بۇگىندە اتا زاڭىمىزدان باستاپ بارلىق كەشەندى باعدارلامالىق  قۇجاتتاردا قازاق ءتىلىنىڭ ماڭگىلىك ءتىل ەكەندىگى، قازاقستان حالقىن بىرىكتىرۋشى قۋاتتى قۇرالعا اينالعانى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىندالدى. ەندى شەگىنۋگە ەشكىمدە، ەشقانداي جول دا، امال دا جوق. مەملەكەتتىك ءتىل حالىقارالىق رەسمي ءىس-شارالاردا ەركىن قولدانىلىپ، ونىڭ ۇستىنە، اينالىپ كەتەيىن، ديماشىمىزدىڭ ارقاسىندا تۋعان ءتىلىمىزدىڭ شەكسىز عاجاپ اۋەزدىلىگىنە الەم قۇلاق ءتۇرىپ قانا قويماي، شىنايى تابىناتىن بولدى دەۋگە قاقىمىز بار.

بۇعان دەيىن قازاقستان جۋرناليستەرىنىڭ كونگرەسىندە ناقتى كوتەرىلگەنىندەي، قوعام دامۋىنىڭ اعىمداعى ءۇردىسى كەز-كەلگەن اقپاراتتىڭ ەڭ الدىمەن قازاق تىلىندە تۇسىنىكتى جانە جەدەل تۇردە تاراتىلۋى ىشكى ساياسي تۇراقتىلىققا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تىكەلەي اسەر ەتەتىن فاكتورعا ۇلاستى. سوندىقتان ايگىلى اقىن قادىر اعامىزدىڭ «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە» وسيەتى، ءبىرىنشى كەزەكتە، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە تۋرا قاراتىپ ايتىلعانداي. ويتكەنى حالىق تۇتىناتىن رەسمي قۇجاتتار مەن وزەكتى اقپاراتتى وسى ساناتتاعى ازاماتتار ازىرلەيتىنى بەلگىلى. ەندەشە، ولارعا جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ دە جۇگى اسا سالماقتى.

كەڭەستىك كەزەڭدە مەملەكەتتىك مارتەبەسى بولماعاننىڭ وزىندە، ۇلت زيالىلارىنىڭ جانكەشتىلىگى مەن ىرگەسى سوگىلمەگەن اۋىل حالقىنىڭ ارقاسىندا تۇپقازىعىن، ءنارىن ساقتاپ قالعان قاسيەتتى ءتىلىمىز تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تۇعىرىنا قايتا قونعانى – تاريحي ۇلى جەڭىس. بۇل بەتبۇرىستىڭ ناتيجەسىندە بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردا قۇجاتتاردىڭ تۇپنۇسقاسىن قازاق تىلىندە دايىنداۋ قاجەتتىگى تۋىندادى دا، ونداعى قىزمەتشىلەردىڭ قاي تىلدە وقۋ بىتىرگەندىگىنە قاراماستان، ءىس-قاعازارىن قازاق تىلىندە، ورىسشاسى قاتار قوساقتالىپ ءيا، جۇرگىزۋى مىندەتى تۋىندادى. وسىلايشا، بۇعان دەيىن ورىس مەكتەبىندە وقىپ، نەمەسە قازاق مەكتەبىندە وقىسا دا ورىسشا ورتادا وسكەن، سول تىلدە ويلايتىن قالىڭ الەۋمەتتىك توپ شالىنىپ، شالدىعىپ، البەتتە شاتاسا ءجۇرىپ كلاۆياتۋرانى قازاقشا تەرۋگە بەت قويدى. ءدال وسى ساتتەن باستاپ، بۇعان دەيىن قايماعى بۇزىلماي كەلگەن قاسيەتتى تىلىمىزگە وراسان قيانات باستالدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قالماي، تۇزەلمەي كەلە جاتقان وسى اپاتتى تەجەۋگە قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي بولسا دا اسەر ەتۋ ءۇشىن رەسمي سالاداعى مەملەكەتتىك تىلدەگى قۇجاتتاردا قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق ەرەجەلەرىن، مورفولوگيالىق، سينتاكسيستىك ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىنبەگەندىكتەن جىبەرىلەتىن تومەندەگىدەي قاتەلىكتەرگە باسا نازار اۋدارۋدى ءجون كوردىك.

ولار، مىسالى: «ۇكىمەتپەن تاپسىرىلعان (بەكىتىلگەن، انىقتالعان ت.ب.)...»، «مينيسترمەن قول قويىلعان...»، «مينيسترلىكپەن جىبەرىلگەن، (جولدانعان، كەلىسىلگەن، قولدانعان ت.ب.), سول سياقتى، «توراعامەن باياندالدى...»،  «اكىمدىكتىڭ قىزمەتكەرىمەن ءتۇسىندىرىلدى (مالىمدەلدى، جىبەرىلدى ت.ب.), - دەپ، ىرىقسىز ەتىس تۇرىندە ورەسكەل قاتەلىكپەن جازىلۋى.

حاتتاردا كەزدەسەتىن وسىنداي سيپاتتاعى سويقان قاتەلىكتەر وزگە، بوتەن تىلدە ويلاپ جازۋدىڭ سالدارى ەكەندىگى بەلگىلى. ياعني، ورىس تىلىندەگى: «پورۋچەنو (ۋتۆەرجدەنو، وپرەدەلەنو) پراۆيتەلستۆوم...»، «پودپيسان مينيستروم...»، «ناپراۆلەنو مينيستەرستۆوم، (سوگلاسوۆانو، پوددەرجانو...), «يزلوجەنو پرەدسەداتەلەم...»، «سوترۋدنيكوم اكيماتا بىلي دانى رازياسنەنيا (زاياۆلەنو )...»، - دەگەن ءتارىزدى تىركەستەردى تەحنيكالىق، ماعىناسىز اۋدارىپ جازۋدىڭ سالدارى ەكەندىگى كورىنىپ تۇر.

ءاربىر ءتىلدىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار ەكەندىگى تۇسىنىكتى.

قازاق تىلىندە قانداي دا ءبىر ءىس-قيمىل اداممەن ىستەلمەيدى. ءىس-قيمىلدى ادام ىستەيدى. سوندىقتان جوعارىدا كورسەتىلگەن تىركەستەر قازاق تىلىندە:

«ۇكىمەت تاپسىرعان (بەكىتكەن، انىقتاعان ت.ب.)...»، «مينيستر قول قويعان...»، «مينيسترلىك جىبەرگەن، (جولداعان، كەلىسكەن، قولداعان ت.ب.), سول سياقتى، «توراعا باياندادى، بايانداعان...»،  «اكىمدىك قىزمەتكەرى ءتۇسىندىردى (مالىمدەدى، جىبەردى ت.ب.), - دەپ جازىلۋى ءتيىس.

مىسالى، ادام: «مەنىمەن تاماق ءىشىلدى (بەتىم جۋىلدى، ماشينا جۇرگىزىلدى)» دەپ ايتپايتىنى تۇسىنىكتى. ال، جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدار وسىنداي تۇردە جازىلعان. سوندىقتان، «مينيسترلىكپەن جىبەرىلگەن» نەمەسە «ۇكىمەتپەن تاپسىرىلعان» دەگەن ءتارىزدى جازۋ وراسان قاتەلىك. ويتكەنى، ۇكىمەت،  مينيسترلىك، اكىمدىك دەگەن ۇعىمدار ولاردا جۇمىس ىستەيتىن ادامدى بىلدىرەدى، ول ءبىر جانسىز دۇنيە ەمەس.

وسىنداي ەرەكشەلىكتى مۇلدە بىلمەۋدىڭ مىسالى مىناداي تۇرپاتتاعى سيقىنسىز سويلەمنەن دە كوزگە ۇرىپ تۇر: «ۆاكتسينالاۋ ەگۋ بريگادالارىمەن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ جۇمىس ورىندارىندا جۇرگىزىلەتىن بولادى».

بۇل سويلەمنىڭ دۇرىسى: «ۆاكتسينالاۋدى ەگۋ بريگادالارى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ جۇمىس ورىندارىندا جۇرگىزەتىن بولادى (جۇرگىزەدى)».

ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت دەگەندەي، ءارتۇرلى ساقتاندىرۋ قۇرالدارىمەن ءبىر ارەكەتتەر جاسالۋى مۇمكىن، الاي دا سول ءىستى، قيمىلدى ادام ءوزى جاسايدى عوي.

كەلەسى ۇلكەن قاتەلىك ادامنىڭ تۋعان داتاسىن جازۋمەن بايلانىستى. مىسالى: اسانوۆ اسان اسانۇلى 01.01.1985 ج. «تۋىلعان» دەپ جازۋ ءجيى كەزدەسەدى. قازاق تىلىندە ادام تۋىلمايدى، ول زات ەمەس، ادام ءوزى دۇنيەگە كەلەدى. ياعني، «تۋىلعان» دەگەن دورەكى قاتەلىك، تاعى دا سول ورىس تىلىندەگى «روديلسيا» دەگەن ءسوزدىڭ سوراقى اۋدارماسى. قازاقشا، مىسالى «اي تۋدى» دەيدى، «اي تۋىلدى» دەمەيدى. سول سياقتى، «تۋعان جەر» دەيمىز، «تۋىلعان جەر» ەمەس.

اباي: تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ...

مۇقاعالي: بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم، وي بالە-اي!..

تۋعان جەر تۋرالى بەلگىلى ءان ماتىنىندە: «قايدا جۇرسەم، تۋعان جەرىم، سەن ەسىمنەن شىعارمىسىڭ».

كەلەسى: «تۇلعا» سوزىنە بايلانىستى. قازاق ۇعىمىندا، تىلىندە «تۇلعا» دەپ ۇلى، اتاقتى، تاريحي ادامداردى ايتاتىنى ءمالىم. مىسالى، كەرەي، جانىبەك حاندار، شوقان، اباي، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ ت.ب. سىندى تاريحي مويىندالعان ادامداردى تۇلعا دەيدى. قازىرگى ۋاقىتتا «سوتتالعان تۇلعا»، «قىلمىسكەر تۇلعا» دەگەن ورەسكەل تىركەستەر كەزدەسەدى. سوندىقتان، ماعىناسىنا قاراي «سوتتالعان ادام»، «قىلمىسكەر ادام»، ازامات ت.ب. سوزدەردى پايدالانعان ورىندى.

حالىقارالىق قاتىناس سالاسىندا اعىلشىن تىلىندە «Host country»، ورىسشاسىندا «سترانا پرەبىۆانيا» دەگەن ۇعىمدى «بولۋ ەلى»، «بولمىش ەل» دەگەن ءتارىزدى ماعىناسى تۇسىنىكسىز تىركەستەر كەزدەسۋدە.

كەيبىر جەرگىلىكتى اتقارۋ مەكەمەلەرىنىڭ حاتتارىندا: «اكىمدىك اتقارىپ جاتىرعان ءىس-شارالار...» ءتارىزدى سويلەمدەردەگى «جاتىرعان» دەگەن بەلگىلى ءبىر ايماقتاردا ادەبي نورمادان اۋىتقىپ، تەك اۋىزەكى تىلدە قولدانىلاتىن ءسوزدى ورەسكەلدىكپەن رەسمي قۇجاتتارعا جازۋ ءۇردىسى بايقالۋدا.

قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرى بويىنشا قىسقارعان سوزدەرگە جالعاۋ سوڭعى ارىپكە قاتىستى جالعانادى، ياعني، قر-دىڭ (قر-نىڭ ەمەس), قر-عا (قر-نا ەمەس) ، ءور-دە ء(ور-ندە ەمەس), رف-دان (رف-نان ەمەس) ت.ب.

تسيفردان كەيىنگى ءسوز جەكەشە تۇردە جازىلادى. مىسالى، 153 ازامات، (153 ازاماتتار ەمەس) ت.ب.

بۇدان باسقا دا ۇدايى قاتە جازىلىپ، ايتىلىپ جۇرگەن تىركەستەر، سويلەمدەردە سان جوقتىعى بەلگىلى. وعان قاتىستى قالىڭ وقىرمان دا وي بولىسەر دەگەن ۇمىتتەمىز، البەتتە. نازار اۋدارىپ وتىرعانىمىز سولاردىڭ ىشىندەگى، ءتىپتى جوعارى مەملەكەتتىك ورگانداردا، وكىنىشكە وراي كەڭ تاراعان، ءجيى جازىلىپ جۇرگەن، اقىرى ەڭ ءبىر ورەسكەل ءتۇرى بولعاندىقتان ءۇنسىز قالۋدى ءجون كورمەدىك. ويتكەنى ساۋاتسىز جازىلعان رەسمي قۇجاتتار، اقپارات ءبىر مەكەمەلەردەن كەلەسى مەكەمەلەرگە جولدانۋى ءوز الدىنا، ەڭ وزەكتىسى، قاۋپى حالىققا، جاس ۇرپاققا تارايتىندىعىندا.

مۇحتار كارىباي

Abai.kz