قازاق جەرىنىڭ عۇلامالارى يسلام وركەنيەتىنە نە بەردى؟
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن، الەۋەتىن كوتەرەمىز دەپ عىلىم مەن رۋحانيات نازاردان تىس قالىپ جاتتى. بۇگىندە وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا مەملەكەت تاراپىنان عىلىمعا دەگەن قامقورلىق كۇشەيۋدە. سونىڭ ءبىر دالەلى، كۇنى كەشە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ بيىلعى جىلى ەلىمىزدەگى عىلىمدى دامىتۋعا 49 ملرد تەڭگە قارجى بولىنگەنىن ايتقان ەدى. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارى مەن بارلىق ايماقتارىندا قازاق عىلىمى مەن تاريحىنا، رۋحانياتىنا قاتىستى ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. تاياۋدا الماتى قالاسىندا «عىلىم ورداسى» رمك جانە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى بىرلەسىپ، «قازاق جەرىنىڭ ورتاعاسىرلىق عۇلامالارى جانە ولاردىڭ يسلام وركەنيەتىندەگى ورنى» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدى.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن، الەۋەتىن كوتەرەمىز دەپ عىلىم مەن رۋحانيات نازاردان تىس قالىپ جاتتى. بۇگىندە وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا مەملەكەت تاراپىنان عىلىمعا دەگەن قامقورلىق كۇشەيۋدە. سونىڭ ءبىر دالەلى، كۇنى كەشە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ بيىلعى جىلى ەلىمىزدەگى عىلىمدى دامىتۋعا 49 ملرد تەڭگە قارجى بولىنگەنىن ايتقان ەدى. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارى مەن بارلىق ايماقتارىندا قازاق عىلىمى مەن تاريحىنا، رۋحانياتىنا قاتىستى ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. تاياۋدا الماتى قالاسىندا «عىلىم ورداسى» رمك جانە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى بىرلەسىپ، «قازاق جەرىنىڭ ورتاعاسىرلىق عۇلامالارى جانە ولاردىڭ يسلام وركەنيەتىندەگى ورنى» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدى.
تاريحىمىزداعى كەلەلى تاقىرىپقا ارنالعان جيىندى «عىلىم ورداسى» رمك باس ديرەكتورى روزا كارىبجانوۆا اشتى. ودان كەيىنگى كىرىسپە ءسوزدىڭ كەزەگى تيگەن قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك مۇرات جۇرىنوۆ كونفەرەنتسيانىڭ قازاق رۋحانياتى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. اكادەميك م.جۇرىنوۆ قازىرگى زامان رۋحانياتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە عىلىم، مادەنيەت، ونەر، فيلوسوفيانىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوسقان ورتاعاسىرلىق عالىمداردىڭ، تاريحي تۇلعالاردىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز ەكەنىن، ولاردىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنىن تىلگە تيەك ەتتى. اتالمىش جيىندا باس قوسقان عالىمدار، ءدىنتانۋشىلار، تاريحشىلار ورتاعاسىرلىق عالىمدار تۋرالى، قازاق تاريحىنىڭ ەتنيكالىق ماسەلەلەرى جايلى، يسلام وركەنيەتى مەن تۇركىلەر حاقىندا وتە قىزىقتى باياندامالار جاسادى.
كەزىندە كەڭەستىك بيلىكتىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان شاقتا ءدىن مۇلدە ىسىرىلىپ، اتەيستىك جۇيە حالىقتى ءوز ايداۋىنا كوندىرۋگە تىرىسىپ باقتى. وسىعان بايلانىستى قوعامنىڭ، حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ دامۋ تاريحىندا ءدىننىڭ ورنى بۇرمالاۋعا ۇشىراپ، ءرولى تومەندەتىلدى. بولشەۆيكتەر پارتياسى حالىققا ىقپال ەتە الاتىن وزدەرىنە بالاما كۇشتەردى مويىنداعان جوق. سوندىقتان قوعامدا ءدىن تۋرالى جاڭساق پىكىرلەر قالىپتاستى. شىن مانىندە، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ەتنوس رەتىندە قالىپتاسۋىندا ءدىننىڭ ءرولى وتە جوعارى. وسىدان 1000 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن اتا-بابامىز قابىلداعان يسلام ءدىنى ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن عىلىمىنان، ادەبيەتى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن كورىنىس تاپقان. قازاق دالاسىندا تۋعان تالاي عۇلاما عالىمدار الەمدىك يسلام وركەنيەتىنە وتە ۇلكەن ۇلەس قوستى.
شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ باس ءمۇفتيى:
- حالىق نەسىمەن كۇشتى؟ ءوزىنىڭ رۋحىمەن، ۇلتتىق ساناسىمەن، مەملەكەتتىلىگىمەن كۇشتى. قازاق - ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ىشىندە وزىندىك ورنى بار حالىق. مەن قانشا جىلدان بەرى يسلام وركەنيەتىنە قازاق توپىراعىنان شىققان عۇلامالاردىڭ قوسقان ۇلەسىن زەرتتەپ ءجۇرمىن. وسى زەرتتەۋلەرىمنىڭ ناتيجەسىندە مەن قازاق حالقىنىڭ يسلام وركەنيەتىن بايىتقانىن ەش كۇمانسىز ايتا الامىن. ءتىپتى شەتەلدەردە بولاتىن كونفەرەنتسيالاردا دا وسى ويىمدى اشىق ايتىپ ءجۇرمىن. باسقا ەلدىڭ عالىمدارى «بارلىق ورتاعاسىرلىق عۇلامالاردى قازاق حالقى مەنشىكتەپ الدى عوي» دەپ تە جاتادى. بىراق بۇل - داۋسىز ماسەلە. ويتكەنى عۇلامالاردىڭ كوبى قازاق جەرىنىڭ تۋمالارى ەكەنى انىق. ءبىر عانا ءال-ءفارابيدىڭ ءوزىن الاتىن بولساق، ول - تولىق ءبىر زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ەڭبەگىن اتقارعان عالىم. مەن وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن قازاق جەرىندە 11 ءال-ءفارابيدىڭ بولعانىن جازعانمىن. بۇگىندە ءال-فارابيلەردىڭ سانى 30-عا جەتتى. مۇمكىن 50 ءال-فارابي بولعان شىعار؟ وسىنداي عۇلامالارىمىزدى عىلىمي تۇردە زەرتتەپ، دالەلدەۋىمىز كەرەك. كەڭەس داۋىرىندە جازىلعان 5 تومدىق تاريحىمىزعا ءبىزدىڭ كوپتەگەن عالىمىمىز ەنبەي قالعان. الداعى ۋاقىتتا تاريحىمىز قايتا تۇگەندەلىپ، بۇعان دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن عۇلامالارىمىز وقۋلىقتارعا ەنگىزىلۋى ءتيىس.
تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- ءبىزدىڭ قازىرگى جازىلىپ جاتقان تاريحىمىزعا قولداۋدىڭ بولماي جاتقان سەبەبى - وعان بالاما تاريحتىڭ كوبەيىپ كەتۋى. بۇگىندە تاريحشىلارىمىزدىڭ الدىنداعى ەڭ اۋىر جۇك - قازاق دەگەن حالىقتىڭ قايدان شىققاندىعىن زەرتتەپ جازۋ. ەڭ الدىمەن، ارعى تۇرىكتەردىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز كوپتەگەن بۇرمالانعان تاريحتى پايدالانىپ كەلدىك. «تۇرىك» ەتنونيمى، «تۇرگەش»، «قاراحان» اتاۋلارى قايدان شىقتى؟ وسىنداي ماسەلەلەردىڭ باسىن اشۋ ءۇشىن قىتاي جازبالارىن، باسقا دا دەرەكتەردى اقتارۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ءالى كۇنگە دەيىن «الاش» اتاۋىنىڭ قايدان، قالاي شىققانى تۋرالى ءجوندى دەرەك جوق. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى شىققان 5 تومدىققا نەگە «الاش» اتاۋى ەنگىزىلمەگەن؟ مۇندا بۇل اتاۋعا ءبىر عانا ابزاتس ارنالعان. «قازاق» سوزىنەن بۇرىن پايدا بولىپ، كەيىننەن سينونيمىنە اينالعان «الاش» اتاۋى قايدان شىقتى؟ ءوزىمىزدى الاش بالاسىمىز دەپ اتايمىز، بىراق بۇل اتاۋدىڭ شىعۋ تەگىن بىلمەيمىز. سونداي-اق قازاقتىڭ ءىرى-ءىرى تايپالارىنىڭ اتاۋىن زەرتتەپ الماي، ءبىز تاريحىمىزدىڭ تەرەڭىنە بويلاي المايمىز.
مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- يسلام ءدىنى ورتاعاسىرلىق كەزەڭدەردە حالىقتاردىڭ جاڭا ساپاعا كوتەرىلۋىنە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اسەر ەتتى. ءدىن - حالىقتى تۇتاستىرۋشى، بىرىكتىرۋشى ۇيىتقى ەلەمەنت. يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىندا مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپالى بولعاندىعى داۋسىز. الايدا بۇل ماسەلەنى ءبىز ءالى دە عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەۋىمىز كەرەك. رۋحاني ماسەلەلەرگە ارنالعان وسىنداي جيىندار كوپ بولۋ كەرەك. سونداي-اق مۇنداي كونفەرەنتسيالاردىڭ مازمۇندى، تاعىلىمدى بولعانى ءجون. مىقتى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى، قۇندى پىكىرلەرى ءسوز جۇزىندە قالماي، ىسكە اسىرىلىپ، وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىندە پايدالانىلعانى دۇرىس.
قازاق حالقىنىڭ باستان وتكەرگەن تاعدىرى تاريح پاراعىنا ءالى تولىق جازىلا قويماعانى كوپشىلىككە ءمالىم. ال ءبىزدىڭ رۋحاني تاريحىمىز وزگەلەردىكىنەن كونە بولماسا، جاس ەمەس. عىلىم ادىلدىكتى جاقسى كورەدى. عىلىم حالىققا سەنىم بەرەدى. سوندىقتان وسى جيىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر شەشىمىن تاۋىپ، تاريحىمىز تۇگەندەلە تۇسسە دەيمىز. جيىندا عالىمداردىڭ تەك ورتاعاسىرلىق عۇلامالاردىڭ عانا ەمەس، كەشەگى الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرى تۋرالى قۇجاتتىق ماتەريالداردىڭ تولىق اشىلا قويماعانىنا الاڭداۋلى ەكەنىن اڭعاردىق. ەندەشە، تاريحتىڭ اشىلماعان پاراقتارى الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە...
اۆتور: اينۇر سەنباەۆا
«الاش ايناسى» گازەتى
