3. اياق استى، ەلەۋسىز بولىپ كەتكەن قازاقىلاندىرۋ ماسەلەسىن الدىمەن قازاقتاردىڭ وزدەرىن، ءتىل جونىنەن تارتىپتەۋدەن باستاپ، بارلىق ۇكىمەت، كەڭسە، عىلىم، وقۋ، ءوندىرىس، ونەركاسىپ ورىندارىندا قايتادان ادىلدىكپەن كوتەرىلىپ، قولعا الىنۋى ءجون.
4. ءتىلدى ازعىندىرىپ قۇرتۋ، ءيا جانداندىرىپ ءوسىرۋ، دامىتۋ قۇرالىنىڭ الدىڭعىسى گازەت پەن راديو بولعاندىقتان، ورتالىق «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ بارلىق ماقالالارى قازاقتىڭ ەركىن، انىق تازا تىلىمەن كوسىلە جازىلىپ «پراۆدا» گازەتىنە ۇقساپ ءتىل تازالىعى جاعىنان باسقالارعا ۇلگى بولۋى ءجون.
الماتى راديوسىنا سانالى، سالماقتى، جاۋاپتى قازاقتىڭ انا ءتىلىنىڭ تازالىعىن قابىرعاسى قايىسا ويلايتۇعىن ادامدار دايىندالىپ، وسى كەزدەگى قوقىر-سوقىرلار قۋىلىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرارلىق ءتىلى دامدەنىپ ەلگە سۇيكىمدى، تۇسىنىكتى ايتاتىن ورىنعا اينالۋى كەرەك.
5. بارلىق وقۋ ورىندارىندا قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى، قازاق تاريحى مىندەتتى ساباق بولۋى كرەك.
6. وسى كەزدە قالاداعى قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ ¾ تەن كوبى ورىس مەكتەپتەرىندە وقىعاندىقتان انا تىلدەن حابارسىز جاستار ءوسۋى مولايىپ كەلە جاتىر. ولاردىڭ اتا، انالارى ورىس مەكتەبىندە وقىتۋعا مۇلدە اۋەس-اق. قازاق مەكتەبىن مەنسىنبەيتىندەر دە ەكەۋدىڭ ءبىرى بولعاندىقتان بارلىق قازاق ۇل-بالالارى، قىز بالالارى اكىمشىلىك رەتىندە قازاق مەكتەپتەرىنە كوشىرىلىپ، الدىمەن انا تىلىندە عىلىم الاتىن بولۋى قاجەت. ون شاقتى جىلدان كەيىن جاس قازاقتارعا، قازاقتارمەن سويلەسۋگە ءتىلماش كەرەك بولۋى تاريحي ماسقارالىق بولار.
ءوزىمىز ورىسشانى قازاق مەكتەبىندە ءجۇرىپ-اق ۇيرەنگەنبىز. ونداي شارا قولدانۋدا ورىسشادان قۇر قالارلىق ەشقانداي قاۋىپ جوق.
7. بارلىق قازاق تىلىندەگى ادەبيەت، وقۋ قۇرالدارى قايتا قارالىپ، شۇرشىتتىكتەن تازالانىپ، ەلگەزەرمەن ەلەگەندەي، كوقسىق-قۇرىمنان مۇلدە ارىلۋى كەرەك.
قازاق انا ءتىلىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، بۇرمالاپ، ءبۇلدىرىپ حالىقتىڭ حالىق بولۋىنا، ۇلتتىڭ ۇلتتىق قاسيەتىنە، سالت-ساناسىنا وتە ءحاۋىپتى، زياندى بولعاندىقتان، ءشۇرشىت بولىپ كەتكەندەر بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي مەيىرىمسىز تۇردە، ماسقارالانا قۋىلىپ، قولدارىنا تاياق ۇستاتىپ، قوي باقتىرعان كوپ ولجا بولار ەدى.
8. ءتىل ماسەلەسى بۇدان بىلاي دا اياق استى بولىپ «دۇمشە مولدالاردىڭ» قۇرباندىعى بولىپ كەتپەس ءۇشىن:
ا) بارلىق سىرتتان الىنعان «ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى» دەگەن سوزدەر تەرىلىپ، جينالىپ، ءادىل بيلىك ايتىلىپ، سول ماعىناداعى «داۋسى جويىلعان» قازاقتىڭ انا تىلىندەگى سوزدەرگە ءوز ەركى وزىنە قايتا بەرىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بۇقارالىق قاتارىنا قوسىلىپ، بۇدان بىلايدا ەل اۋزىندا، جازۋشىنىڭ قالام ۇشىندا بولۋى كەرەك.
ب) ءوزىمىزدىڭ ءتىل بايلىعىمىزدا جوق، بۇرىن حالقىمىزدىڭ ومىرىندە كەزدەسپەگەن جاڭا زاتتاردىڭ اتى، سوزدەر، تەرىلىپ، جينالىپ، ءسوز ازاماتتىعىنا قابىلدانىپ، زاڭدى جۇيەگە سالۋى كەرەك.
ۆ) ءدالدىڭ «تولكوۆىي سلوۆار»-ءنىڭ ۇلگىسىمەن اتام زاماننان بەرگى قازاق سوزدەرى جينالىپ، دۇرىس تالقىلانىپ ءتۇسىندىرىپ، عىلىمي اۋماقتى كىتاپ جاقىندا شىعۋ شارالارى قولدانىلۋى قاجەت.
گ) پروفەسسور ۋشاكوۆتىڭ «ورفوگرافيچەسكي سلوۆارىنىڭ» ۇلگىسىمەن قازاق سوزدەرىن دۇرىس جازۋعا كومەك، قۇرال بولاتىن كىتاپشا كەشىكپەي جازىلىپ شىعارىلۋى قاجەت. كەيىنگى ەكەۋى ءتىل جاعىنان ومىرلىك نۇسقاۋ، قۇرال جانە ءتىل جاعىنان قورعان بولار ەدى.
9. الداعى باسقا حالىقتاردىڭ تاريحىندا وسى كەزگە دەيىن انا تىلىمەن تازا سويلەپ، شەشەندىك، شەبەرلىكپەن ويداعىسىن ايتا، ۇعىندىرا ءبىلۋ، ەل باسقارعان حالىق ازاماتتارىنىڭ سالتى، ساناسى، اقىل مولشەرى بولىپ كەلگەن. ول جاعىنان ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحىندا دا مىسالدار كوپ-اق. «قيسىندىرا قالاساڭ وتىن جانار، قيىستىرا سويلەسەڭ حالىق نانار» دەپ ايتقانداي ەلگە شەشەندىكپەن مىسال - مۇرا بولىپ، تاريحتا اتىن قالدىرعان قازاقتىڭ اتاۋلى ۇلدارى دا از ەمەس.
«تاپقىشتىق، شەشەندىكپەن كىم السا اتاق،
حالىق سونى كەتىپتى «بي» دەپ اتاپ»، دەمەپ پە ەدى اقىن.
وسى كەزدە ۇكىمەت قىزمەتىندەگى ازاماتتاردىڭ اراسىندا ىلعي ورىسشا سويلەپ، جازىپ، بايانداما ىستەۋ ادەت بولىپ، اۋەسكە اينالىپ كەتۋىنە تيىم سالىنىپ - قازاقشا شەشەندىك، سۇلۋ شەبەر سويلەۋ سالت-سانا، ەردىڭ ءسانى بولۋعا اينالسا - جۇرتشىلىعىمىزعا ۇلكەن ابىروي بولار ەدى - ءوسۋدىڭ، دامۋدىڭ بارلىق جاعىندا ءبىر كىلتىنە ەگە بولعان بولار ەدىك.
قازاق ءتىلى تۋرالى ۇكىمەت، پارتيا قاۋلىسى شىعىپ، قالا قازاقتارىن، قازاق وقىمىستىلارىن تارتىپكە شاقىرىپ، قازاق ءتىلىن رەسپۋبليكامىزدا مەملەكەت ءتىلى ەتۋ زاڭدى قاجەت ەكەنى داۋسىز كەرەكتى بولعاندىقتان، وسى كۇنگە دەيىنگى بۇرمالاپ، بۇزىپ كەلگەن مىنەزگە، بەت الىسقا بۇدان بىلاي جول بەرۋ قازاق ءتىلىن ارحيۆكە تاپسىرۋ بولىپ شىقپاي ما.
مەن اسكەري اداممىن - ءتىل ماسەلەسى تۋرالى ارالاسارلىق ءجونىم جوق سياقتى، بىراق تا، ايتىلعان ماسەلەلەر حالقىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەز-قۇلقىن تاربيەلەۋ، سالت-سانا، ەل نامىسى، ەر نامىسىنا، ادامگەرشىلىك ارىنا، جاۋىنگەرلىك مۇرا داستۇرىنە ەرەكشە بايلانىستى بولعاندىقتان، كورىپ، ءبىلىپ سەزىپ تۇرا ايتپاعانىمدى وزىمە ۇلكەن ار، كەشپەس كۇنا دەپ تۇسىنگەندىگىمنەن جازىپ وتىرمىن.

گۆارديا پولكوۆنيگى باۋىرجان مومىشۇلى

15 - 25. 2. 1944 جىل. الماتى.

«انا ءتىلى» گازەتى