قازاق حاندىعى: تۇتاستىق جانە بىتىراڭقىلىق كەزەڭدەرى 

2021 جىلدىڭ 26 اقپان، جۇما كۇنگى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ №8-9 سانىندا تاريحشى سامات وتەنيازدىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم… ەسكى دەرەكتەر نەگە جوق» اتتى ماقالاسى جاريالانىپ، ماقالادا 2019 جىلى «ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسىندا جارىق كورگەن مەنىڭ «قازاق حاندارى تۋرالى زەرتتەۋلەر» (XV ع. ورتاسى – XVIII ع. باسى) اتتى مونوگرافيامداعى ەسىم حان جونىندەگى وي-پىكىرلەرىم مەن تۇجىرىمدارىما قاتىستى ەكى سىن ايتىلىپ، ونداعى ءۇش كەمشىلىك كورسەتىلىپتى. ولاردىڭ ءبارى ماقالانىڭ العاشقى جانە سوڭعى بەتتەرىندە تۇر. ال ماقالانىڭ قالعان بارلىق بولىگى اۆتوردىڭ ەسىم حان تۋرالى جەكە ويلارى مەن تۇجىرىمدارىن قامتىعان. بۇل جەردە اۆتوردىڭ نەگىزگى ماقساتى تۇسىنىكسىزدەۋ، ول  ەسىم حان جونىندەگى ءوز ويلارىن بايانداعىسى كەلگەن بە، الدە ەسىم حان تۋرالى مەنىڭ ويلارىما سىن ايتپاق بولعان با، ۇقپادىم.

مۇنى اۆتوردىڭ وزىنە قالدىرىپ، التىن ۋاقىتىن ءبولىپ، كىتاپتاعى ەسىم حان تۋرالى پىكىرلەرىمە سىني كوزقاراس ءبىلدىرىپ، كەمشىلىكتەردى كورسەتكەنىنە راقمەت ايتا وتىرىپ، مىناداي جاۋاپتار قايتارۋدى ءجون كوردىم.

ماقالا اۆتورى العاشقى بەتتە: «…داۋى مەن تارتىسى كوپ XVIII عاسىرداعى حاندار داۋىرىنە بارماي، 1715 جىلى قايتىس بولعان تاۋكە حانمەن «قازاق حاندارىنىڭ تاريحىن» تامامداعان ەكەن»، – دەپ جازادى. بۇل – سىن ەمەس، سولاي  بولسا دا، تۇسىندىرە كەتەيىن. ەگەردە ماقالا اۆتورى مونوگرافيانى جاي  قاراي سالماي، كىرىسپەدەن باستاپ جاقسى تانىسقاندا، بۇلاي جازباعان بولار ەدى. ويتكەنى بارلىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ كىرىسپەسىندە زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتىمەن قاتار، تاقىرىپتىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى مىندەتتى تۇردە ايتىلادى.  كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ شارتتى تۇردە ەكى كەزەڭگە –  بىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن تۇتاستىق كەزەڭ جانە بىتىراڭقىلىق كەزەڭ دەپ ەكىگە بولىنەتىندىگى، تۇتاستىق كەزەڭگە كەرەي حاننان تاۋكە حانعا دەيىنگى ارالىق جاتاتىندىعى، ال ەكىنشى كەزەڭگە – تاۋكە حاننان كەيىن ءۇش جۇزدە بولعان  حاندار مەن ولارداعى حاندىق بيلىك جويىلعانعا دەيىنگى ارالىقتىڭ جاتقىزىلعانى ايتىلعان. سونداي-اق بۇل كىتاپتىڭ ماقساتى حاندىق ءداۋىردىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى، ياعني كەرەي حاننان تاۋكە حانعا دەيىنگى  قازاقتىڭ 17 حانىنىڭ تاريحي ءرولىن انىقتاۋ ەكەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.

ەندى سامات وتەنيازدىڭ ماقالاسىنداعى سىندارعا رەت-رەتىمەن توقتالايىن. «ەسىم حان تۋرالى زەرتتەۋدىڭ شالا جازىلعانىن اۆتوردىڭ ءوزى دە مويىندايتىن سياقتى»، –  دەگەن العاشقى سىنعا: «ءبىز ەسىم حان تۋرالى تۇجىرىمدارىمىزدى  اياقتاي كەلە، بۇل جۇمىس قازاق تاريحىنداعى بەلگىلى تۇلعانىڭ تاريحي رولىنە ارنالعان العاشقى جۇمىستاردىڭ ءبىرى جانە بولاشاقتا تىڭ دەرەكتەر ارقىلى ەسىم حاننىڭ تاريحي بەينەسى ودان ءارى تەرەڭ زەرتتەلە تۇسەدى دەپ ويلايمىز»، – دەگەن قورىتىندىمىز نەگىز بولعان ەكەن. وسىعان قاتىستى ايتارىم: ءوزىن سىيلايتىن اۆتور ەشقاشان شالا جۇمىسىن جاريالامايدى. بۇل – ءبىرىنشى. ال، ەكىنشىدەن، عىلىمي ەتيكا بويىنشا ءاربىر زەرتتەۋشى مامان عىلىمنىڭ  شەگى جوق ەكەندىگىن سەزىنە وتىرا، ءوزى ورىنداعان جۇمىستىڭ سول شەكسىزدىكتىڭ ءبىر بولىگى ەكەندىگىن، بولاشاقتا سول باعىتتا تالاي ىزدەنىستەردىڭ بولاتىندىعىن  مىندەتتى تۇردە قورىتىندىدا اتاپ وتەدى. بۇل –  قورىتىندىعا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ  ءبىرى. ءبىر جۇمىسپەن عىلىمدى توڭكەرىپ تاستادىم دەۋ، ماسەلەنى تولىق شەشتىم دەۋ سول ادامنىڭ مامان ەمەستىگىن، دەڭگەيىنىڭ تايازدىعىن كورسەتەدى. وسىنى س.وتەنياز دا ءبىلۋى كەرەك ەدى. عالىم رەتىندە عىلىمي ەتيكانىڭ،  قورىتىندىعا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەسە نەمەسە بىلمەسە، وندا ول ءوز ويىندا قالا بەرسىن.

قالعان سىنداردىڭ ءبارى  كولەمدى ماقالانىڭ ەڭ سوڭعى بەتىندە ايتىلعان ەكەن. «1643 جىلعى وقيعالار كەزىندە ەسىم حان ءتىرى ەدى، سونداي-اق  سول تاريحي جاعدايلاردىڭ كۋاسى بولعان ەدى. تاريحشى بەرەكەت كارىباەۆ قازاقتىڭ اتاقتى ەرجۇرەك حانى ەسىمدى 1629 جىلى ء(بىزدىڭ كىتاپتا ەسىم حان 1628 جىلى قايتىس بولعان دەلىنگەن. – ب.ك.) قايتىس بولعان دەپ، بۇرىنعى تاريحشىلاردىڭ قاتەسىن قايتالاعان ەكەن. ەسىم حان 1645 جىلدان سوڭ قايتىس بولعان. ارينە ناقتى جىلى مەن كۇنى بەلگىسىز».

مۇندايدا عىلىمدى قۇرمەتتەيتىن  كاسىبي  مامان  ءوزى جاساپ وتىرعان تۇجىرىمىنا نەگىز بولار دەرەكتى كورسەتۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ماقالا اۆتورى ەشبىر دەرەكسىز بۇكىل گازەت وقىرماندارىنىڭ شاتاسۋىنا جول بەرىپتى. قازىرگى تاڭدا تاريحىمىزداعى، اسىرەسە ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلارداعى تاريحي وقيعالاردىڭ  داتالارى ءارتۇرلى وقۋلىقتاردا ءارتۇرلى داتالارمەن بەرىلىپ  جاتقان كەزدە س.وتەنيازدىڭ ەسىم حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى تۋرالى «جاڭالىعى» شاتاسۋدى ودان ءارى شيەلەنىستىرە تۇسكەن سياقتى.  اۆتور مۇنداي پىكىردى قايدان العان دەسەك، وسىدان 100 جىلداي ۋاقىت بۇرىن م.تىنىشپاەۆ «XVII-XVIII عع. قىرعىز-قازاقتار (قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا ماتەريالدارعا قوسىمشا)» اتتى ەڭبەگىندە جازعان ەكەن. اتالعان ەڭبەگىندە مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ: «1635 جىلى جاڭگىر تەك سۇلتان دەپ اتالسا، ال 1643 جىلى كوپ ساندى جوڭعار اسكەرىنە قارسى 600 عانا ادام شىعارا السا، وندا ەسىمدى  1635-1643 جىلدار ارالىعىندا، دالىرەك ايتساق، 1643 جىلعا تاياۋ قايتىس بولعان دەۋگە بولادى»، – دەپ جازعان ەدى. (تىنىشپاەۆ م. يستوريا  كازاحسكوگو نارودا. سوستاۆيتەلي ي اۆتورى پرەديسلوۆيا پروف. تاكەنوۆ ا.س. ي بايگاليەۆ ب. – الما-اتا، «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 1993, 160 ب.). ال سامات وتەنياز: «1643 جىلعى وقيعالار كەزىندە ەسىم حان ءتىرى ەدى»، «ەسىم حان 1645 جىلدان سوڭ قايتىس بولعان»، – دەگەن پىكىرىنە قانداي وقيعانى  نەگىز ەتىپ الىنعانى تۇسىنىكسىز. م.تىنىشپاەۆ زامانىندا ورتاعاسىرلارداعى تاريح عىلىمىنىڭ، ونىڭ ىشىندە دەرەكتىك بازانىڭ قانداي بولعانى بەلگىلى. سودان بەرگى ءبىر عاسىرداي ۋاقىت ىشىندە وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىن XX عاسىر باسىنداعى احۋالمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ال سامات وتەنياز بولسا، ءوز تۇجىرىمى ارقىلى، وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى كۇندەردەن ءبىر عاسىر ارتتا قالعانىن ناقتى كورسەتىپ وتىر. سول سەبەپتى دە ماقالا اۆتورىنا ناقتى ءبىر تاقىرىپقا قاتىستى پىكىر ايتار الدىندا، «الدىمەن سول تاقىرىپتىڭ تاريحناماسىمەن تەرەڭىرەك تانىسىپ الىڭىز نە بولماسا، سول تاقىرىپ بويىنشا جەتەكشى ماماننىڭ ەڭبەگىمەن تانىس بولىڭىز» دەپ ايتار ەدىم.

ەندى ەسىم حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى تۋرالى:  «بەرەكەت كارىباەۆ… بۇرىنعى تاريحشىلاردىڭ قاتەسىن قايتالاعان ەكەن»، – دەگەن پىكىرگە توقتالايىق. ەسىم حاننىڭ قايتىس بولعان  جىلىن قاتە كورسەتكەن «بۇرىنعى تاريحشىلار» كىمدەر ەكەن، سوعان نازار سالايىق.

وسى كۇنى وتاندىق تاريح عىلىمىنداعى  قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ ەتنو-ساياسي ماسەلەلەرى بويىنشا ەڭ جەتەكشى مامان بولىپ رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا تۇراتىن جەرلەسىمىز تۇرسىن يكرامۇلى سۇلتانوۆ سانالادى. ول ءوزىنىڭ 1970 جىلداردان كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى زەرتتەۋلەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاق حاندىعى تاريحىنىڭ ءارتۇرلى ماسەلەلەرىنە ارناپ، ون شاقتى مونوگرافيالار مەن وقۋلىقتار شىعاردى. تۇرسىن سۇلتانوۆ – 1983 جىلى شىققان بەس تومدىق قازاق سسر تاريحىنىڭ II تومىنداعى التىن وردا، ابىلقايىر حاندىعى، قازاق حاندىعى داۋىرلەرىنە ارنالعان تاراۋشالاردى كەرەمەت ورىنداعان مامان. سونداي-اق ەسىم حان تۋرالى قاراستىرىلعان «قازاق حاندىعىنىڭ XVII عاسىرداعى ساياسي جاعدايى» اتتى تاراۋشانىڭ اۆتورى. (قازاق سسر تاريحى. (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن). بەس تومدىق. II توم. الماتى: قازاق سسر-ءىنىڭ «عىلىم» باسپاسى، 1983, 294-303بب.). ت.ي.سۇلتانوۆ  العاش رەت وسى تاراۋشادا، سودان سوڭ كەيىنگى كەزدەرى جازىلعان زەرتتەۋلەرىنىڭ بارىندە  ماحمۋد بەن ءۋالي اتتى اشتارحانيلىق اۋلەت تاريحشىسىنىڭ 1634-1640/1641 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان «باحر ال-اسرار» ەڭبەگىندەگى مالىمەتكە سۇيەنىپ، ەسىم حاننىڭ حيجرا بويىنشا 1038 جىلدىڭ باسىندا، ال قازىرگى جىل قايىرۋ بويىنشا 1628 جىلدىڭ قىركۇيەك-قازان ايلارىندا ءوز اجالىنان قايتىس بولعانىن جازادى. بۇل دەرەك ازىرشە عىلىمي ورتاعا بەلگىلى بولعان جالعىز مالىمەت بولىپ ەسەپتەلەدى.

سودان بەرى  40 جىلداي  ۋاقىت وتسە دە،  بۇل داتاعا قارسى پىكىر ايتقان شەتەلدەردە دە،  ەلىمىزدە دە ءبىر دە ءبىر تاريحشى جوق. ت.ي.سۇلتانوۆ – تاريحشى رەتىندە ءوز ەڭبەكتەرى ارقىلى الىس تا جاقىن ەلدەرگە تانىمال بولعان جانە دۇنيەجۇزىندەگى شىعىستانۋشىلاردىڭ ءبارى مويىنداعان كاسىبي مامان. ونىڭ مونوگرافيالارى  الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ تىلىنە اۋدارىلعان. ەسىم حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى جونىندەگى ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ وسى پىكىرىن ءبىز ەسىم حان تۋرالى ماقالالارىمىزدىڭ بارىندە ۇنەمى قولدانىپ ءجۇرمىز. قالعان تاريحشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك وسى ماسەلەدە ت.ي.سۇلتانوۆقا سىلتەمە جاسايدى. ول دەگەنىمىز – تاريحشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك بۇل داتانى قولدايدى دەگەندى  بىلدىرسە كەرەك. اۆتوردىڭ ايتىپ وتىرعان «بۇرىنعى تاريحشىلارى» – ت.ي.سۇلتانوۆ جانە ەسىم حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى تۋرالى وعان  سىلتەمە بەرۋشىلەر. تەك تاريحشى س.وتەنياز عانا «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ارقىلى ەسىم حاننىڭ قايتىس بولعان جىلىمەن كەلىسپەيتىنىن اتالعان ماقالاسى ارقىلى كورسەتىپ وتىر.

ماقالا سوڭىندا اۆتور مەنىڭ كىتابىمداعى كەمشىلىكتەر تۋرالى: «ب.كارىباەۆ زەرتتەۋىنىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى – ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانباعانى الدىمەن كوزگە ءتۇستى… قازاق مەملەكەتى (حاندىعى) تاريحىن زەرتتەي وتىرا، ش.ش.ۋاليحانوۆقا كوڭىل بولمەگەندىكتەن كوپ قاتەلىكتەر جىبەرگەن»، – دەيدى. ءبىز بۇل جونىندە مىناداي ويدى بىلدىرمەكشىمىز.  ش.ءۋاليحانوۆتىڭ قازاق تاريحىنداعى الاتىن ورنى مەن اتقارعان ءرولى ءسوز جوق ەرەكشە. وعان ەشكىم دە داۋ ايتا الماس. ال ناقتى كەرەي حان مەن تاۋكە حانعا دەيىنگى ارالىقتاعى قازاق حاندارى جونىندە ش.ءۋاليحانوۆ قانداي ەڭبەكتەر جازىپ، وي-پىكىرلەر ايتقان ەكەن، سوعان كوڭىل اۋدارالىق. قازاق حاندارى ىشىندە ول «ابىلاي» اتتى ماقالاسىندا تاريحي تۇلعانىڭ  XVIII عاسىرداعى ءومىر تاريحىن بايانداسا، «تاريح ي راشيديدەن» اتتى زەرتتەۋىندە دەرەكتىڭ مازمۇنىن قىسقاشا تۇردە  تۇسىنىكتەمەلەرمەن بايانداپ بەرەدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى ەڭ العاشقى مالىمەت –  كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ابىلقايىر حاننان ءبولىنىپ كەتۋى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيديىندە» باياندالاتىنى بارشاعا ايان.  شىعارماداعى موعولستان حاندىعى مەن ماۋەرانناحرداعى كوپتەگەن  وقيعالاردى، تاريحي ءىرى تۇلعالاردى جانە تاعى باسقا تاريحي جاعدايلاردى ش.ءۋاليحانوۆ اۋدارا وتىرا، العاش رەت بايانداپ بەرەدى. ال  كەرەي مەن جانىبەك حاندار تۋرالى مالىمەتتەر قولجازبادا بولسا دا، ولار تۋرالى ايتىلمايدى.  ەگەردە شوقان  كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ تاريحي ءرولى تۋرالى جازعان بولسا، وندا ءبىز شوقاندى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى مەن ونىڭ ءبىر عاسىرعا جۋىق  تاريحىن  ەڭ العاش زەرتتەگەن، قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ تاريحناماسىن باستاعان جانە ونىڭ كوش باسىندا تۇرعان  زەرتتەۋشى دەپ تانىعان بولار ەدىك. وكىنىشتىسى، شوقاننىڭ «تاريح-ي راشيدي-دەن» اتتى ماقالاسىندا بۇل تۋرالى ماعلۇماتتار كەزدەسپەيدى. تەك قانا: «قىپشاقتا نەمەسە جوشى ۇلىسىندا بۇرىندىق حان بولدى»، – دەگەندى ايتادى. دەگەنمەن دە، شوقاننىڭ اتالعان ماقالاسىندا ەتنيكالىق تاريحىمىزعا، التىن وردا تاريحىنا  قاتىستى عىلىمي قۇندىلىعىن ءالى كۇنگە دەيىن جوعالتپاعان جاقسى تۇجىرىمداردىڭ بار ەكەندىگىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. ودان كەيىنگى شوقاننىڭ «پروفەسسور ي.ن.بەرەزينگە حات» اتتى ماقالاسىندا باسقا ءبىر ماسەلەر بويىنشا تۇجىرىمدار ايتۋ ءۇشىن  قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى – اقنازار حان، شىعاي سۇلتان، جادىك سۇلتان، شەلىم حانزادا ەسىمدەرى كەزدەسىپ وتىرادى. بىراق ناقتى تۇجىرىمدار جاسالمايدى. سوندىقتان دا ءبىز ەسىم حان جونىندەگى تاراۋشادا ش.ۋاليحانوۆقا  ەشقانداي سىلتەمەلەر جاسامادىق.

وسى جەردە ماقالا اۆتورى س.وتەنياز: «ش.ش.ءۋاليحانوۆ ەڭبەكتەرىن پايدالانباۋ – قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى بارلىق عالىمداردىڭ قاتەسى»، –  دەگەن ورتاق كەمشىلىكتى كورسەتەدى. مەنىڭشە، وعان باسقا زەرتتەۋشىلەر ءوز ويلارىن ايتا جاتار دەپ ويلايمىن.

دەرەكتىڭ دايەكتى بولعانى ءجون

ماقالاداعى كەلەسى ءبىر ارنايى كورسەتىلگەن كەمشىلىككە: «قازاق مەملەكەتى تاريحىنا قاتىستى قازاق تىلىندە جارىق كورگەن زەرتتەۋلەردى دە (م.ماعاۋين، ب.كومەكوۆ، س.وتەنيازوۆ ج.ب.) تۇگەل پايدالانباعانى كورىنىپ تۇر»، –  دەگەن پىكىرى جاتادى. بۇل سىنعا قاتىستى مىناداي تۇسىندىرۋلەر بەرە كەتەيىن:

بىرىنشىدەن, ماقالا اۆتورى كورسەتىپ وتىرعان ەڭبەك – مونوگرافيالىق زەرتتەۋ ەمەس، قادىرعالي جالايىر دەرەگىنىڭ  قازاقشا اۋدارماسى. جاقشا ىشىندەگى اۋدارماشىلاردىڭ اتى-جوندەرى تولىق ەمەس، شاعاتاي-قازاق تىلىنەن اۋدارىپ، العى ءسوزىن جازعاندار – ن.مينگۋلوۆ، ب.كومەكوۆ، س.وتەنيازوۆ. ال جالپى رەداكتسياسىن قاراعان – مۇحتار ماعاۋين. ەكىنشىدەن، اۆتور ايتىپ وتىرعان تۋىندى 1997 جىلى جارىق كورگەن. ال وعان دەيىن،  1991 جىلى «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسىنان ر.سىزدىقوۆا مەن م.قويگەلديەۆتىڭ «قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى» اتتى ەڭبەگىنىڭ شىققانى بەلگىلى. 1991 جىل مەن 1997 جىلعى باسىلىمداردى سالىستىرساق، 1997 جىلعى باسىلىمدا ورتاعاسىرلىق تاريحشىنىڭ تۋىندىسى تولىعىمەن قازاقشا اۋدارىلىپ بەرىلگەن. بۇل وسى باسىلىمنىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتەدى.  ال 1991 جىلعى باسىلىمدا «جىلنامالار جيناعىنىڭ» «ب.گودۋنوۆقا ارناۋ مەن قادىرعالي ءبيدىڭ ءوزى جازعان داستاندارى» عانا قازاقشا اۋدارىلعان. ونداعى داستاندار سانى – 9. بۇل شىعارمانىڭ تەك وريگينالدى ءبولىمى دە، قالعان بولىمدەرى – كومپيلياتيۆتى سيپاتتا. 1991 جىلعى باسىلىمنىڭ  ۇشىنشى تاراۋىندا «جىلنامالار جيناعىنىڭ» اراب گرافيكاسىنان ترانسكريپتسيالانعان ءماتىنىنىڭ تولىق نۇسقاسى بەرىلەدى. بۇل وسى نۇسقانىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتەدى. سونداي-اق 1991 جىلعى  باسىلىمدا قوس اۆتوردىڭ دەرەككە قاتىستى تاريحي جانە تىلدىك جاعىنان زەرتتەۋلەرى جەكە تاراۋلاردا باياندالادى. بىراق ەكى باسىلىمدا دا ەسىم حانعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ مازمۇندارى بىردەي، اۋدارماداعى  ايىرماشىلىقتار ونشا الشاق ەمەس. ال نەگە ءبىز 1991 جىلعى باسىلىمدى ءجيى قولدانىپ، سىلتەمەلەر بەرەمىز دەسەك، وندا قازاقشا اۋدارىلعان ءماتىندى ءوز بەتىڭشە  تەكسەرىپ كورۋ ءۇشىن شىعارمانىڭ تولىق ترانسكريپتسياسى بەرىلگەن. مىنە، سوندىقتان 1991 جىلعى باسىلىمعا ءجيى سىلتەمەلەر جاسايمىز. ال س.وتەنيازدىڭ قاتىسۋىمەن شىققان 1997 جىلعى باسىلىمدا  ترانسكريپتسيا جوق، بەرىلمەگەن. وسىدان كەيىن اۆتورلارىنىڭ ءبىرى س.وتەنياز  بولعان باسىلىمعا نەگە سىلتەمە بەرمەيدى دەگەن وكپەڭىزدىڭ، رەنىشىڭىزدىڭ  كەمشىلىككە اينالعانىن بىردەن بايقاپ وتىرمىن. ەگەردە 1997 جىلعى باسىلىم بولاشاقتا قايتا باسىلىپ وعان ءماتىننىڭ تولىق ترانسكريپتسياسى قوسا بەرىلسە، وندا سول باسىلىمعا دا سىلتەمە بەرۋگە ۋادە ەتەمىن. ال وعان دەيىن قادىرعالي جالايىر ەڭبەگىنىڭ 1991 جىلعى باسىلىمىن پايدالانا بەرەمىن.

س.وتەنيازدىڭ ءۇشىنشى كورسەتكەن كەمشىلىگىنە: «قازاق مەملەكەتىندەگى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ءرولى كورىنبەيدى»، –  دەگەن پىكىرى جاتادى. تاۋەلسىزدىك العاننان  بەرگى وتاندىق تاريحنامانىڭ حاندىق داۋىرگە قاتىستى زەرتتەۋلەرىندە جەكە حاندار تاقىرىبىمەن بىرگە از بولسا دا بيلەر ينستيتۋتى، ەلشىلىك ينستيتۋتى، باتىرلار ينستيتۋتى سەكىلدى تاقىرىپتار كۇن تارتىبىنە قويىلىپ، ارنايى زەرتتەلە باستاعانى بەلگىلى.  ءسوز بولىپ وتىرعان مونوگرافيا اتاۋى «قازاق حاندارى تۋرالى زەرتتەۋلەر» دەپ اتالادى. سوعان قاراماستان، كىتاپتىڭ شىعاي حانعا، تاۋكە حانعا ارنالعان  تاراۋلارىندا قازاق قوعامىنداعى رۋ باسىلارى مەن بيلەردىڭ رولدەرى تۋرالى جالپىلاما  تۇردە بولسا دا ايتىلىپ وتكەن.  ەگەر ونى كورە الماساڭىز، وعان كىنالى ءبىز ەمەسپىز.

وسىلايشا، ءبىز س.وتەنيازدىڭ ءبىزدىڭ مونوگرافيامىزعا قاتىستى ايتقان  ەكى سىنى مەن بىلدىرگەن  بىرنەشە كەمشىلىكتەرىنە جاۋاپ بەردىك دەپ ويلايمىز.

ال ەندى س.وتەنيازدىڭ ءبىزدىڭ مونوگرافيامىزعا سىن ايتا وتىرىپ، ەسىم حاننىڭ تاريحىنا قاتىستى جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى مەن قاتەلىكتەرىنە بايلانىستى پىكىرىمىزدى بىلدىرەيىك.

تۇجىرىم جاساۋدى دەرەكتىك بازانىڭ ماڭىزى زور

س.وتەنياز «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم… ەسكى دەرەكتەر نەگە جوق» اتتى ماقالاسىندا ەسىم حان مەن تۇرسىن حان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار ماسەلەسىندە بىرنەشە قاتەلىكتەرگە جول بەرەدى. 1598-1628 جىلدارداعى قازاق حاندىعىنداعى «تەكەتىرەس» كەزەڭىندە قازاقتىڭ حانى كىم بولدى جانە قاي جىلدارى بولدى  دەگەن ماسەلەدە ول تەك ەسىم حاندى كورسەتەدى. «ەسىم حان 1625 جىلى تۇركىستانداعى ورداسىنا تۇرسىن سۇلتاندى شاقىرىپ، بيلەر كەڭەسىنە قاتىستىرىپ، جوڭعار قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستىڭ جوسپارىن باياندايدى»،  – دەپ جازادى اۆتور. ال بۇل تۋرالى ەسىم حان مەن تۇرسىن حاندى كوزىمەن كورىپ، قولىمەن امانداسقان ادامنىڭ جازعانىنا قۇلاق تۇرەلىك. «…مەن قازاق ىشىنە كەتتىم. تۇركىستاندا ەسىم حان قاسىندا ءۇش اي تۇردىم. ول ۋاقىتتا قازاقتىڭ حانى تۇرسىن حان ەدى، ول تاشكەنتتە تۇراتىن ەدى، تۇركىستانعا كەلدى. ەسىم حان ونى كورە باردى، مەنى ەسىك الدىنا قويىپ، ءوزى بارىپ، تۇرسىن حانعا كورىنىس قىلىپ، قايتىپ كەلىپ، مەنىڭ قولىمنان جەتەكتەپ الىپ باردى.  …تۇرسىن حان وزىمەن بىرگە تاشكەنتكە الىپ كەتتى. تاشكەنتتە تۇرسىن حان قاسىندا ەكى جىل تۇردىم. ەكى جىلدان سوڭ ەسىم حان تۇرسىن حاندى ءولتىردى»، – دەپ جازادى حيۋا حانى ءارى تاريحشىسى ابىلعازى (ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. – الماتى: انا ءتىلى، 1991,189 بەت). س.وتەنياز ەسىمدى حان، تۇرسىندى سۇلتان دەپ جازسا، سول كەزدەگى وقيعالاردىڭ تىكەلەي كۋاگەرى ابىلعازى تۇرسىندى قازاق حانى دەپ ايتادى. وسىدان كەيىن كىمگە سەنۋگە بولادى؟  «تەكەتىرەس» كەزەڭىندەگى وسى ءداۋىردىڭ ەڭ ءىرى ءبىلىمپازى ت.ي.سۇلتانوۆ ەكى رەت ەسىم حاننىڭ، ءبىر رەت تۇرسىن حاننىڭ تاقتى يەلەنگەنىن جازادى (پودنياتىە نا بەلوي كوچمە. پوتومكي چينگيز- حانا. –الماتى: «دايك- پرەسس»، 2001.211-222 بب.).

ەسىم حان تۋرالى ماقالا اۆتورى سامات وتەنياز:  «ەسىم حان بيلىك قۇرعان تۇستا – XVII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا… قازاق مەملەكەتىنىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان ەدى»، – دەپ ەشبىر دالەلدەۋسىز تۇجىرىم ايتادى. ال بۇكىل الەم مويىنداعان ت.ي.سۇلتانوۆ بولسا، «XVII عاسىردا قازاقستان ساياسي جاعىنان بىتىراڭقى ەل بولدى»، «XVII عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە فەودالدىق قىرقىسۋلار كۇشەيە ءتۇستى»، «جەكەلەگەن ءىرى قازاق سۇلتاندارى ءىس جۇزىندە ەسىم حاننان تاۋەلسىز بولدى»، «بۇل كەزدە قازاقتىڭ ەكى حانىنىڭ اراسىنداعى قاتىناستار… اسكەري قاقتىعىستارعا دەيىن بارىپ ءجۇردى»، –  دەگەن  تۇجىرىمدار ايتىپ، ونى ناقتى دەرەك مالىمەتتەرى ارقىلى كورسەتەدى. ال س.وتەنيازدا ونداي دالەلدەۋلەردىڭ ءبىرى جوق.  وسىدان كەيىن كىمگە سەنۋ كەرەك، كىمنىڭ پىكىرى دۇرىس، ونى وقىرمان ءوزى انىقتاپ الار دەيمىز. وسى جەردە تاعى دا ماقالا اۆتورىنا قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا قاتىستى وي-پىكىر، تۇجىرىم بىلدىرەر كەزدە ەڭ بولماسا، ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ بىرنەشە مونوگرافياسىمەن تانىسىپ الۋ كەرەك ەدى  دەپ ايتار ەدىم.

اۆتوردىڭ وسى ماقالاداعى تاعى ءبىر تۇجىرىمىنا: «…ەر ەسىم حان تاعىنان باس تارتىپ، مەملەكەت بيلىگى ءسوز جۇزىندە ونىڭ بالاسى جاڭگىر سۇلتاننىڭ قولىنا ءوتتى»، «الايدا يمانقۇل حان، ءوزى قانشا تاۋەلدى بولعانمەن قازاق حاندىعىن ىدىراتىپ، بيلىكتى قولىنا الۋدى ويلاماي قالعان جوق»،  –  دەگەن  «عاجايىپ» پىكىرلەرى جاتادى. ءبىز جوعارىدا ەسىم حاننىڭ 1628 جىلى قايتىس بولعانى جونىندە بەدەلدى ماماننىڭ پىكىرىن كەلتىرگەندىكتەن، ارى بارماي-اق قويايىق. اۆتوردىڭ وسىنداي تۇجىرىمدارىنان كەيىن «تەك تاريحشىلار عانا ەمەس،  گازەت وقىرماندارى دا قانداي  ويدا بولدى ەكەن؟» دەگەن سۇراق مازالاي بەرەدى مەنى.

س.وتەنياز ماقالاسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن ش.ءۋاليحانوۆ ماتەريالدارىنداعى اڭىزعا نەگىزدەلگەن ەسىم حاننىڭ قالماقتارعا جاساعان سوڭعى جورىعى جانە ەسىم حاننىڭ تۇرسىن حانعا قولداۋ كورسەتكەن قاتاعان جۇرتىنا جاساعان قياناتى تۋرالى بولىگى قۇرايدى. بۇل تۋرالى ناقتى جازبا دەرەك مالىمەتتەرىنە سۇيەنگەن ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندە وتە جاقسى قاراستىرىلعان، ال «قاتاعان قىرعىنى» جونىندە اۋىز ادەبيەتىنىڭ دەرەكتەرىنە نەگىزدەلگەن م.تىنىشپاەۆتىڭ،  شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ جازبالارى بار. سوندىقتان دا ءبىز بۇل جەردە ماقالا اۆتورىنا جوعارىدا  اتالعان اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن جاقسىلاپ تانىسۋ تۋرالى كەڭەس بەرەمىز.

كاسىبي تاريحشى ماماننىڭ باستى قاسيەتتەرىنىڭ بىرىنە –  ناقتى دەرەك مالىمەتتەرى ارقىلى تۇجىرىم جاساپ، قورىتىندى ايتۋ جاتادى. 1391 جىلى ءامىر تەمىردىڭ توقتامىس حانعا العاشقى جورىعى دەشتى قىپشاق ارقىلى وتكەنىن بۇكىل ەل بىلەدى. ول تۋرالى  تاريحشىلار نيزام اد-دين شاميدىڭ «زافار نامە» مەن شەرەف اد-دين ءيازديدىڭ وسى اتتاس «زافار-نامە» دەگەن ەڭبەكتەرىندە جاقسى باياندالعان. 1391 جىلدىڭ 28 ساۋىرىندە، جۇما كۇنى ءامىر تەمىر  ۇلىتاۋعا جەتىپ، تاۋ باسىنا كوتەرىلەدى دە، جان-جاعىنا سۇيسىنە قاراپ، تامسانادى. سول كۇنى  بارلىق جاۋىنگەرلەرگە  تاس جيۋعا جانە سول تاستاردان بيىك بەلگى جاساۋعا جارلىق  بەرەدى. سونداي-اق ءامىر تەمىر تاسقا ءوز اتىن، سول كەزدەگى كۇندى، ايدى، جىلدى جانە جورىق تۋرالى ەستەلىكتى تاسقا قاشاپ جازۋدى بۇيىرادى.(سبورنيك ماتەريالوۆ وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. II6 يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح سوچينەني، سوبراننىە ۆ.گ.تيزەنگاۋزەنوم ي وبرابوتاننىە ا.ا.روماسكەۆيچەم ي س.ا.ۆولينىم. م.-ل.، 1941, 113, 161). ماقالا اۆتورى بۇل دەرەكتەن حابارسىز بولعاندىقتان، ونى مۇلدە باسقاشا تۇسىندىرۋگە تىرىسادى.

ءبىزدىڭ مونوگرافيامىزدى سىناعان ماقالا اۆتورىنىڭ ەسىم حان جونىندەگى سوڭعى ويى تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ تۇر. «قازاقتىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ەسىم حانىنىڭ ەگەمەندى قازاق ەلىندە جولى بولماي-اق قويدى»، –  دەگەن ويىنىڭ  استارىندا نە تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن. ونى كوپشىلىك بولىپ تالداعان دۇرىس دەپ ويلايمىن.

جالپى قورىتا كەلە، ماقالا اۆتورىنا ايتارىم مىناۋ: كەز كەلگەن تاريحي ءبىر ماسەلە بويىنشا عىلىمي تۇجىرىم جاساۋ ءۇشىن  ەڭ الدىمەن، سول ماسەلەنىڭ زەرتتەلۋ تاريحىن ءبىلىپ العان ءجون. بۇل پىكىر ايتۋشىنىڭ قاتەلەسپەۋىنە جانە وزىنە دەيىنگىلەردىڭ ايتقان تۇجىرىمدارىن قايتالاماۋعا كومەكتەسەدى. جانە ەڭ باستىسى، قاراستىرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ دەرەكتىك بازاسىن جاقسى مەڭگەرۋ كەرەك.

بەرەكەت كارىباەۆ، قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

دەرەككوزى: قازاق ادەبيەتى گازەتى

Abai.kz