باسى

يزرايل جانە ەۆرەيلەر بىزگە ەجەلدەن تانىس. سەبەبى ول تۋرالى قاسيەتتى قۇراندا از ايتىلمايدى. ول جانە تاريحتا ياھۋدي ءدىنى، حريستيان ءدىنى جانە يسلام ءدىنى تاراعان قاسيەتتى مەكەن. يزرايل - قازىرگى ەۆرەيلەردىڭ وتانى بولعان مەملەكەتتىڭ اتى. ول قۇراندا ەسىمى ون جەتى رەت اتالاتىن جاقىپ پايعامباردىڭ تاعى ءبىر ەسىمى. جاقىپتا 12 ۇل بولادى. ءيزرايلدىڭ 12 تايپاسى سودان تاراعان دەسەدى. تاريحتا مۇسا، ءداۋىت، سۇلەيمەن جانە يسا پايعامبارلار ەۆرەيلەردەن تارايدى. قۇراندا مۇسا پايعامبارعا - تاۋرات، ءداۋىت پايعامبارعا – زابۋر، يسا پايعامبارعا – ءىنجىلدىڭ تۇسكەنى ايتىلادى. ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇعىمىمىزدا ەۆرەيلەردىڭ وبرازى ۇنەمى سۇيكىمسىز، سۇركەي تارتىپ تۇرادى. مۇنىڭ سەبەبى باتىس الەمىنىڭ، اسىرەسە، حريستيانداردىڭ ىقپالى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بىزگە ەۆرەيلەر قازاق وقىرماندارىنا كەڭىنەن تانىس شەكسپيردىڭ «ۆەنەتسيا ساۋداگەرى» دراماسىندا اشكوز، وسىمقور، ەتىڭنەن ەت كەسىپ الاتىن بەزبۇيرەك  ەۆرەي ساۋداگەرى شەيلوك وبرازى سياقتى ەلەستەيدى. بىراق ادامزاتقا ەرەكشە ەسە قوسقان ەينشتەين، فرەيد، زامەنگوف،  مەندەلسون قاتارلى ۇلى عالىمدارمەن قوسا، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرىنىڭ ىشىندە ەۆرەيلەردىڭ الار ورنى دا ەرەكشە. الەمگە ايگىلى اتاقتى عۇلامالار مەن ۇلى ويشىلدار، ساياساتكەرلەردىڭ قاتارى دا از ەمەس. ال ەندى وسىلاردىڭ ءبارى جەر شارى حالقىنىڭ 0,3 % عانا يەلەيتىن ەۆرەيلەردەن شىعىپ وتىر. بۇل جاعىنان ەۆرەي ۇلتى ادامزات وركەنيەتى مەن عىلىمىنا وشپەس ەسە قوسقان ۇلى قاۋىمنىڭ ساناتىنا جاتادى.

بىراق، ەۆرەيلەر ءوز تاريحىندا قۇلدىق پەن قۋعىننىڭ، اشتىق پەن قىرعىننىڭ نەبىر زۇلماتىن باستان وتكەرگەن باقىتسىز حالىق بولدى. ءبىر قىرىنان وتارشىلداردان كورگەن قورلىق پەن زورلىعى ءبىزدىڭ قازاقتارعا كوبىرەك ۇقسايدى. ءبىز تاعدىرلاس حالىقپىز. ەۆرەيلەر ءوز اتامەكەنىن تاستاپ كەتۋدەن بۇرىن 8 ملن جان سانى بار ىرگەلى ۇلت بولاتىن. سودان ەكى مىڭ جىلدان سوڭعى بۇگىنگى كۇندە كۇللى الەمدەگى ەۆرەيلەردىڭ سانى 2019 جىلدىڭ شىلدە ايىنداعى رەسمي ساناق بويىنشا نەبارى 16 ملن ادامدى قۇرايدى. دەمەك، الەمدەگى قازاقتاردىڭ سانىنان دا از دەگەن ءسوز.

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 132-135 جىلدارى ورىن العان بار-كوحبا كوتەرىلىسىنەن كەيىن ريم يمپەرياسىنىڭ تاعىلىقپەن جانىشتاۋى جانە          قۋعىن-سۇرگىن مەن ادامگەرشىلىككە جات وزگە دە ساياسي شارالاردىڭ كەسىرىنەن ءوز اتامەكەنىن تاستاپ، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن بولاتىن. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شىعىس ەۋروپاداعى ەۆرەيلەردىڭ جاعدايى كۇن وتكەن سايىن قيىنداي باستادى. باتىس ەۋروپادا دا ەۆرەيلەردىڭ تەڭ قۇقىلى ۇلتتىق مارتەبە الىپ، ەكونوميكالىق جاقتان باقۋاتتى ەلگە بەت العاندىعىنا قاراماستان، ولارعا قارسى وشپەندىلىك پەن قۋعىن-سۇرگىن قايتا باس كوتەرىپ ەدى. بۇل جاعدايلار موزەس گەسس، كارل ماركس، راۆۆين يەحۋدا الكالاي، راۆۆين تسۆي-گيرش كاليشەر قاتارلى ەۆرەي ويشىلدارىن ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىن تۇبىرىنەن شەشۋ جولدارىن ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى. ولاردىڭ ويلاپ تاپقانى يەرۋساليمنىڭ جانىنداعى ەجەلگى ەۆرەي پاتشالىعىنىڭ بيلەۋشىسى ءداۋىت پايعامبار جاتقان قاسيەتتى جەر سيون تاۋعا قايتۋ ۇرانى بولدى. ونىڭ باستى ماقساتى - پالەستيناداعى ەۆرەيلەردىڭ ەجەلگى اتا قونىسىنان وزدەرىنە ەكونوميكالىق جانە رۋحاني تىرەك تاۋىپ، سول اراعا توپتاسۋ ارقىلى تاۋەلسىز ەۆرەي مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ.

اتالعان ارمان-مۇراتتىڭ جەتەگىمەن ءبىر عاسىرعا جۋىق ءوزىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ جولىنداعى جان الىپ، جان بەرگەن كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە 1948 جىلى 14-مامىردا ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. ءبىر قىزىعى، يزرايل الەمدە بىردەن-ءبىر بۇۇ-نىڭ شەشىمىمەن مەملەكەت قۇرعان ەل. ارينە، سان عاسىر بۇرىن تاستاپ كەتكەن بايىرعى ەۆرەي جەرىنەن شاڭىراق كوتەرىپ، مەملەكەت قۇرۋ جانە ونى كۇللى الەمدىك قاۋىمداستىققا مويىنداتۋ وڭاي بولعان جوق. سول كەزدە بۇۇ-نىڭ شەشىمىمەن يزرايل مەملەكەتىنە بولىنگەن اۋماق 15 200 شارشى كم بولاتىن. ال قازىر 25 000 شارشى كم اۋماققا يەلىك ەتەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا يزرايلدەگى ەۆرەيلەردىڭ سانى 650 مىڭ عانا بولاتىن. سودان 70 جىلدان استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىنگى بۇگىنگى كۇندە ونداعان ەسەگە كوبەيىپ، 2019 جىلدىڭ قازان ايىنداعى ساناق بويىنشا 9 ملن ادامدى قۇراپ وتىر. ەكونوميكالىق تابىستارى دا تاڭعاجايىپ. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن مەملەكەتتىڭ قورعانىس قۋاتى دا ادام شوشىرلىق. سونىڭ ارقاسىندا اينالاسىنا ايبار شەگىپ، اراب الەمىنە كۇن بەرمەي كەلەدى. ءبىز ەۆرەيلەر مەن ارابتاردىڭ تاريحتان قالىپتاسقان ۇلتتىق وشپەندىلىگىن قايىرا تۇرىپ، ەۆرەي حالقىنىڭ سان عاسىرعا سوزىلعان ازاپتى ءومىرى مەن ءوزىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ جولىنداعى كەشىرمەلەرىنە كەڭىنەن توقتالعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز. اسىرەسە، ەۆرەيلەردىڭ وزدەرىنىڭ بايىرعى اتا قونىسىندا مەملەكەت قۇرۋ مەن كوشى-قون ساياساتى جاس، تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن ەرەكشە قىمبات.

ىقىلىم زامانداعى ەۆرەيلەردىڭ ەلى

يزرايل مەملەكەتى 70 جىلدان اسا عانا تاريحقا يە. بىراق يزرايل ساياساتكەرلەرى، تاريحشىلارى، ءدىن عۇلامالارى ءبىر اۋىزدان وزدەرىنىڭ تاريحىن ءتورت مىڭ جىلعا ءبىر-اق جەتكىزەدى. سەبەبى ولار پالەستينا جەرىن ەۆرەيلەرگە ءتاڭىر سىيلاعان قاسيەتتى مەكەن دەپ بىلەدى. ولاردىڭ اتا-بابالارى سول ءبىر ىقىلىم زامانداردا وسى توپىراقتا ءوسىپ-ءونىپ، باقۋاتتى تىرلىك كەشىپتى. ەۆرەيلەر 2000 جىلعا جۋىق باسقانىڭ بوساعاسىندا تەلىم بولىپ،  سەرگەلدەڭدىك ءومىردى باستان وتكەرگەن سوڭ، ءوز اتامەكەنىن قايتا تاۋىپ، يزرايل مەملەكەتىنىڭ ءتۇتىنىن قايتا تۇتەتىپتى. سان عاسىرلىق سەرگەلدەڭدىك ءومىر ەۆرەيلەر تاريحىنىڭ ءبىر عانا قۇرامداس بولىگى. سول سەبەپتى ولار يزرايل مەن ەۆرەي ۇلتىنىڭ تاريحىن ءبولىپ قاراستىرمايدى ەكەن. ارينە، ارابتار ولاردىڭ بۇل ۋاجىنە مىسقىلمەن عانا جاۋاپ بەرەدى. حالىقارادا كوپتەگەن تاريحشىلار دا ولاردىڭ بۇل ۋاجىنە كۇمانمەن جانە ساقتىقپەن قارايدى. مەيلى، قالاي دەسەك تە، يزرايل تاريحى مەن ەۆرەي ۇلتىنىڭ تاريحىنىڭ بىتە قايناسىپ كەتكەندىگىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. اراب-يزرايل تەكەتىرەسىندە ەكى  جاق تا ەجەلگى تاپسىرلەردەن تسيتاتا الىپ، وزدەرىن پالەستينا ايماعىنىڭ زاڭدى قوجاسى ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. سول سەبەپتى يزرايل تاريحىن تەرەڭ زەرتتەۋ ءۇشىن ەۆرەي ۇلتىنىڭ تاريحىن تولىق ءسۇزىپ شىعۋ لازىم. ەۆرەيلەر الەمدە جان سانى ونشا كوپ ەمەس حالىق. بىراق، ىقپالى وراسان. ادامزاتتىڭ مادەنيەت تاريحىندا ولار بۇل عالامعا تاۋرات، زابۋر، ءىنجىلدى سىيلاعان ۇلت رەتىندە اسپەتتەلەدى.

قاسيەتتى كىتاپتار حيكاياسى

شىنايى تاريح پەن اڭىز-ءاپسانالاردىڭ ميداي ارالاسىپ كەتۋى ەۆرەيلەردىڭ ەجەلگى تاريحىنىڭ ەرەكشەلىگى سانالادى. ەۆرەيلەردىڭ ەجەلگى تاريحىندا يەگوۆا، جاقىپ، مۇسالار جونىندەگى اڭىزداردىڭ شىنايىلىعىنا  عىلىمدى تۋ ەتكەن تاريحشىلار كۇمانمەن قارايدى. ال ەۆرەيلەردىڭ ساناسىندا اللانىڭ ءامىرىن ورىنداعان وسىنداي پايعامبارلار بولماعاندا ەۆرەيلەردىڭ كۇللى تاريحى قازىرگىدەي بولماس ەدى. بىلايشا ايتقاندا، ەۆرەيلەردىڭ ەجەلگى اتا-بابالارىنىڭ  ەرەكشە قاسيەتى جونىندەگى اڭىزدار ومىردە ناقتى بولعان تاريحي وقيعالارعا قاراعاندا وسى ۇلتتىڭ دامۋى مەن رۋحاني كەلبەتىنە ءدال وسىنداي ەرەكشە ىقپال جاساماعان بولار ەدى. ەۆرەيلەردىڭ ەجەلگى تاريحى جوعارىدا باياندالعان قاسيەتتى كىتاپتاردا كەڭىنەن باياندالادى. قۇراندا دا ەۆرەيلەر جونىندە از ايتىلمايدى جانە ولاردىڭ پايعامبارلىق قاسيەتىنە شەك كەلتىرمەيدى.

قازىرگى يزرايلدىكتەردىڭ اتا-باباسى ەۆرەيلەر دەپ اتالادى. ولار بايىرعى زاماندا باتىس ازيانى مەكەندەگەن سەميتتەردىڭ ءبىر تارماعى سانالادى. ولار بۇرىن كوشپەندى تايپا بولاتىن. ىنجىلدە ولاردىڭ بۇرىن  قوس وزەن الابىنداعى ۋر قالاسىن مەكەندەگەندىگى جايلى ايتىلادى. ۋر ەجەلگى شۋمەرلەردىڭ استاناسى. ەجەلگى شۋمەرلەر كوپ قۇدايلى، ادامدارى ءتۇرلى توتەمدەرگە تابىناتىن حالىق بولدى. ال ەۆرەيلەر نەگىزىنەن ءوز تايپالارىنىڭ قۇدايى سانالاتىن يەگوۆاعا سەنەتىن. اۆراام تايپا كوسەمى بولعان سوڭ، ەجەلگى ۆاۆيلوندىقتاردىڭ  دىندىك قىسىمىنا تاپ بولىپ، قۋعىن كورەدى. سول كەزدەگى پاتشا حاممۋراپي ءوز قاراستىلىعىنداعى تايپالاردى ءوزىنىڭ تابىناتىن قۇدايى ماروداككا سەنۋگە ماجبۇرلەيدى. ال وعان شەك كەلتىرگەندەر قاتاڭ جازالاناتىن. ەۆرەيلەر مۇنداي ءدىني قۋدالاۋعا مۇلدە توزە المادى. اڭىزدا وسى كەزدە يەگوۆا قۇدايى اۆراامعا ايان بەرىپ باسقا جاققا قونىس اۋدارىپ، ءوز مەملەكەتىن قۇرۋدى بۇيىرادى. اۆراام ءوز تايپاسىن باستاپ، ۋردان كەتىپ، ەفرات وزەنىن بويلاپ، سولتۇستىكتى بەتكە الىپ، تارتىپ وتىرادى. ولار حارران وتكەلى ارقىلى باتىسقا بەتتەپ، مىڭ ءبىر ماشاقاتتا حاناانعا، ياعني، بۇگىنگى پالەستينا جەرىنە كەلىپ تابان تىرەيدى. حاناان دەگەنىمىز حانااندىقتاردىڭ مەكەنى سانالادى. ولار ءوز جەرلەرىنە كەلىپ قونىس تەپكەن تايپانى ەۆرەيلەر دەپ اتاپ كەتەدى. ونىڭ ماعىناسى «وزەننىڭ ارعى جاعىنان كەلگەندەر» دەگەن ءسوز بولاتىن. اۆراام حاناانعا كەلىپ ورنىعىسىمەن، يەگوۆا قۇدايى تاعى ايان بەرىپ، وعان: «سەن باسىڭدى كوتەرىپ، شىعىس پەن باتىستى، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى بارلاپ قارا. سەنىڭ كوزىڭ جەتكەن جەردىڭ ءبارىن مەن سەن جانە سەنىڭ ۇرپاعىڭا سىيعا تارتاتىن بولامىن جانە ول سەندەردىڭ ماڭگىلىك قونىستارىڭ بولادى» - دەيدى. اتالعان اڭىزدىڭ نەگىزىندە پالەستينانى اللا تاعالا ەۆرەيلەرگە ارنايى سىيلاپتى. مۇنداي سەنىم ەۆرەيلەردىڭ بۇلجىماس نانىمىنا اينالىپ، ولاردىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەتتى ۇعىم سانالادى. ەۆرەيلەر كەلۋدەن بۇرىن حانااندىقتار تاپتىق قوعامعا بەت الىپ، ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتى ايتارلىقتاي وركەندەگەن ەل ەدى. ىنجىلدە ول تۋرالى:  «ءسۇت پەن بال اعىپ جاتقان مەكەن» - دەپ سۋرەتتەلەدى. العاش كەلگەندە ەۆرەيلەردىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتى حانااندىقتاردان كوپ مەشەۋ بولاتىن. قۇدىرەتتى حانااندىقتاردىڭ وزدەرىن قۇلدانىپ، اسسيميلياتسيالاۋىنان قورعانۋ ءۇشىن اۆراام ءدىني سەنىمنىڭ كۇشىمەن ءوز تايپاسىن اينالاسىنا توپتاستىرا ءبىلدى. ول: «ەۆرەيلەردىڭ قۇدايى يەگوۆا ەرەكشە قۇدىرەتتى. ەۆرەيلەر يەگوۆانىڭ سۇيگەن قۇلدارى سانالادى. يەگوۆا مەن ەۆرەيلەر قاسيەتتى شارتقا قاسام بەرگەندەر. يەگوۆا ءتاڭىرى بىزگە باقىت پەن بايلىق سىيلايدى جانە ءبىزدى قورعايدى» - دەپ سەندىرەتىن. يەگوۆانىڭ تاعى ءبىر اتى حريستيان دىنىندە ەۆرەيلەردىڭ قۇدايى  ياحۆيدىڭ (ماڭگىلىك عۇمىر كەشۋشى) قاتە وقىلۋى. كەيىن كەلە وسى قاتەلىك ەشبىر تۇزەتىلمەستەن يەگوۆا بولىپ  تاريحقا ەندى. اۆراامنىڭ دا اۋەلگى ەسىمى ابرام بولاتىن. ءبىر كۇنى يەگوۆا قۇدايى وعان ايان بەرىپ: «سەنىڭ اتىڭ اۆراام بولسىن!» - دەپتى. ونىڭ ماعىناسى «بۇكىل ەلدىڭ اتاسى» دەگەن ءسوز ەدى. مىنە، سولاي اۆراام ءبىر عانا تاڭىرگە سەنەتىن نانىمدى قالىپتاستىردى. بۇل  ەۆرەيلەردىڭ ياھۋدي ءدىنىنىڭ باستاۋى بولاتىن. اۆراامنىڭ بالاسى ىسقاققا پايعامبارلىق قونىپ، قاسيەتتى قۇدىستا 80 جىل عۇمىرىن وتكىزىپتى. قارتايعان شاعىندا اللانىڭ راقىمىمەن ەگىز ۇل كورىپتى. ءبىرىنشىسىنىڭ ەسىمى يەسۋ، ەكىنشىسىنىڭ ەسىمى جاقىپ ەكەن. ىسقاق جاقىپقا ەرەكشە مەيىرى ءتۇسىپ، العىس-باتاسىن بەرەدى. يەسۋ وعان قىزعانشاقتىق ەتىپ، ونى ولتىرۋگە نيەت ەتىپ جۇرەدى ەكەن. مۇنى سەزگەن شەشەسى جاقىپتى ناعاشىسىنا جىبەرەدى. ناعاشىسىنا بارار جولدا تۇسىنە اسپانعا ورلەپ بارا جاتقان پەرىشتەلەر كىرەدى. اللا تاعالا جاقىپقا: «مەن ساعان بەرەكە بەرەيىن. ۇرپاعىڭدى كوبەيتەمىن. وسى جەردى – بايتل مۇحاداستى سول ۇرپاقتارىڭا مەكەن ەتەمىن» - دەيدى. سول ءتۇسى بويىنشا اللاعا ارناپ ءبىر عيباداتحانا سالۋدى ماقسات تۇتادى. كەيىن عيباداتحانا سالاتىن ورىن بەلگىلەيدى. سول جەردە بايتل مۇحاداس بوي كوتەرەدى. جاقىپ ىسقاق ولگەن سوڭ، ەۆرەي تايپالارىنىڭ كوسەمىنە اينالادى. جاقىپ بيلىك قۇرعان جىلدارى حانااندا قاعىرشىلىق اپاتى بولىپ، ەگىس القاپتارى تولىعىمەن كۇيىپ كەتەدى. اشتىقتان ادامدار قىرىلا باستايدى. حالقىن امان ساقتاۋ ءۇشىن جاقىپ پايعامبار ەلىن باستاپ، وڭتۇستىككە بەتتەپ، ءنىل وزەنىنىڭ قۇيار ساعاسىنداعى گوشەن ايماعىنا قونىس اۋدارادى. ەۆرەيلەر مىسىردى 430 جىل مەكەن ەتىپتى. جات جەرگە بارعان سوڭ، ولار مىسىر پەرعاۋىندارىنا قۇلدىققا جەگىلىپ، ازاپتا عۇمىر كەشەدى. ۇلكەن رامزەس ءىى پەرعاۋىنىنىڭ زامانىندا (مولشەرمەن جاڭا ەرادان بۇرىنعى 1317-1251 جىلدارى ارالىعى) ەۆرەيلەردىڭ لەۆي تايپاسىنان شىققان مۇسا پايعامبار  مىسىردى تاستاپ،ەۆرەيلەردى باستاپ پالەستيناعا قايتا ورالادى. ءسويتىپ، ولار ءتورت عاسىرعا سوزىلعان قۇلدىقتان ارەڭ قۇتىلادى. ەۆرەيلەردىڭ پاسحا مەرەكەسى يەگوۆا قۇدايىنىڭ قولداۋىمەن جەڭىسكە جەتىپ،  مىسىردان قاشىپ شىققان  كۇننىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان. «مىسىردان كەتۋ ەستەلىگى» دەپ اتالاتىن كىتاپتا جازۋىنشا يەگوۆا قۇدايى ەۆرەيلەردىڭ مىسىردان قاشىپ شىعۋىن قورعاپ-قولداۋى ءۇشىن جانە ولاردىڭ اراسىنا بىتىراي  قونىستانعان مىسىرلىقتاردى ءولتىرۋ ءۇشىن ەۆرەيلەردى ءوز شاتىرلارىنا قويدىڭ قانىن جاعىپ، بەلگى سالۋعا بۇيىرىپتى. يەگوۆا قۇدايى ەۆرەيلەردى سول قانمەن بويالعان بەلگىلەرى ارقىلى تانىپ، قاپىدا جازىم ەتۋدەن ساقتاپ قالادى. سول سەبەپتى ەۆرەيلەردىڭ پاسحا مەرەكەسىن «قاشىپ قۇتىلۋ مەرەكەسى» دەپ اتاسا دا بولادى. ەۆرەيلەردىڭ مىسىر پەرعاۋىندارىنىڭ قاندى شەڭگەلىنەن امان قۇتىلعان وسى ەرلىكتەرىن باتىس الەمى تۇگەلدەي ازاتتىققا ۇمتىلعان ۇلتتاردىڭ سيمۆولى سانايدى. بەندجامين فرانكلين مەن توماس دجەففەرسونداي اقش قۇرۋشى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءوزى مۇسا پايعامباردىڭ باستاۋىمەن قىزىل تەڭىزدى كەشىپ ءوتىپ، مىسىردان امان قۇتىلعان ەرلىكتەرىن امەريكانىڭ مەملەكەتتىك گەربىنە اينالدىرعان بولاتىن. جانە وعان «قاتىگەز بيلەۋشىلەرگە قارسى تۇرىپ، تاڭىرگە مويىنۇسىنۋ» دەگەن سوزدەردى جازىپ قالدىرعان ەدى.

مۇسا پايعامبار ەۆرەيلەردى باستاپ، قىزىل تەڭىزدى كەسىپ ءوتىپ، سيناي قۇمىنا بارىپ تىعىلادى. اتالعان ءشول دالادا ولار قىرىق جىل عۇمىر كەشىپ، مىڭ ءبىر ماشاقاتپەن سيناي تاۋىنىڭ ەتەگىنە جەتەدى. سيناي تاۋىنا بارعان سوڭ، يەگوۆا قۇدايى مۇساعا ون ءتۇرلى وسيەتتى ايان ەتەدى. بۇل تاۋراتتاعى ايگىلى «مۇسانىڭ ون ءتۇرلى وسيەتى» دەپ اتالادى. ال قۇراندا مۇسا پايعامبار ەڭ كوپ اتالاتىن تۇلعا. ول تۇڭعىش شاريعات زاڭدارىن جاساۋشى پايعامبار رەتىندە دارىپتەلەدى.

مۇسانىڭ ون ءتۇرلى وسيەتىنىڭ ومىرگە كەلۋى ياھۋدي ءدىنىنىڭ ومىرگە كەلگەنىنەن دەرەك بەرەدى. مۇسا ەۆرەيلەردى باستاپ، «ءتاڭىر سىيلاعان جەردىڭ» شەتىنە ءىلىنىپ، ءوز ميسسياسىن اياقتار الدىندا اللا ونى ءوز پاناسىنا الىپ كەتەدى. ەۆرەيلەر مۇسانىڭ ءىزباسارى يسۋس ءناۆيننىڭ باستاۋىمەن جالعاستى ساپار شەگىپ، حاناانعا قايتىپ ورالادى. جاڭا ەرادان بۇرىن 13-عاسىرعا كەلگەندە ەۆرەيلەر حانااندىقتار مەن باسقا دا تايپالاردى باعىندىرىپ، كوشپەلى ومىردەن وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا بەت الدى. وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا رۋلىق ءتۇزىم دە ىدىراپ تىندى. وسىدان كەيىن سولتۇستىكتە ەۆرەيلەردىڭ ون تايپاسى بىرلەسكەن تايپالار وداعى قالىپتاستىپ، وزدەرىن يزرايل دەپ اتادى. ال ءولى تەڭىزدىڭ باتىس-وڭتۇستىك بولىگىندە دجامين جانە يۋدا تايپالارىنىڭ تاعى ءبىر وداعى قۇرىلىپ، «يۋدا» دەپ اتالدى. بۇل ءداۋىر ەۆرەيلەردىڭ تاريحىندا «بيلەردىڭ ءداۋىرى» دەپ ايگىلەيدى. ونداعى بي تايپالار وداعىنىڭ كوسەمى سانالادى. ولاردى «پايعامبار»، «بيلەۋشى» جانە «قۇتقارۋشى» دەپ، ءپىر ساناپ، اسپەتتەيدى. ولار قۇدايدىڭ ەۆرەيلەردى بيلەۋ ءۇشىن تاڭداپ العان پەندەسى سانايدى. بيلەر ءداۋىرى ءىس جۇزىندە ەۆرەيلەردىڭ اسكەري دەموكراتيالىق داۋرەنى سانالدى. ەۆرەيلەر حانااندىقتاردى باعىندىرۋ كەزىندە كريت ارالىنان كەلگەن تەڭىزدىك  فيليستيملياندىقتاردىڭ قاتتى قارسىلىعىنا تاپ بولدى. ولار وسى ولكەدە ەڭ العاش مەتال قارۋلاردى قولدانا بىلگەن ۇلت بولاتىن. ولاردىڭ سوعىس قۋاتى ەرەكشە كۇشتى بولدى. پالەستينا دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى فيليستيملياندىقتار دەگەن ءسوزدىڭ تۇرلەنۋىنەن كەلىپ شىققان. فيليستيملياندىقتارمەن  سوعىستا ەۆرەيلەر سان مارتە جەڭىلىس تاپتى. ءتىپتى، ەۆرەيلەردىڭ قاسيەتتى كەلىسىم كىتابى سالىنعان ساندىقتىڭ ءوزى فيليستيملياندىقتارعا قولدى بولعان كەزدەرى دە بولدى. سوعىستاعى جەڭىلىس ەۆرەي تايپالارىنىڭ بىرلىگىن نىعايتا ءتۇستى. سوعىس بارىسىندا ءار تايپانىڭ كوسەمدەرىنىڭ دە بيلىگى ارتتى. بۇل ءۇردىس مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىن تەزدەتتى. مىنە، وسىلاي ەجەلگى ەۆرەيلەر سىرتقى جاۋمەن سوعىس بارىسىندا بىرتىندەپ تۇتاس ءبىر ۇلت بولىپ قالىپتاستى.

جاڭا ەرادان بۇرىن 11-عاسىرعا كەلگەندە حالىق ءماجىلىسى ساۋلدى ەۆرەيلەردىڭ تۇڭعىش پاتشاسى ەتىپ سايلادى. سودان باستاپ ەۆرەيلەردىڭ مادەنيەت تاريحى نەمەسە تاپتىق قوعام تاريحى باستالدى. ساۋل ەۆرەيدىڭ 12 تايپاسىن بىرىكتىرىپ، ءبىرتۇتاس ارميا قۇرىپ، فيليستيملياندىقتارمەن سوعىسىپ، جەڭىسكە جەتتى. بىراق ساۋلدىڭ ءوزى سوعىس مايدانىندا شاھيد بولدى. ساۋل ولگەن سوڭ ەۆرەي تايپالارىنىڭ كوسەمى ءداۋىت پايعامبار ساۋلدىڭ ۇلىمەن پاتشالىق تاققا تالاسىپ، بۇل تارتىس ءداۋىت  پايعامباردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى دا، ول ەۆرەيلەردىڭ پاتشاسى بولىپ سايلاندى. ءداۋىت تاققا وتىرعان سوڭ، قۇدىستى استانا ەتىپ بەلگىلەدى دە، ونى ءداۋىت قالاسى اتادى. بۇل بۇگىنگى يەرۋساليم  شاھارى بولاتىن. رەسمي تاريح ءداۋىتتى داڭقتى قولباسى، اسقان ساياساتكەر بولعان دەسەدى. ول ەرەكشە قۋاتتى ارميانى جاساقتاپ، فيليستيملياندىقتاردى ءبىرجولاتا جەڭدى دە، ءبىرتۇتاس، ەرەكشە قۋاتتى ەۆرەي پاتشالىعىن قالىپتاستىردى. ول 40 جىل تاقتا وتىرعان كەزدە سان مارتە جورىققا اتتانىپ، كۇللى قارا تەڭىزدىڭ شىعىس جاعالاۋىن تولىقتاي باعىندىرىپ، وزىنە المان-سالىق تولەپ تۇراتىن باعىنىشتى ەلدەرگە اينالدىردى. فينيكيالىقتار مەن ازداعان فيليستيملياندىقتار عانا ءداۋىت پاتشاعا باعىنىشتى بولعان جوق. مەملەكەتتىڭ بىرتۇتاستىعىن  ودان بەتەر بەكەمدەي ءتۇسۋ ءۇشىن بيلىكتى ورتالىققا شوعىرلاندىرۋ ارقىلى ياھۋدي ءدىنىن بارىنشا دارىپتەپ، ونى ءبىرتۇتاس ەۆرەي پاتشالىعىنىڭ مەملەكەتتىك دىنىنە اينالدىردى. ءداۋىت پايعامبار بيلىك قۇرعان داۋىردە يەرۋساليم كۇللى ەۆرەيلەردىڭ ساياسي جانە ءدىني ورتالىعىنا اينالدى. قازىرگى ەۆرەيلەر مەن يزرايل مەملەكەتى ءداۋىت پايعامباردى ۇلتتىق قاھارمان، مەملەكەتتىڭ اتاسى سانايدى. مادەنيەت پەن ونەردىڭ قايتا گۇلدەنۋ داۋىرىندە يتاليا ءمۇسىنشىسى ميكەلاندجەلونىڭ ايگىلى ساۋلەت تۋىندىسى «ءداۋىت» وسى ءداۋىت پايعامباردىڭ بەينەسى نەگىزىندە سومدالعان. ءداۋىت پايعامبار ومىردەن وتەر الدىندا ءوزىنىڭ كىشى ۇلى سۇلەيمەن پايعامباردى وزىنە مۇراگەر ەتىپ بەكىتتى. سۇلەيمەن جيىرما جاسىندا تاققا وتىردى. زابۋردىڭ «پاتشالار» داستانىندا سۇلەيمەن پايعامباردى قارۋ مەن قاعازعا بىردەي جەتىك، اقىلىنا ەرلىگى ساي، ەل باسقارۋدىڭ ەپتىسى، كەمەڭگەر بيلەۋشى رەتىندە سۋرەتتەيدى. سۇلەيمەن پايعامباردىڭ بيلىگى كەزىندە ەۆرەي پاتشالىعى ساياساتى ءادىل، ءوندىرىسى دامىعان، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» مەملەكەتتىڭ گۇلدەنگەن ءداۋىرى بولدى. بۇل كەزەڭ ەۆرەي ۇلتىنىڭ تاريحىنداعى التىن ءداۋىر سانالادى. ەۆرەيلەر سۇلەيمەن پايعامباردىڭ ەڭ ۇلى ەڭبەگى يەرۋساليم قالاسىن سالۋمەن بىرگە يەرۋساليم عيباداتحاناسىن سالۋ دەپ بىلەدى. سۇلەيمەن سيون تاۋىندا يەگوۆاعا ارناپ الىپ عيباداتحانا تۇرعىزادى. قۇرىلىسقا جەتى جىل ۋاقىت جۇمسالىپتى. عيباداتحانانىڭ كوركى كوز سۇرىنتەدى. التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن قاپتالعان. سول زامانداعى قۇرىلىس ونەرىنىڭ جاۋھارى سانالادى. بۇل ءداۋىر ياھۋدي ءدىنىنىڭ دە داۋرەندەگەن كەزى بولاتىن. سۇلەيمەن پاتشا ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە ءسان-سالتانات پەن قىزىق-قۇمارعا بەرىلىپ، سارايدان ساراي سالدىرىپ، حالىق قازىناسىن سۋشا شاشقاندىقتان ەلدىڭ رەنىشىن تۋدىرىپ، مەملەكەتتى قۇلدىراتىپ جىبەردى دەسەدى. سوعان قاراعاندا، قارتايعانشا ورىن-تاققا كەنەدەي جابىسىپ وتىراتىنداردىڭ كوبى قانشا جەردەن دانىشپا «عاسىر عۇلاماسى» بولسا دا مەملەكەتكە جاقسىلىق اكەلمەيتىن كورىنەدى. پەرىشتەلەرمەن كۇندە تىلدەسىپ وتىراتىن پايعامباردىڭ ءوزى سولاي بولعاندا جاي پەندەدەن نە سۇرايسىڭ؟!

سۇلەيمەن پاتشا ومىردەن وتكەننەن كەيىن، قۋاتتى ەۆرەي پاتشالىعى ەكىگە ءبولىندى. سولتۇستىگىندەگىلەر سول باياعىداي يزرايل پاتشالىعى دەپ اتالدى دا، ون ۇلكەن تايپا ساماريانى استانا ەتتى. ال وڭتۇستىك بولىگى ەۆرەي پاتشالىعى دەپ اتالدى دا، سول باياعىداي يەرۋساليمدى استانا ەتتى. ەكىگە بولىنگەن ەۆرەيلەر  ءوزارا جاۋلاسىپ، مەملەكەتتىڭ بەرەكەسىن كەتىردى. سول داۋىردە ولارمەن تەڭ كەلەتىن باسقا دا قۋاتتى پاتشالىقتار بولماعاندىقتان، ەكى مەملەكەت ەكى ءجۇز جىل دەربەس جانە قاتار ءومىر سۇرە الدى.

جاڭا ەرادان بۇرىنعى 8-عاسىرعا كەلگەندە،  قوس وزەن الابىنداعى اسسيريالىقتار كۇشەيىپ، باتىس ازيانىڭ ساياسي جاعدايىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردى. اسسيريالىقتار الدىمەن ءيزرايلدى تىزە بۇكتىرىپ، ولارعا المان-سالىق تولەتتى. سوڭىنان، جاڭا ەرادان بۇرىنعى 721-جىلى ساماريا قالاسىن جاۋلاپ الدى. ولار پاتشادان قاراشاعا دەيىن 27 000 ادامدى تۇتقىنعا ءتۇسىرىپ، ءيزرايلدى اسسيريانىڭ ءبىر ولكەسىنە اينالدىردى. ال ەۆرەي پاتشالىعى ودان كەيىن دە 100 جىلداي ءومىر ءسۇردى. بىراق، اسسيريالىقتارعا اۋىر المان-سالىق تولەۋدىڭ ەسەبىنەن عۇمىر كەشتى. جاڭا ەرادان بۇرىنعى 605-جىلى اسسيريا جاڭا ۆاۆيلون تارابىنان جويىلدى دا، ەندى جاڭا ۆاۆيلون پاتشاسى ناۆۋحودونوسور ءىى مەن مىسىر پەرعاۋىنى نەحو ءىى پالەستيناعا تالاسقان سوعىستىڭ وتىن تۇتاندىردى. ناۆۋحودونوسور ءىى يەرۋساليمدى ون سەگىز اي بويى قورشاۋعا الىپ، جاڭا ەرادان بۇرىنعى 586-جىلى ونى جاۋلاپ الدى. قاتىگەز جاۋ قالانى قانعا بوياپ، قالا قامالدارىن كۇل-تالقان ەتتى. سۇلەيمەن پايعامبار سالدىرعان عيباداتحانانى تۇگىن قالدىرماي توناپ، قيرانداعا اينالدىرىپ جىبەردى. ەۆرەيدىڭ پاتشاسىنان تارتىپ،  ۋازىر-اقسۇيەكتەرى قولونەر شەبەرلەرىمەن قوسىپ ءجۇز مىڭداعان ادامدى تۇتقىن رەتىندە ۆاۆيلونعا ايداپ كەتتى. ولار سول ارادا جارتى عاسىر قۇلدىقتا ءجۇردى. بۇل تاريحتا «ۆاۆيلون قۇلدىعى» دەپ اتالادى.

«ۆاۆيلون قۇلدىعى» داۋىرىندە جات جۇرتتا قۇلدىقتا بولعان ەۆرەيلەر جاڭا ءدىني يدەيانى ويلاستىرىپ جاتتى. ولار يەگوۆا قۇدايىنان وزدەرىن قۇتقارۋشى مەسسيانى جىبەرۋدى تىلەپ، جات جۇرتتاردىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتقارىپ، ءوز مەملەكەتىن قايتا تۇلەتۋدى ارماندادى. مۇنداي يدەيانى، ەڭ الدىمەن، يەزەكيل پايعامبار قۇلدىقتا جۇرگەن ەۆرەيلەردىڭ اراسىندا ناسيحاتتاي باستادى.  پايعامبار اتانعان ادام پەرىشتەلەر ارقىلى قۇدايمەن تىلدەسىپ وتىراتىن، سول ارقىلى الدىن-الا ءبارىن بولجاپ-بىلەتىن دانىشپاندار دەپ قارالاتىن. ولاردىڭ كوبى عۇلامالىق ءبىلىمى بار بايقامپاز، العىر، زيالى ادامداردىڭ ورتاسىنان شىعاتىن. جاڭا ەرادان بۇرىنعى 538-جىلى پارسىلار جاڭا ۆاۆيلوندى تالقاندادى. پارسىنىڭ پاتشاسى ۇلى كير ءىى ەۆرەيلەردىڭ پالەستيناعا قايتىپ، يەرۋساليم عيباداتحاناسىن قايتا سالۋعا رۇقسات بەردى. يەزەكيل پايعامباردىڭ ساۋەگەيلىگى  بىرتىندەپ ءومىر شىنلىعىنا اينالا باستادى. ايتۋلارعا قاراعاندا، ءبىرىنشى توپتا 40 مىڭ ادام ءوز ەلىنە ورالىپتى. ەۆرەي ءدىنباسىلارى يەرۋساليمدە اكىمشىلىك پەن ءدىننىڭ ۇستەمدىگى بىرىكتىرىلگەن بيلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، پارسى يمپەرياسىنا باعىندى. جاڭا ەرادان بۇرىنعى 516-جىلى قايتا سالىنعان عيباداتحانانىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. ول ەۆرەيلەر تاريحىندا ەكىنشى عيباداتحانا اتىمەن بەلگىلى. سول ارقىلى سۇلەيمەن پاتشا سالدىرعان العاشقى عيباداتحانادان پارىقتى ايتىلادى. وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا ەۆرەيلەر تاۋراتنىڭ جاڭا نۇسقاسىن قۇراستىرۋعا كىرىسىپ، ءدىني شاريعاتتار مەن ءدىني راسىمدەردى بەلگىلەپ، ياھۋدي ءدىنىنىڭ سوڭعى قالىپتاسۋ ءۇردىسىن اياقتادى. ياھۋدي ءدىنىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىندا ەۆرەيلەر اتام زاماننان بەرى ساقتالىپ قالعان جازبالاردى ءدىن عۇلامالارىنىڭ ساراپتاۋىمەن رەتكە كەلتىرىپ، ءدىني جورالعىلاردىڭ تالاپتارىنا ۇيلەسەتىن جالپى جيناق شىعارىپ، ونى تاۋرات دەپ اتادى. ەۆرەيلەر تاۋراتتى قۇداي مەن ادامداردىڭ اراسىنداعى كەلىسىم رەتىندە قاراستىرادى. تاۋرات ەۆرەيلەردىڭ تاريحي داستانى، اڭىز-ءاپسانالارى، ءدىني وسيەتتەرى مەن ءدىني اڭىزداردىڭ جيىنتىعى. قۇران اياتتارىنا زەر سالساق، بۇل قاسيەتتى كىتاپ حازىرەتى  مۇسا دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، كوپ ۋاقىت وتپەستەن-اق اۋەلگى تۇپنۇسقاسىنان اۋىتقي باستاعان. ۋاقىت وتە كەلە، يزرايل ۇرپاقتارى كوپتەگەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، تاۋرات كىتابى ساقتالعان ساندىقتى جوعالتقان. وسى سەكىلدى جايتتار تاۋرات كىتابىنىڭ مازمۇنىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا اكەپ سوقتىرادى. الەمدە ەسكى وسيەت اتىمەن تانىلعان تاۋرات كىتابىنىڭ بىزگە بەلگىلى ءۇش نۇسقاسى بار:

1. ياھۋديلەر مەن پروتەستانتتار سەنىمىندەگى يبريت تىلىندەگى نۇسقاسى;
2. ريم جانە شىعىس حريستيان شىركەۋلەرى قابىل ەتكەن گرەك تىلىندەگى نۇسقاسى;
3. ساميريلەردىڭ قابىل ەتكەن «سامي-ريشە» نۇسقاسى;

تاۋرات ادامزاتتىڭ مادەنيەت قازىناسىندا ەرەكشە مانگە يە مادەني مۇرا.  ول كەيىن كەلە حريستيان ءدىنى مەن ورتا عاسىرلىق ەۋروپاعا شەشۋشى ىقپالى بولدى. حريستيان ءدىنى ياھۋدي ءدىنىنىڭ ءبىر تاڭىرلىك ۇستانىمىمەن الەمدى قۇتقارۋشى قۇدىرەت يدەياسىنا مۇراگەرلىك ەتتى. ءتىپتى، تاۋراتتى تولىعىمەنەن قابىلدادى دەسە دە بولادى. بىراق حريستياندار تاۋراتتى تولىق ەمەس، سوندىقتان اللا تاعالا كەيىن تاعى ءوز پايعامبارلارىن جىبەرىپ، ادامدارمەن باسقاشا ۋاعدالاستى دەپ سانايتىندىقتان. تاۋراتتى «ەسكى وسيەت» دەپ اتايدى. سول ارقىلى العاشقى حريستيان ءدىنىن تاراتۋشىلار قۇراستىرعان ءىنجىلدى «جاڭا وسيەت» دەپ اتاپ، تاۋراتتان پارىقتايدى. حريستيانداردىڭ ءىنجىلى ەكەۋىنىڭ بىرىككەن نۇسقاسى دەسە دە بولادى. تاۋراتتاعى وقيعالار مەن كەيىپكەرلەر ەكى مىڭ جىلدان بەرى باتىس ادەبيەتىندەگى شىعارماشىلىق جاسامپازدىقتىڭ ماڭگى سارقىلمايتىن قاينار كوزىنە اينالعان. ونىڭ كەيىنگى داۋىرگە بولعان عالامات ىقپالى قۇراننان بۇرىنعى ەشقانداي كىتاپپەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.

جاڭا ەرادان بۇرىنعى 333 جىلى ماكەدونيا پاتشاسى ەسكەندىر زۇلقارنايىن پالەستينانى باسىپ الدى. ال ەسكەندىر زۇلقارنايىن ومىردەن وتكەن سوڭ، ىلگەرىندى-كەيىندى مىسىردىڭ پتولەمەي پاتشالىعى مەن سيريانىڭ سەلەۆكيدتەر پاتشالىعى پالەستينانى بيلەدى. وسى مەزگىلدە يۋدەيا اتاۋى ومىرگە كەلدى. سول كەزدەگى گرەكتەر پالەستينانىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن وسىلاي اتاعان كورىنەدى. ماعىناسى  «ەۆرەيلەردىڭ جەرى» دەگەنگە سايادى. پتولەمەي پاتشالىعى داۋىرىندە ءبىر ءبولىم ەۆرەيلەردى مىسىردىڭ الەكساندريا قالاسىنا ايداپ اپارىپ، قۇلدىقتا ۇستايدى. كەيىن ولار قۇلدىقتان ازات ەتىلىپتى. ولاردىڭ اراسىنان الەكساندريا قالاسىندا تۇراتىن ەۆرەيدىڭ 70 وقىمىستىسى تاۋراتتى يبريت تىلىنەن گرەك تىلىنە اۋدارادى. 70 وقىمىستى ارقايسىسى جەكە-جەكە بولمەدە تۇرىپ، ءوزارا ءبىر-بىرىمەن بايلانىسسىز جاعدايدا ارقايسىسى تۇتاس كىتاپتى تولىعىمەن اۋدارىپ شىعادى. ءبىر قىزىعى، جەتپىسىنىڭ اۋدارماسى، ءسوز-سويلەمى، ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن بىرىنەن-ءبىرى تۋعانداي بولىپ شىعىپتى دەسەدى. تاۋراتتىڭ وسى اۋدارما نۇسقاسىن كەيىنگىلەر جەتپىس عۇلامانىڭ گرەك تىلىندەگى نۇسقاسى دەپ اتايدى.

جاڭا ەرادان بۇرىنعى 198-جىلى سيريانىڭ سەلەۆكيدتەر پاتشالىعى پالەستينانى باسىپ الادى. سەلەۆكيدتەر پاتشالىعى گرەكتىك اسسيميلياتسيالاندىرۋ ساياساتىن قولدانىپ، يەرۋساليمدى گرەك ۇلگىسىندەگى قالاعا اينالدىرۋعا تىرىسادى. جاڭا ەرادان بۇرىنعى 168 جىلى سەلەۆكيدتەر ياھۋدي ءدىنىن زاڭسىز دەپ جاريالاپ، ەۆرەيلەردى باسقا دىنگە سەنۋگە ماجبۇرلەيدى. ءتىپتى، ولار ەۆرەيلەردى اتىپ-اسىپ، كيەلى ءۇيدى توناپ كەتەدى. بۇل ەۆرەيلەردىڭ قاتتى قارسىلىعىنا ۇشىراپ، ەۆرەيلەر ءوز ءراۆۆينى ماتيانىڭ باسشىلىعىندا قارۋلى كوتەرىلىسكە شىعادى. ماتيا قايتىس بولعان سوڭ، ەۆرەيلەر ونىڭ ۇلى يۋدانىڭ باسشىلىعىندا جالعاستى كۇرەسەدى. يۋدا ەرەكشە قايراتتى، ەرجۇرەك قولباسى بولىپتى. ونى ادامدار سىرتتاي «ماككابي» دەپ اتايدى ەكەن. ونىڭ ماعىناسى قۇرىش بالعا نەمەسە كۇرزى  دەگەندى بىلدىرەدى. سول سەبەپتى بۇل كوتەرىلىستى تاريحشىلار ماككابي كوتەرىلىسى دەپ اتايدى. ەكى جىلعا سوزىلعان قان-قاساپ سوعىستان كەيىن جاڭا ەرادان بۇرىنعى 165-جىلى ەۆرەيلەر يەرۋساليمدى باسىپ الىپ، كوتەرىلىستى جەڭىسپەن اياقتايدى. سەلەۆكيدتەر پاتشالىعى ەۆرەيلەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولادى.   ماككابي اۋلەتى ءدىني ۇستەمدىك ورناتىپ، ماككابي پاتشالىعى دەپ اتالدى. وسىدان سوڭ، قاسيەتتى ءۇي قالپىنا كەلىپ، ياھۋدي ءدىنى دە وركەن جايادى. ماككابي اۋلەتى پالەستينانى ءجۇز جىلدان اسا ۋاقىت بيلەدى.

جاڭا ەرادان بۇرىنعى 2-عاسىردا ريم يمپەرياسىنىڭ ىقپال-كۇشى جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنا جەتتى. جاڭا ەرادان بۇرىنعى 64-جىلى ريمدىكتەر سيريانى باسىپ الىپ، ءوزىنىڭ ءبىر باعىنىشتى ولكەسىنە اينالدىردى. پالەستينا قاتەر استىندا قالدى. جاڭا ەرادان بۇرىنعى 63-جىلى ريم گەنەرالى پومپەي يەرۋساليمدى جاۋلاپ الىپ، ون ەكى مىڭ ادامدى وققا بايلاپ، پالەستينانى سيرياعا بىرىكتىردى. ريم يمپەرياسىنىڭ ۇستەمدىگى كەزىندە ەۆرەيلەر ۇنەمى قارۋلى قارسىلىق كورسەتىپ، ريمدىكتەردىڭ قاتىگەز باسقىنشىلىعىنا ۇزدىكسىز قارسى شىعىپ وتىردى. جاڭا ەرانىڭ 66-جىلى ريم گۋبەرناتورى فلورۋس قاسيەتتى سارايعا اشىق توناۋ جۇرگىزدى. ونىڭ اسكەرلەرى قاسيەتتى سارايعا كىرۋگە كەدەرگى جاساعان بارلىق ادامدى قىرىپ سالدى. بۇل كەزدە ءتوزىمى تاۋسىلعان ەۆرەيلەر قولىنا قارۋ الىپ، الەمدەگى ەڭ قۇدىرەتتى يمپەرياعا قارسى سوعىستى. بۇل تاريحتا ەۆرەي سوعىسى دەپ اتالدى. ەۆرەيلەر قارۋ-جاراق پەن ازىق-تۇلىكتىڭ تاپشىلىعىنا قاراماستان، يەرۋساليمدى جان سالا قورعادى. اقىر سوڭىندا، ريمدىكتەر يەرۋساليمگە باسىپ كىردى. ەكى جاق قاسيەتتى ساراي ءۇشىن قيان-كەسكى ۇرىس سالىپ، ناتيجەسىندە قاسيەتتى سارايدىڭ ءوزى قيرانداعا اينالدى. جان كەشتى جاساقتىڭ ەڭ سوڭعى ءبىر توبى ءولى تەڭىزدىڭ جاعاسىنداعى جارتاسقا سالىنعان ماسادا قامالىنا شەگىنىپ، سول ارادا ءۇش جىل قارسىلىق كورسەتتى. جاڭا ەرانىڭ 73-جىلى 960 ەۆرەي جاساعى ەر-ايەل، كارى-جاسىنا قاراماستان ريم جاساعىنا بەرىلۋدەن باس تارتىپ، توپتىق تۇردە وزدەرىنە قول جۇمساپ، ەرلىكپەن قازا تاپتى. وسىدان كەيىن «ماسادا» دەگەن ءسوز ەۆرەي ۇلتىنىڭ ولىسپەي، بەرىسپەيتىن قارسىلىق رۋحىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى. ەۆرەيلەردىڭ قارسىلىعى ماسادا قامالىنىڭ الىنۋىمەن اياقتالعان جوق. سودان جارتى عاسىر وتكەندە جاڭا ەرانىڭ 132-جىلى بار-كوحبانىڭ باسشىلىعىندا ەۆرەيلەر تاعى دا كوتەرىلىسكە شىقتى. كوتەرىلىسشىلەر ريمدىكتەردى قۋىپ شىعىپ، يەرۋساليمدى قايتارىپ الدى. وعان توزبەگەن ريم يمپەراتورى اسا قۋاتتى قوسىندارىن اتتاندىرىپ، يەرۋساليمدى تاعى دا جاۋلاپ الدى. بار-كوحبانىڭ جاساقتارى يەرۋساليمنەن وڭتۇستىككە قاراي 12 شاقىرىم جەردەگى بەتال قامالىنا بەكىنىپ، تاعى دا 3,5 جىل سوعىس سالدى. سوڭىندا، قامال تالقاندالىپ، بار-كوحبا ەرلىكپەن قازا تاپتى. ريمدىكتەر ەۆرەيلەردىڭ قارىسىلىق سەزىمدەرىن ءبىرجولاتا ءوشىرۋ ءۇشىن يەرۋساليمنىڭ امان قالعان بارلىق عيماراتتارىن جەرمەن جەكسەن ەتىپ قيراتىپ، تازالاپ، سوقامەن جىرتىپ، قۇلازىعان قۋ دالاعا اينالدىردى. ەۆرەيلەر اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىرادى. سول كەزدە قۇل رەتىندە باسقا ەلدەرگە ساتىلىپ كەتكەن ەۆرەيلەردىڭ سانى جارتى ميلليوننان اسىپتى. امان قالعاندارىنىڭ ءوزى پالەستينادان قۋىلىپ، كۇللى الەمگە تارىداي شاشىلىپ كەتتى. وسىدان باستاپ ەۆرەيلەر پالەستينادا ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى.

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن يسا پايعامبار، قۇراندا ءماريامۇلى يسا ءماسىح دەپ ايتىلادى. يسا - قۇراندا اتى اتالعان 25 پايعامباردىڭ ءبىرى. ونىڭ ەسىمى قۇراندا 25 رەت اتالادى. ول يسلام مەن حريستياندا بىردەي مويىندالعان. يساعا اللا تاعالا ءىنجىلدى جىبەرگەن دەسەدى. يسا ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىرىندا اللانىڭ ىزگى جولىن دارىپتەپ، كوپ ەڭبەكتەنگەنىمەن، وعان بار جوعى 12 شاكىرت (قۇراندا «حاۋاري» دەپ اتالادى) قانا ەرىپتى. ونىڭ ءبىرى سوڭىندا ونى ساتىپ كەتكەن مۇنافىق بولىپ شىعادى. ەۆرەيلەر وعان ەرمەك تۇگىلى، ونى ولتىرۋگە وقتالادى. ناتيجەسىندە، اللا تاعالا جابىرەيىلدى جىبەرىپ، يسانى كوككە الىپ كەتكەن دەسەدى. ال ەۆرەيلەردىڭ كرەستكە شەگەلەپ ولتىرگەنى ونى ساتىپ كەتكەن شاكىرتى تايتانوس ەكەن. يسانىڭ ءولىمى حريستيان ءدىنى مەن ياھۋدي دىنىندەگىلەردىڭ اراسىنداعى ماڭگىلىك وشپەندىلىككە ۇلاستى.

ريم يمپەرياسىنىڭ ۇستەمدىگىنەن كەيىن ەۆرەيلەردىڭ تراگەدياعا تولى، وتانسىز، بوسقىندىق ءومىر باستالدى. جانە ول تىم ۇزاق – 2000 جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلدى.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى 

Abai.kz