جالعاسى: ءۇشىنشى ءبولىم

باسى:

ءبىرىنشى ءبولىم،

ەكىنشى ءبولىم.

---

كەز-كەلگەن شىعارماشىلىق ەڭبەك بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن جازىلادى. مەنىڭشە، تاكەننىڭ  «جۇمباق جاندى» جازۋداعى ەڭ باستى اۆتورلىق ماقساتى – اباي ولەڭدەرىنىڭ پوەتيكالىق قۋاتىن جان-جاقتى تالداي وتىرىپ، ابايدىڭ قازاق ولەڭىنە ەنگىزگەن جاڭالىقتارىنا توقتالۋ بولعان سەكىلدى. ءسوز جوق، تاكەن اباي ولەڭدەرىن پوەتيكالىق تۇرعىدان وتە بيىك دارەجەدە تالداعان. ءبىز مۇنى -  «جۇمباق جاننىڭ» ەڭ بيىك، تابىستى بەلەسى دەپ تۇسىنەمىز.

اقىن ولەڭىن اقىن تالداسىن،- دەگەن ەسكى ءتامسىل بار. جانى بار ءسوز. ادەبيەتتەگى جولىن اقىن بولىپ باستاعان تاكەن، اباي ولەڭدەرىنىڭ ىشكى مازمۇنىن اقىنعا ءتان نازىك سەزىم، تەرەڭ تۇيسىكتەن ءنار العان سۇڭعىلا بىلگىرلىكپەن تالداعان.

ول ءوزىنىڭ «جۇمباق جانىندا» :

                                                           جەلسىز تۇندە جارىق اي،

ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ،

اۋىلدىڭ جانى تەرەڭ ساي،

تاسىعان وزەن كۇرىلدەپ.

تاماشا شۋماق. شەڭبەرى ۇلكەن، تىنىسى كەڭ شۋماق. اقىن جاساعان شۋماقتان ءبىز ەكى ءتۇرلى سۋرەت كورەمىز. اۋىلدىڭ جانىندا جايما سۋ. وندا ايدىڭ ساۋلەسى دىرىلدەيدى. سول اۋىلدىڭ جانىندا جانە تەرەڭ ساي. وندا وزەن اعادى. ءبىز تاسىعان وزەننىڭ سۋرەتىن كورمەيمىز، كۇركىرەگەن داۋىسىن ەستيمىز [1,57-58 ب]،- دەيدى.

كورەمىز... جانە ... ەستيمىز. وقۋشى ابايدىڭ ءبىر شۋماق ولەڭىندە ەكى ءتۇرلى سەزىمدى باستان وتكەرەدى. كورەدى جانە ەستيدى... قۇداي-اۋ، قالاي بايقاماعانبىز؟ ابايدىڭ ءدال وسى «جەلسىز تۇندە جارىق اي» ولەڭىن ەس بىلگەلى وقىپ كەلە جاتىرمىز عوي. ەكىۇداي كۇي كەشەتىنبىز. بىراق، ول قانداي كۇي؟ نە سۋرەت؟ نە قىلعان ءۇن ەكەنىن تولىق اجىراتىپ، بىلە بەرمەيتىنبىز. اقىن ولەڭىنىڭ سىرت اجارىنا تامسانۋدان ارىعا بارا الماپپىز. وقۋشىنىڭ وسى سەزىمدە بار دا، سانادا جوق ەكىۇداي كۇيىن ءدال تاۋىپ، ءدوپ باسقان سىنشى، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ، ونى اباي پوەزياسىنىڭ سىرلى الەمىنە جەتەلەپ الىپ كەلىپ، ەنگىزىپ جىبەرەدى.

ابايدىڭ ماحاببات ليريكاسى «قىزارىپ، سۇرلانىپ» ولەڭىندەگى مىنا ءبىر شۋماقتاعى وي مەن سەزىمدى ادەبيەت تەورياسى تۇرعىسىنان تالداي كەلە، تاكەن بىلاي دەيدى:

جانىندا جاپىراق،

ۇستىندە جۇلدىز دا،

ەلبىرەپ-قالتىراپ،

جىگىت پەن ول قىز دا.

جاۋىر بولعان جىردىڭ ەكپىنىنەن ادەيى اينىپ، اۋىزەكى ءسوزدىڭ ىرعاعىنا جاقىنداتا، التى بۋىنمەن جازىلعان جۇپ-جۇمىر، ءدوپ-دوڭگەلەك شۋماقتا كوپ سۋرەت، كوپ ماعىنا جاتىر. قىز بەن جىگىت – ۇپىرمەلى-شۇپىرمەلى بولعان جاندار ەمەس، تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن اعاش ەمەس. ولار جاپىراققا ۇقساپ ەلبىرەيدى، قالتىرايدى. جاپىراقتى ءۇزۋ قانشاما ارزان بولسا، ولاردى وسى ارادا ۇركىتۋ دە سونشا وڭاي. ولاردىڭ ۇستىنەن جۇلدىز قاراپ تۇر. بۇل – ماحاباتتىڭ شولپانى، جاراسىمنىڭ ءسانى. ول جاستارعا قىزىعا ما، شاشۋ شاشا ما بۇنى اقىن ايتپايدى، وقىرماننىڭ قيالىنا قالدىرادى. ساراڭ پوەزيا دەپ وسىنى ايتامىز. وسىنداي ساراڭ جولدار مەن جومارت ويدى، سۇلۋ سەزىمدى بەينەلەۋ قابىلەتى ابايدىڭ ەرەسەن بيىكتىگىن اڭداتادى [1, 59 ب].

اباي پوەزياسىنىڭ بار بولمىسىن تەرەڭنەن تۇسىنگەن تاكەن، اقىن ولەڭدەرىن تالداي وتىرىپ، سان ءتۇرلى قىزىقتى تۇجىرىمدار ارقىلى وقۋشىسىن ەلىكتىرە، سوڭىنان ەرتىپ وتىرادى. وي قانداي! بيىكتىك پەن كەڭدىك قانداي!

اباي شىعارماشىلىعىن تالداعان تاكەنننىڭ ادەبي تالداۋىنداعى ۇيلەسىمدى جۇيەگە قۇرىلعان سونى پىكىردى وقىعان سايىن قۇنىعا تۇسەسىڭ. قيسىندى وي جۇيەسى ارقىلى، ايتپاق بولعان نەگىزگى ويىنا ۇزاقتان قاراۋىل قويعان اۆتور، ءبىر تاقىرىپتان ەكىنشى تاقىرىپقا وتە جەڭىل اۋىسىپ كەتىپ وتىرادى. وقۋشى قيالىن الديلەپ وياتقان، ءىش پىستىرىپ جالىقتىرمايتىن ادەمى ءتاسىل. اۆتور ابايدىڭ «اتتىڭ سىنى» ولەڭىن تالداماس بۇرىن، جىلقىنىڭ ءتۇرى مەن تاريحىنا، ونىڭ حالىق ءومىرى مەن ادەبيەتتەگى الاتىن ورنىنا وتە قىزىقتى مالىمەتتەر ارقىلى كەڭىنەن توقتالادى.

ءوز ەڭبەگىندە تاكەن اباي شىعارماشىلىعىن بەلگىلى جۇيەمەن، تاقىرىپ بويىنشا تالداماعان. «جۇمباق جاندا» ابايدىڭ ءومىرى تۋرالى مالىمەتتەر مەن اقىننىڭ ەستەتيكالىق كوزقاراسى، ونىڭ الەۋمەتتىك ويلارى مەن ساتيراسى، ماحاببات ليريكالارى مەن تابيعات ليريكالارى ارالاسىپ كەلىپ وتىرادى. بۇل ءتاسىل ەڭبەكتىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ، اۆتوردىڭ ايتپاق بولعان ويىنا نۇسقان كەلتىرىپ تۇرعان جوق.

اۆتور ابايدىڭ تابيعات ليريكالارى تۋرالى: «ونىڭ پەيزاجى قيمىلعا، اداممەن قارىم-قاتىناسقا، ماعىنالىققا، اسەرلىلىككە تولى»،-دەي كەلە: «بۇل پەيزاج الەۋمەتتىك ويعا دا، قوعامدىق تۇرمىسقا دا، ماحاببات جارناماسىنا دا، اقىننىڭ كوڭىل-قوشىنا دا ارالاسىپ جاتادى [1, 59 ب]»،-دەيدى. راس، اقىن ابايدىڭ تابيعات ليريكالارىنداعى كورىنىس-قيمىلدا بولمىستان تىس كومەسكىلىك، تۇسپالشىلدىق  جوق. كوشپەلى قازاق تۇرمىسىنان الىنعان شىنشىل، ءتىرى سۋرەتتى وقۋشىعا اسا تۇسىنىكتى ەتىپ، «بۇرىن ءدال وسىنداي بولعان» دەگەندەي، ءبىر كەزدەرى اتا-بابامىز ءومىر سۇرگەن كوشپەلى تۇرمىستىڭ رەاليستىك شىندىعىن، اقىندىق شەشەن تىلمەن شەبەر سۋرەتتەيدى.

«ابايدىڭ پەيزاجى ءبىزدىڭ قانىمىزعا دارىپ، سانامىزعا ءسىڭىپ كەتكەن. كوكتەم كەلسە، ءبىز ابايدىڭ سوگىلگەن بۇلتىن، ويناعان نايزاعايىن ەسكە الامىز. جاز شىقسا ءبىز، ابايدىڭ كوكوراي شالعىنىنا اۋناعانداي بولامىز. كۇز كەلسە، ءبىز ابايدىڭ دىمقىل بۇرىككەن تۇمانىنا شومىلعانداي اسەرلەنەمىز. قىس تۇسسە، ءبىز قالتىراعان اقساقالدى شالدى كوز الدىمىزعا ەلەستەتەمىز. ابايدىڭ سامالى، ساعىمى، جەلى، جاڭبىرى، ۇسكىرىگى، ايازى باياعى كۇيىندە تۇرعانداي سەزىنەمىز [1, 59 ب]»،- دەگەن اۆتور ابايدىڭ تابيعات ليريكالارىنىڭ بار بولمىسى تۋرالى تولعاۋلى ويىن ەكى-اق ابزاتسقا سىيعىزعان. تەرەڭ بىلىممەن ۇشتاسقان شەبەرلىك دەگەنىمىز وسى!

اباي – تابيعاتتىڭ ءتورت مەزگىلىنە ولەڭ ارناعان قازاق اقىندارىنىڭ ەڭ العاشقىسى. قازاق دالاسىنداعى تابيعات كورىنىسىن عاجاپ رەاليستىك فورمادا سۋرەتتەگەن ابايدىڭ تاماشا ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى، ول – «كۇز».

بۇل ولەڭدە اقىن، كوشپەلى ەلدىڭ كۇزدى كۇنگى تىرشىلىگىن، كۇزگى تابيعات اياسىندا جۇدەگەن قازاق قاۋىمىنىڭ ءومىرىن سۋرەتتەيدى. مىنە، ابايدىڭ وسى «كۇز» ولەڭىن تاكەن ءوز ەڭبەگىندە ادەبي-تەوريالىق تۇرعىدان تالداعان. وقىپ كورەلىك:

سۇر بۇلت، ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان،

كۇز بولىپ، دىمقىل تۇمان جەردى باسقان.

بىلمەيمىن تويعانى ما، توڭعانى ما،

جىلقى ويناپ، بيە قاشقان، تاي جارىسقان.

اقىننىڭ نە ايتقالى كەلە جاتقانىن ءبىلۋ قيىن. ويناقى شەبەرلىكپەن باستالعان ولەڭ بىردەن قىزىقتىرا تارتادى دا، سىرىن ارتقا ساقتاي تۇرادى. «تويعانى ما، بىلمەيمىن، توڭعانى ما، جىلقى ويناپ،  بيە قاشقان، تاي جارىسقان»،- دەپ، ءار نارسەدەن دامەلەندىرەدى. سودان، ەكىنشى شۋماعىندا اقىن ءبىراز شەشىلگەندەي بولادى.

جاسىل ءشوپ، بايشەشەك جوق بۇرىنعىداي،

جاستار كۇلمەس، جۇگىرمەس بالا شۋلاي.

مىنە، مۇندا كوڭىلسىز جاستار جاڭاعى جارىسىپ جۇرگەن تاي-قۇلىندارعا بىردەن قاراما-قارسى سۋرەتتەلەدى. جانە «جاسىل ءشوپ، بايشەشەك جوق بۇرىنعىداي» دەگەندە ءتۇسى سىنعان جاسىل ءشوپ پەن اجارى سىنعان جاستار كوز الدىڭا قاتار كەلەدى، اسا ءبىر نازىك جاناما تەڭەۋ بوپ كەلەدى. وسىدان كەيىن اقىن تەڭەۋگە تىكە كوشىپ:

قايىرشى شال-كەمپىردەي ءتۇسى كەتىپ،

جاپىراعىنان ايرىلعان اعاش، قۋراي،- دەيدى.

قانداي عاجاپ!

بۇل ارادا قايىرشى شال-كەمپىرگە ۇقساپ قالعان اعاش، قۋرايدىڭ سۋرەتى كۇشتى مە، الدە، جاپىراعىنان ايرىلعان اعاش، قۋرايعا ۇقساس قايىرشىلاردىڭ بەينەسى باسىم با، ول جاعىن جىكتەۋ قيىن. اسىلى، يسكۋسستۆونىڭ كۇشى وسىنداي قايتالانباس شەبەرلىكتە بولسا كەرەك. «بەينەلەپ ويلاۋ» دەگەنىمىز دە وسىعان سايادى [1, 31-32 ب]»، - دەپ جازعان تاكەننىڭ بۇل تالداۋىن قازاق ادەبيەتىندەگى ولەڭ تالداۋدىڭ تاماشا كلاسسيكالىق ۇلگىسى دەپ قاراستىرساق قاتەلەسپەيمىز!

ابايدىڭ شىعارماشىلىق ومىرىنە زەر سالا قاراساق، 1886,1889,1896 جىلدار ابايدىڭ اقىندىق، ويشىلدىق ەڭبەكتەرىنىڭ ەڭ جەمىسى مول، ءونىمدى جىلدارى بولدى. بۇل كەزدە اقىلشى – ۇستاز دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، اعارتۋشىلىق كۇرەسكە بەلسەنە كىرىسكەن اقىن اباي، كوشپەندى قازاق قوعامىنداعى ناداندىق، جالقاۋلىق، كۇنشىلدىك، الاۋىز-ارىزقويلىقتى قاتتى سىنايدى. اقىن ءومىرىنىڭ وسى كەزەڭى تۋرالى تاكەن:

ماقساتىم ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق

ناداننىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشپاق

ۇلگى السىن دەيمىن ويلى جاس جىگىتتەر،

دۋمان-ساۋىق ويدا جوق اۋەل باستا-اق، - دەپ، ءوز ماقساتىن وقۋشىسىنا اشىق ايتادى»، - دەي كەلىپ: «شىنىندا دا، اباي وسى مۇراتتان ءومىر بويى تايعان جوق. مىنادان ۇيرەن دەپ، حالقىن ونەر-بىلىمگە شاقىردى، ءمورالدىڭ بيىكتىگىنە، سەزىمنىڭ تەرەڭدىگىنە، دۇنيەگە كوزقاراستىڭ كەڭدىگىنە قاراي بۇرىلدى. مىنادان جيرەن دەپ، قوعامنىڭ كەسەلدى جاقتارىن اشكەرەلەدى [1, 34 ب]»، - دەپ جازدى.

تاكەن تىلىمەن ايتقاندا، «ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق»،-كەزەڭىندە جازىلعان اباي ولەڭدەرىن تاقىرىپ جاعىنان بىرنەشە جىككە بولۋگە بولادى. بۇل ولەڭدەر ىشىنەن ءبىزدىڭ كوزىمىزگە الدىمەن ىلىنەتىنى اقىن ءومىر سۇرگەن سول كەزدەگى قازاق قوعامىنداعى ناداندىق، قاناۋشىلىق، جالقاۋلىق، جىك-جىككە بولىنگەن الاۋىزدىق، ارىزقويلىق سەكىلدى كەرتارتپا قايشىلىقتاردى سىناپ، مىنەيتىن الەۋمەتتىك ليريكالارى مەن ساركازمعا تولى ۋلى ساتيرالارى. اباي ءومىرىنىڭ وسى كەزەڭى تۋرالى م.اۋەزوۆ: «وسى تۇستا اقىندىق مادەنيەتى دە، ءبىلىمى دە جان-جاقتى ءوسىپ، كەمەلدەنە تۇسكەن اباي، زامانى مەن قوعامدىق ورتاسىنىڭ قايشىلىقتى كەمشىلىك مىندەرىن زور داۋىستى ۇلكەن كۇشپەن اشكەرەلەيتىن تاربيەشىلىك تارتىسقا بەلسەنە كىرىسەدى. سول سەبەپتى، بۇرىن قازاق دالاسىندا ايتىلىپ، جىرلانىپ كورمەگەن ءسوز سارىندارى تۋادى. وسى جىلداردا اباي ابدەن قالىپتاسقان رەاليست-اقىن بولۋىمەن قاتار، ءوزى سۋرەتتەپ وتىرعان ورتادا سان ءتۇرلى ادامداردىڭ ىشكى سىرىن، مىنەز ارەكەتتەرىن ءىرى شەبەرلىكپەن اشقان پسيحولوگ، سونىمەن قاتار ءوز زامانىنداعى الەۋمەتتىك قايشىلىقتار مەن اۋىرتپالىقتارعا ەم ىزدەۋشى قايراتكەر اقىنعا دا اينالادى. اباي بۇقارا حالىقتى قاناپ، ەل ۇستىنەن كۇن كورگەن باي، بولىس، بي، ستارشىن، ەلۋباسى، تولىپ جاتقان قۋ، پىسىق، ارىزقويلاردى – ەل دەنەسىندەگى ايىقپاس جارا، پارازيتتەر دەپ تۇسىندىرەدى. اقىن ءوز شىعارماسىندا «اتقامىنەرلەر»- دەگەن اتپەن بەلگىلى ءدال وسى ەل بيلەۋشىلەر توبىنا قاتتى شۇيلىگەدى [2, 111 ب]»،-دەيدى. مىنە، وسى «ەل دەنەسىندەگى ايىقپاس جارا – اتقا مىنەرلەر» توبىن، اقىن اباي ساركازمگە تولى اششى ساتيرانىڭ كەيىپكەرىنە اينالدىردى.

«اباي اۋىلداعى بولىستاردىڭ، بيلەردىڭ قورقاۋلىعى ۇستىنە مەيلىنشە قورقاق جۇرەكشايدى بولىپ العان سورلى ەكەنىن ايتىپ، ولتىرە سىقاق قىلادى. مۇنىڭ ءوزى ارىرەكتە گوگول مەن ششەدرين، بەرىرەكتە چەحوۆ سۋرەتتەگەن ورىس چينوۆنيكتەرىنە دە ءتان ەدى. جانە ولاردىڭ، اتالمىش جازۋشىلاردىڭ الدىندا كاپنيست، فونۆيزين سەكىلدى سىنامپاز، شەنەمپاز، شىنشىل سىقاقشىلار بار-دى. ...ابايدىڭ الدىندا ۇلگى بولمادى. ول جاقسى بىلەتىن فولكلورلىق شىعارما، ەرتەككە اينالعان الدامپاز سىقاققويلار وعان ازدىق ەتتى. سوندىقتان دا اشكەرەلەۋشى قۇرالدى ونىڭ ءوز قولىمەن جاساۋىنا تۋرا كەلدى»، - دەپ [1, 34 ب] جازعان تاكەن، ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىنە ساتيرا جانرىن الىپ كەلىپ، ونى قازاق پوەزياسىنا ورنىقتىرعان جاڭاشىل رەفورماتورلىعىن جەتكىزگەن. كوپسوزدىلىكتەن قاشاتىن، عاجايىپ ستيليست تاكەن: «...ۇلگى بولمادى، ...اشكەرەلەۋشى قۇرالدى ونىڭ ءوز قولىمەن جاساۋىنا تۋرا كەلدى»، - دەپ، ابايدىڭ مىسقىل، شەنەۋ، كەلەمەج ارقىلى كەيىپكەردىڭ ءوز ءمىنىن وزىنە ايتقىزاتىن ادەبي تاسىلدەرىن ايتىپ وتىر.

جالپى، تاكەن كوپكە بەلگىلى جايتتەردى بوستەكتى قايتالاي بەرۋدەن قاشقاقتاپ، ودان بويىن اۋلاق ۇستايدى. سوندىقتان دا بولۋ كەرەك، ول بەلگىلى ابايتانۋشىلار ەڭبەگىنەن ءۇزىندى كەلتىرىپ، ولاردى العا تارتپايدى. بۇدان، تاكەن وزىنە دەيىنگى ابايتانۋشىلاردى وقىماعان، ولاردى بىلمەيدى ەكەن دەگەن وي تۋىنداۋعا ءتيىستى ەمەس. اۆتوردىڭ «ابايتانۋعا» قاتىستى عىلىمي ەڭبەكتەردى زەرتتەي وقىپ، جەتىك بىلگەنى «جۇمباق جاننىڭ» ءون-بويىنان انىق اڭعارىلادى. ول ابايعا بايلانىستى بارلىق ماسەلەگە تەك وزىنە عانا ءتان وزىندىك كوزقاراسپەن كەلىپ، باسقاشا قارايدى. تاكەننىڭ بۇل ءتاسىلى ادەبي ەڭبەكتىڭ باعاسىن بيىكتەتە تۇسكەن.

«جۇمباق جانداعى» مىنا جولدارعا كوز جۇگىرتىڭىزشى.

«اباي «كۇلەمبايعا» دەيتىن ولەڭىن:

ۋاعالايكۇمسالەم،

بولىس، مال-جان امان با؟

مىنادايعا كەز بولدىڭ،

اۋما-توكپە زاماندا،-

دەپ، كەلەمەج ەتە باستايدى دا:

ورنىڭنان تۇرا شاباسىڭ،

اتشابار كەلسە قىشقىرىپ.

وياز كەلسە قايتەر ەڭ؟

ايداھارداي ىسقىرىپ،

وتىراسىڭ ۇيىڭدە

ءوز-وزىڭنەن كۇش كىرىپ.

بوسقا-اق ءتۇسىپ قالارسىڭ

بىرەۋ كەتسە ۇشكىرىپ!-

دەپ بىتىرەدى. «بولىسىڭنىڭ سيقى مىناۋ» دەگەندەي، شەك-سىلەسى قاتىپ كۇلەدى. اباي «بولىس بولدىم، مىنەكەي» دەپ كەلەتىن اتاقتى ولەڭىندە بۇل ۋلى سىقاعىن قوعامدىق قۇرىلىستىڭ تامىرىنا دارىتا تۇسەدى. بولىس ءبۇي دەيدى:

كۇن باتقانشا شابامىن،

ءارلى-بەرلى دالپىلداپ،

...اشىلىپ ومىراۋ، كۇن ىستىق

قويىن كەتتى القىلداپ

بۇل نەعىپ وسىنشا قانسورپا بولىپ ءجۇر دەسەڭ، ونىڭ سەبەبى بىلاي بولىپ شىعادى:

«ءوز مالىم» دەپ قويعان مال

يەسىنە بەرىلدى.

اقىلى جاندار قامالاپ،

كەپتىردى سوندا ەرىندى.

بۇل جەردە بولىستىڭ ويازدان قورقۋ سەبەبى دە اشىلىپ قالادى. ول – پاراقورلىق. بىراق، ويازدىڭ ءوزى دە پارا العاندى جاقسى كورەدى. سوندىقتان بولىس:

وڭاشادا ويازعا

ماقتامايمىن ەلىمدى.

ءوز ەلىمە ايتامىن

«بەرگەم جوق»،- دەپ - بەلىمدى،- دەيدى.

وياز كەتكەن سوڭ ول نە ىستەيدى دەڭىز:

كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،

باس يزەيمىن شىبىنداپ.

ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرسىپ،

شالا ۇعامىن قىرىنداپ...

بۇل جولداردىڭ ءاربىر ءسوزى نايزاداي قادالىپ جاتىر. پوەزيالىق كوركەمدىگى دە تاماشا. ۇلتتىق كولوريت تا بار: «باس يزەيمىن شىبىنداپ» دەيدى اقىن. اسىلى، ۇلتتىق اقىننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – وبراز جۇيەسىن ءوز حالقىنىڭ ۇعىمىنان تابا ءبىلۋ بولۋعا كەرەك. اباي «باي سەيىلدى» دەپ كەلەتىن ولەڭىندە: «جاس تەرەكتىڭ جاپىراعى، جامىرايدى سوقسا جەل»،-دەيدى. ادەتتە، قوي-قوزى جامىرايدى عوي. ەندەشە، مال باعىپ وسپەگەن حالىققا بۇل بالاما سۋرەتتىڭ جەتۋى دە قيىن. بىراق، قازاق ۇعىمىندا بۇل قانشالىقتى ادەمى، جاتىق شىققان دەسەڭىزشى [1, 35-36 ب]».

بۇل نە؟ ادەبي تالداۋ ما، جوق الدە ولەڭ جولدارىنداعى اقىننىڭ ايتپاق بولعان ويىن، اۆتوردىڭ ءوز وقۋشىسىنا تۇسىندىرمەك نيەتى مە؟ ەكەۋى دە! قالاي ويلاساق تا، تاكەن ابايدىڭ ايتپاق بولعان ويىنىڭ ەڭ ماڭىزدى، وزەكتى تۇسىن ءدوپ باسىپ، ءدال تابادى دا، وقىرمان تالعامىن بيىكتەتە ءتۇسۋ ماقساتىندا اقىن ويىن جارقىراتا ارلەي ءتۇسىپ، ونى ءوز وقۋشىسىنا ۇسىنادى. سىنشى تاكەننىڭ بۇل ادەبي ءتاسىلى – ونىڭ  تەرەڭ بىلىمىنەن حابار بەرەتىن پاراسات دەڭگەيىن ايعاقتاسا كەرەك!

«ۇلتتىق بولمىستان تىس تۇراتىن ونەر يەسى جوق دەگەن قاعيدا-اقيقات»،-دەگەن تاكەن: «ۇلتتىق اقىننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى-وبراز جۇيەسىن ءوز حالقىنىڭ ۇعىمىنان تابا ءبىلۋ بولۋعا كەرەك [1, 36 ب]»،-دەي وتىرىپ، اباي ولەڭدەرىنىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن ۇلتتىق كولوريتىنىڭ بارلىق ەرەكشەلىگىن ءوز وقىرمانىنا جان-جاقتى اشىپ كورسەتەدى. سىنشى ەڭبەگىنىڭ ەكى ۇشى – زەرتتەۋ مەن تالداۋ تاكەننىڭ «جۇمباق جانىندا» ءوز ءورىسىن ادەمى تاۋىپ، ءبىر ارنادا توعىسىپ جاتادى. اباي شىعارماشىلىعىنا ارنالعان تاكەننىڭ بۇل ەڭبەگىندە تالداۋ دا بار، زەرتتەۋ دە بار. اۆتور اباي ولەڭدەرىن ادەبيەت توەرياسى تۇرعىسىنان دا بيىك دارەجەدە تالداعان. ادەبيەت تەورياسىندا «دەتال» دەگەن ۇعىم بار. وسى ادەبي دەتال تۋرالى قازاقتىڭ بەلگىلى ادەبيەت تەورەتيگى اكادەميك ز.قابدولوۆ: «دەتال-زاتتى شىندىقتىڭ ءبىر قىرى ارقىلى بار سىرىن تۇتاس، تۇگەل جانە شاپشاڭ تانىتاتىن ناقتى شتريح. دەتالدىڭ باستى باعالىلىعى – دالدىگىندە. ال، دالدىك شىندىققا جاناسىمدىلىق [9, 98-99 ب]»،-دەپ تۇيىندەيدى.

ال وسى ادەبي دەتال تۋرالى تاكەن الىمقۇلوۆ: «دەتال دەگەننەن شىعادى، اباي ولەڭدەرىنىڭ ءورىمى ەلدىك تۇرمىستان تۋعان تابيعاتتان قۇرالىپ، نىعىزدانىپ، جۇمىرلانىپ، ينە شانشار ساڭىلاۋ قالدىرمايدى.

باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،

مىنەكەي بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن.

جانىم-اۋ، نەندەي كەرەمەت دەتال! قيقىم-كادىمگى قۋراعان ءشوپتىڭ جەل ۇشىرعان ۇگىندىسى عوي. بۇل وتكەن جىلعى، بۇرىنعى جىلعى شوپتەن، تامىرسىز شوپتەن قالعان قۇنارسىز قيقىم. اباي شەنەگەن بيشىكەشتەردىڭ دە تامىرى جوق، بولسا – تايىز. بۇدان ارتىق تاپقىرلىق بولا ما؟

باس-باسىنا بي بولعان تەكەشارلاردىڭ ۇسقىنىن قيقىمعا بالاعان ءتىلى اششى اقىن قازاقتىڭ يگى جاقسى اتاۋلىسىن بايانسىز ساعىمعا تەڭەيدى.

توڭكەرىلىپ قۇبىلعان جۇرت-ءبىر ساعىم،

شىنعا شىداپ، قوسا الماس ىنتىماعىن.

ساعىمنىڭ ءوزى الدامشى قۇبىلىس بولسا، سول ساعىمداي توڭكەرىلگەن جۇرت شىندىققا شىدام بەرمەيدى. سول سەبەپتى ىنتىماق قوسا المايدى [1, 65-66 ب]»،-دەيدى.

اۆتور بۇل جەردە ابايدىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» ولەڭىنە ادەبي دەتال (كىشكەنە بولشەك) بولىپ تۇرعان «قيقىم» جانە «جاپىراعى قۋراعان ەسكى ۇمىتپەن» ولەڭىندەگى «ساعىم» سوزدەرىنىڭ اتقارىپ تۇرعان ادەبي ماعىنالىق قىزمەتىن تۇيىندەگەن. تاكەن «قيقىم» ءسوزىنىڭ ءتۇپ ماعىناسىن جەتە تۇسىندىرگەن سوڭ، تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگىنەن ايرىلعان ۇلتىمىزدىڭ سول تۇستاعى تاعدىرى مەن تاريحىنا باسقاشا قاراي باستايسىڭ. اۆتوردىڭ ادەبي تالداۋى – تاريحي جادىمىزدى جاڭعىرتا ءتۇسىپ، حالقىمىزدىڭ وتكەنىنە باسقاشا كوزبەن قاراۋعا جەتەلەيدى. «قيقىمدار» باسقارعان ەلدىڭ سورى – ارقاشان دا قالىڭ! سورى قالىڭ ەلدىڭ «شىنعا شىداپ»، «ىنتىماق قوسىپ» تۇراقتاي الماي، ساعىمداي قۇبىلۋى – تابيعي قۇبىلىس. وسى ولەڭدەردى تالاي وقىدىق. «قيقىم» ءسوزى «سيقىن» ءسوزىنىڭ تاساسىندا قالىپ قويعاندىقتان بولار، «قيقىمنىڭ» ءتۇپ ماعىناسىنا جەتە ءمان بەرە المادىق. ولەڭنىڭ سىرت پىشىمىنە الدانىپ، مازمۇنىن جەتە تۇسىنبەپپىز. ولەڭدى كىشكەنە عانا دەتال (بولشەك) ارقىلى جەتكىزە تالداعان سىنشى، اباي ولەڭىنىڭ ىشكى مازمۇنىن وقۋشىسىنا تاماشا اشىپ، كورسەتە العان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاكەن ءوز ەڭبەگىندە اباي ولەڭدەرىنىڭ كوركەمدىگى مەن پوەتيكالىق قۋاتىن تەرەڭنەن تالداپ، جان-جاقتى اشىپ كورسەتكەن.

«زادىندا، ابايدىڭ پوەزياسى مەن مۋزىكاسىنىڭ ىمى-جىمى ءبىر. ەكەۋى دە اعارتۋشىلىق، ساناتكەرلىك قىزمەتكە تاۋەلدى جانە وسىنىڭ قاتارىندا ەكەۋى دە سىرشىل، شىنشىل، شىنايى، شىرايلى. ونىڭ اندەرى ارىدەن كەلە جاتقان حالىق اندەرىن دە، وزىنەن شامالى بۇرىنعى ساحارا كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن دە قايتالامايدى. «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار» انگە عاشىق بولعان اباي – سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى. ءتۇرى مەن مازمۇنى سان ىقىلىم اندەر، ومىرگە قۇشتارلىعىمەن، سەزىم تەرەڭدىگىمەن توعىسادى. قىز ايتۋعا ارنالعانداي «جەلسىز تۇندە جارىق اي» ءانى سونشالىق سەزىمتال، نازدى، ساعىنىشتى كەلسە، ەركەك بولعاندا، كارتامىس ەركەك ايتۋعا جارالعانداي «قور بولدى جانىم» ءانى كۇن كۇركىرەرلىك كۇڭىرەنىسىمەن  كوڭىل قامىقتىرىپ، جان تۇرشىكتىرەدى [1, 114-116 ب]»،-دەپ، اباي كومپوزيتورلىعىن ءسوز ەتكەن تاكەن، سونىمەن بىرگە  ابايدىڭ قازاق ولەڭىنە ەنگىزگەن جاڭالىقتارىنا دا ءار قىرىنان توقتالادى.

«قالىپتاسقان پروفەسسيونالدىق ادەبيەت جوق جاعدايدا ءومىر كەشكەن اباي، ءوزىنىڭ ەستەتيكالىق تولعاۋلارىندا «مازمۇن مەن ءتۇر» دەگەن اتاۋعا بارا بەرمەيدى. ادەبيەت زەرتتەۋ ءىلىمى تۋدىرعان مۇنداي اتاۋعا ونىڭ بارۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. بىراق، وسىنىڭ ەسەسىنە ءسوز ونەرىنىڭ سىمباتتىلىعى تۋرالى اباي تۇجىرىمدارى تاماشا. بۇل تۇجىرىمداردىڭ بوگدەلىك پىشىمدە قالماي، ءتول تۋىندىلارىنىڭ ىشكى-سىرتقى سۇلۋلىعىن كۇشەيتۋى – ۇزاق ءومىرلى ولجا [1, 107 ب]»،-دەگەن اۆتور، اباي شىعارماشىلىعىنداعى «مازمۇن مەن تۇرگە» دە باسقا جولمەن كەلىپ، وزگەشە تۇجىرىم جاسايدى. تاكەننىڭ: «... ءتول تۋىندىلارىنىڭ ىشكى-سىرتقى سۇلۋلىعى»،-دەگەنى، بۇل – اباي ولەڭدەرىندەگى مازمۇن مەن ءتۇر ۇندەستىگىنىڭ جاراسىمدى بىرلىگى.

پوەزياداعى كوركەمدىك ءتۇر – كوركەمدەگىش قۇرالدار ارقىلى بەرىلگەن ولەڭ ورنەگى، ءتىل كەستەسى، ولەڭگە ءتان ورتاق ينتوناتسيا جانە جۇيەلى ۇيقاس تۇرلەرى. بۇلاردىڭ بارلىعى پوەزيالىق شىعارمادا تەرەڭ مازمۇن ارقىلى بىرىمەن-ءبىرى بايلانىسا كەلە، كوركەم مازمۇنعا اينالادى. ءتۇر مەن مازمۇننىڭ جۇيەسىن تاۋىپ، ءبىر بىرلىكتە كەلۋى – شىعارمانىڭ كوركەمدىك قۋاتىن ارتتىرا ءتۇسىپ، وقۋشىعا وي سالا، ونى مۇلدەم باسقا الەمگە جەتەلەيدى.

اباي ءوز تولعاۋلارىندا تاكەن تىلىمەن ايتقاندا تەك قانا «ءسوز ونەرىنىڭ سىمباتتىلىعى» تۋرالى عانا ەمەس، ءسوز ونەرىندەگى «ءتۇر مەن مازمۇن» تۋرالى دا ءسوز قوزعاعان.

ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى،

سوندا دا ولاردىڭ بار تاڭداماسى.

ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن

قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى،-دەپ، ولەڭگە قويىلار ەستەتيكالىق تالاپتاردى تەرەڭنەن تولعاعان ابايدىڭ «ءىشى التىنى» - «مازمۇن» دا ، «سىرتى كۇمىسى» - «ءتۇر».

اباي تۇردەن مازمۇندى جوعارى باعالاپ وتىر.

دەي تۇرعانىمەن، تاعى دا ءبىر سوزىندە «سىلدىراپ وڭكەي، كەلىسىم»،-دەگەن اباي، ءتۇر مەن مازمۇننىڭ تۇتاس كۇيدە، اجاراماس ءبىر بولىكتە بىرگە كەلۋىن – ولەڭ ءسوزدىڭ باستى شارتى رەتىندە ۇسىنادى. ولەڭ سوزگە قويىلار وسى «شارتتى-تالاپ» ۇدەسىنەن اقىن ابايدىڭ ءوزى دە ۇنەمى تابىلىپ، بيىك شىعارماشىلىق بەلەستەردەن كورىنىس بەرىپ وتىرعان. اقىننىڭ وي-سەزىمىن جەتكىزەتىن الۋان ءتۇرلى بەينەلەۋ قۇرالدارى، سۋرەتتەۋ تاسىلدەرى بىرىمەن-ءبىرى كوركەمدىك جۇيەدە تۇتاسا كەلىپ، ولەڭنىڭ مازمۇنىمەن بيىك دارەجەدە ۇندەستىك تابادى. ءبىز مۇنى ابايدىڭ تەرەڭ بىلىممەن ۇشتاسقان اقىندىق دارىنى مەن شەبەرلىگىنىڭ ايقىن كورىنىسى دەپ بىلەمىز.

تاكەن: «اباي مۇراسىن زەرتتەگەندەر اقىننىڭ جاڭادان 17 فورما جاساعانىن انىقتادى. اسىلى، بۇل ولەڭنىڭ سىرتقى فورماسى بولسا كەرەك. سوعان اباي پوەزياسىنىڭ ۇندىلىك، ورالىمدىلىق، قاراپايىمدىلىق جاڭالىقتارىن قوسساق، فورما بايلىقتارى شەكسىز ۇلعايا تۇسپەك [1, 110 ب]»، - دەي كەلىپ ابايدىڭ قازاق ولەڭىنە ەنگىزگەن جاڭالىقتارىنا توقتالادى.

تاكەن:

سەن مەنى نە ەتەسىڭ

مەنى تاستاپ، ونەر باستاپ،

جايىڭا

جانە الداپ،

ارباپ،

ءوز بەتىڭمەن سەن كەتەسىڭ،

نەگە اۋرە ەتەسىڭ.

وسى ولەڭنىڭ العاشقى جولى 8 بۋىن بولسا، ەكىنشى جولدارى 4 بۋىن بولىپ وتىرادى. 2 بۋىن مەن 7 بۋىننان قۇرالعان جولدارى دا بار. ال، ۇيقاسى قانداي دەسەڭشى. قازاق ولەڭىندە بۇرىن بولماعان ۇيقاستار (ا-ب-ب-ۆ-گ-گ-ا-ا) [1, 108 ب] – دەي كەلىپ: «ول فولكلورلىق شىعارمالاردىڭ ابدەن قالىپتاسىپ قالعان داستۇرلەرىنە، ادىستەرىنە، فورمالارىنا تاۋەلدى بولماي، جاڭا تاسىلدەر، جاڭا فورمالار، تىڭ وبرازدار جۇيەلەرىن، ءسوز ورامدارىن تابا ءبىلدى. ءوز زامانانىڭ وزىق ويلى ادامى رەتىندە، اباي پوەزياسىنىڭ يدەياسىن بيىكتەتە، پىكىرىن بايىتا، سەزىمىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. وسى باعىتتا ول ولەڭنىڭ ىشكى فورماسىنا كوبىرەك دەن قويدى.

سايراي بەر، ءتىلىم،

سارعايعان سوڭ بۇل دەرتتەن.

بۇگىلدى بەلىم،

جار تايعان سوڭ ءار سەرتتەن.

شەرلى سەزىمنىڭ تولقىنىنا ۇقساس وسىناۋ شالىس شۋماق، جولدىڭ باسىنان دا، اياعىنان دا ۇيقاسادى. تەگەۋرىندى سەرپىنمەن بەرىك ۇيقاسادى. ەكىنشى جولدىڭ باسى «سارعايعان سوڭ» بولسا، سوعان شالىس جولدىڭ باسى «جار تايعان سوڭ» بوپ، ۇيىرىلە ۇيلەسەدى [1, 109 ب]»، - دەپ، قازاق ولەڭىنە اباي ەنگىزگەن جاڭالىقتاردى كانىگى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى رەتىندە تالدايدى.

بۇدان ارى تاكەن: «وسىنداي فورما جاڭالىعىن اباي «قاتىنى مەن ماساقپاي» سياقتى ولەڭدەرىندە تەرەڭدەتە، قىرلاندىرا تۇسەدى.

سىرماق قىپ استىنا

بايىنىڭ توقىمىن.

وتىنىڭ باسىنا

تەرىنىڭ قوقىمىن،

بۇكسىتىپ

بىقسىتىپ

قوقسىتىپ كەلتىردى.

وسىنىڭ بارىمەن

كوڭىلىندە ءمىنى جوق

ءجۇزىنىڭ ءنارى مەن

بويىنىڭ سىنى جوق.

بۇكشيىپ،

سەكسيىپ،

تۇكسيىپ ءولتىردى.

اباي ءار ءسوزىن شەگەلەپ ايتادى. جەلدىرتىپ وتە شىقپايتىنداي ەتىپ، سالماقپەن وقيتىن ءتاسىل تابادى. ول – جاڭا فورما. ولەڭنىڭ باستاپقى جولدارى 6 بۋىننان قۇرىلسا، كەيىپكەردىڭ ەڭ ءبىر سۇيكىمسىز كەزەڭىن تاڭبالايتىن ورتانشى جولدا 3 بۋىننان ء(بىر سوزدەن) قۇرالادى. ال، ولەڭنىڭ ا-ب-ا-ب-ۆ-گ رەتىمەن كەلەتىن شالىس ۇيقاستارى مەن ارالاس جۇپ ۇيقاستارى قازاق ولەڭىندە بۇرىن بولماعانى ءمالىم. ولەڭنىڭ ىشكى ديناميكاسىنان تۋعان بۇنداي سىرتقى فورمالار دا ۇلكەن جاڭالىق ەدى [1, 111 ب]»، - دەيدى دە «اباي جاڭالىعىنىڭ ەڭ ءبىر باتىلدىعى مەن كىرىپتارسىزدىعى – ول ولەڭ جولدارىنىڭ اۋەندەس بولۋىن شارت قىلمايدى.

سول جەلىككەننەن جەلىگىپ،

جىندى سارى جوعالدى.

ويبايلاعان بولايىن-اي،

جوقتاماسام وبال-دى

(«بايماعانبەتكە قاتىنىنىڭ اتىنان شىعارىلعان ولەڭى»)

مىنە، وسىنداي العاشقى جولدارى 8 بۋىن، ەكىنشى جولدارى 7 بۋىن. ەگەر، ولەڭ كىلەڭ 7 بۋىندى جولداردان قۇرالسا، كادىمگى جەلدىرمە جىر ولشەممەن جەڭىل وقىلىپ كەتەر ەدى. بىراق، اباي ءسوز ينتوناتسياسىنا جۋىقتاتۋ ءۇشىن جىر ىرعاعىن ادەيى وزگەرتىپ، 8 بۋىندى جولدار ارالاستىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قونىمدى، قۇنارلى جاڭا ءتۇر تۋادى

سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركىپ،

بارقىت پەشپەنت سۋلايدى.

جەڭىمەنەن كوز ءسۇرتىپ،

سۇرلانىپ جىگىت جىلايدى.

ايەلمىسىڭ جىلاما،

تاۋەكەل قىل قۇداعا.

ولەڭ ايت،

ۇيگە قايت.

وسىنىڭ العاشقى التى جولى بەلگىلى ءبىر ىرعاقپەن، بۋىن ولشەمىمەن كەلەدى دە، سوڭعى ەكى جولى كىلت وزگەرەدى. ارينە، بۇل سىرتقى فورما ءۇشىن جاسالماعان. ولەڭنىڭ ىشكى ديناميكاسىنان تۋعان. جىلاپ تۇرعان جىگىتكە اقىن اقىل ايتادى. جانە تەز جۇبانسىن دەپ ادەيى قاتتىراق، زەكىڭكىرەي ايتادى. وقيعانى باياناداپ كەلە جاتقان جولدار بۇعان جارامسىز بوپ قالادى. قىسقا جىگەرلى جولدار كەرەك ەدى. ىشكى فورما دەپ وسىنى ايتامىز [1, 112 ب]»، - دەيدى.

تاكەن ءوز زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ابايدىڭ قازاق ولەڭىنە ەنگىزگەن جاڭالىقتارىنا توقتالا وتىرىپ، ونى جان-جاقتى تالداي كەلە، ءسوز ونەرىندەگى «مازمۇن مەن ءتۇر»  بىرلەستىگى تۋرالى ويىن: «دۇنيەدە فورماسىز قۇبىلىس جوق. پوەزيادا فورمانىڭ ورنى ەرەكشە. مۇنىڭ ءوزى مازمۇنعا ساي تۋماق. ىشكى، سىرتقى فورمامەن كەلىستى كومكەرىلمەگەن مازمۇن جاپىراقسىز اعاشتاي سيدام تارتپاق. ونىڭ جەمىس بەرۋى دە نەعايبىل [1, 113 ب]»، - دەپ تۇيىندەيدى.

ءبىلىپ ايتىلعان تاماشا تۇيىندەۋ. تاكەن قازاق ولەڭىنە اباي ەنگىزگەن جاڭالىقتارىمەن بىرگە ءسوز ونەرىندەگى ءتۇر مەن مازمۇندى ءوز وقۋشىسىنا ادەبيەت تەورياسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە جان-جاقتى جەتە تالداپ تۇسىندىرەدى.

تاكەن اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋعا ارناعان ادەبي-زەرتەۋ ەڭبەگىندە: «اباي مۇراسىن زەرتتەگەندەر اقىننىڭ جاڭادان 17 فورما جاساعانىن انىقتادى [1, 110 ب]»، - دەگەن دايەك ءسوز كەلتىرسە دە، ابايدىڭ قازاق ولەڭىنە ەنگىزگەن جاڭالىقتارىنا تۇگەل توقتالۋدى ماقسات تۇتپاعان. ادەبيەتتە ابدەن انىقتالعان بەلگىلى نارسە،-دەپ ويلادى ما ەكەن، ول ءوز ەڭبەگىندە ابايدىڭ قازاق ولەڭىنە الىپ كەلگەن باستى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى «سەگىز اياقتى» دا، «التى اياقتى» دا ءسوز ەتپەيدى. اباي ەنگىزگەن ءتۇر جاڭالىقتارىنا ءىشىنارا توقتالعان اۆتور: «اباي پوەزياسىندا فورمانىڭ ء(تۇردىڭ ن.م) اقاۋلىعى بولسا، ول جەتىم ۇيقاستا ەمەس، كەزدەيسوق كەيبىر وسال ۇيقاستاردا

تاعدىر ەتسە اللا،

نە كورمەيدى ءپاندا.

نەمەسە:

كوڭىلىم قالدى دوستان دا، دۇشپاننان دا،

الداماعان كىم قالدى ءتىرى جاندا.

وسىنداعى ۇيقاستار ءالسىز، بولىمسىز، ءسانسىز. بۇل ادەبيەتتىڭ قالىپتاسپاعان كەزىنە ءتان كەمشىلىك [1, 110 ب]»، - دەپ، اباي ولەڭدەرىنىڭ ۇيقاستارىنا سىن ايتادى.

مەنىڭشە، وسى ولەڭ جولدارىن سىناۋعا ەش نەگىز جوق.

تاعدىر ەتسە اللا

نە كورمەيدى ءپاندا،-دەگەن ولەڭ جولدارى ابايدىڭ «قور بولدى جانىم» ولەڭىنىڭ ءبىرىنشى شۋماعىنىڭ سوڭعى ەكى تارماعى.

ولەڭ بىلاي باستالادى:

قور بولدى جانىم

سەنسىز دە مەنىڭ كۇنىم،

بەك ءبىتتى ءحالىم،

تاعدىردان كەلگەن زۇلىم،

تاعدىر ەتسە اللا

نە كورمەيدى ءپاندا؟ [4, 97 ب]

بۇل اتاقتى «سەگىز اياق» سەكىلدى، قازاق ولەڭىنىڭ ءتۇر جاڭالىعى بولعان ابايدىڭ - «التى اياعى». اباي ولەڭدەرىنىڭ «سەگىز اياق»، «التى اياق» اتالۋى – ولەڭدەگى شۋماقتىڭ 8 نە 6 تارماقتان (جولدان) قۇرالۋىنا بايلانىستى ايتىلعان. «سەگىز اياق» جانە «التى اياق» - بۇل ولەڭ ۇلگىسى. سەگىز نە التى تارماقتان تۇراتىن شۋماقتاعى ولەڭنىڭ مازمۇنى مەن ماقساتىنا ەرەكشە زەر سالعان اقىن، شۋماقتىڭ سوڭعى ەكى تارماعىن ءتۇيىندى ويعا قۇرىلعان افوريزممەن اياقتايدى. شىعىس پوەزياسىنىڭ ۇلگىسىندە جازىلعان ابايدىڭ «قور بولدى جانىم» ولەڭىندە سۇيگەنىنە قولى جەتپەي ۇزدىگىپ; جانىم كۇيزەلدى، قور بولدىم،-دەپ نالىعان جىگىت; بۇل مەنىڭ تاعدىرىم، اللانىڭ جازۋى وسى:

تاعدىر ەتسە اللا

نە كورمەيدى ءپاندا؟-دەپ، ءوزىن-ءوزى جۇباتادى.

بۇل – ماتەل سوزگە اينالىپ كەتكەن افوريزم. افوريزمگە اينالعان شۋماقتاعى سوڭعى ەكى تارماق «اللا» مەن «ءپاندا» ب-ب بولىپ، جۇپ ۇيقاس تۇرىندە ادەمى ۇيقاسىپ، جاعىمدى ەستىلەدى. ال، ولەڭنىڭ ا-ءا-ا-ءا-ب-ب تۇرىندەگى شالىس ۇيقاسى مەن جۇپ ۇيقاسىنىڭ ءبىر شۋماقتا بىرگە كەلۋى – قازاق ولەڭىندە بۇرىن بولماعان جاعداي. بۇل – ابايدىڭ قازاق ولەڭىنە الىپ كەلگەن ءتۇر جاڭالىعى. وسى شۋماقتىڭ سوڭعى ەكى تارماعىن «وسال ۇيقاس» دەپ كەمسىتۋگە نە جول بار؟

ال، تاكەننىڭ: «ۇيقاستارى كەزدەيسوق، ءالسىز، بولىمسىز»،-دەپ سىناعان ابايدىڭ «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» ولەڭىنىڭ ءبىرىنشى شۋماعىنىڭ تولىق نۇسقاسى مىناۋ:

كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا،

الداماعان كىم قالدى ءتىرى جاندا؟

الىس-جاقىن قازاقتىڭ ءبارىن كوردىم

جالعىز-جارىم بولماسا اندا-ساندا. [4, 30-ب]

وسى ولەڭ جولدارىندا سەزىمگە اۋىر، ماعىناسى جوق، ۇيقاسى كەلمەي تۇرعان ءبىر ءسوز بار ما؟

بۇل كادىمگى ا-ا-ب-ا بولىپ كەلەتىن قازاقتىڭ قارا ولەڭ ۇيقاسى. تاكەن سىناعان اباي ولەڭىندەگى شۋماقتىڭ الدىڭعى ەكى تارماعى ا-ا بولىپ ادەمى ۇيقاسىپ تۇر. بۇل ولەڭ جولدارىندا قانداي ءمىن بار؟ مەنىڭشە، اباي ولەڭدەرى «قور بولدى جانىم» مەن «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» ولەڭدەرىنىڭ ءتۇرى مەن مازمۇنىن ايقىندايتىن تارماقتارىن: «وسىنداعى ۇيقاستار ءالسىز، بولىمسىز، ءسانسىز [1, 110-ب]»، - دەپ، سىناپ، كەمىتەرگە جول جوق.

ايتا كەتەتىن ءبىر جاعداي: تاكەننىڭ «جۇمباق جانىندا» ابايدىڭ بۇل ولەڭىنىڭ ءبىرىنشى جولى «كوڭىلىم قالدى دوستان دا، دۇشپاننان دا [1, 110 ب]»، - دەپ بەرىلىپتى. ال، ءبىزدىڭ قولىمىزداعى ابايدىڭ 1986 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا: «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» بولىپ باسىلعان. ءوز كوڭىل تارازىما سالا وتىرىپ، «كوڭىلىم قالدى» ەمەس «كوڭىلىم قايتتى» دەگەن تىركەستى دۇرىس دەپ تاپتىم.

ابايدىڭ قازاق ولەڭىندەگى جاڭالىقتارىنا توقتالعان تاكەن: «ەرەكشە اڭعارىلاتىن ءبىر نارسە – اباي پوەزياسىنىڭ قۇنارلى، بايسالدى، ويلى اۋەنگە ءتۇسۋى، اۋىزەكى ءسوز ىرعاعىنا جۋىقتاۋى. بۇل تۇستا دا ابايدىڭ ورىس پوەزياسىنان وتە شەبەر ۇيرەنگەنى سايراپ تۇرادى [1, 107 ب]»، - دەي كەلىپ: «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە دە ىشكى ىرعاق باسىم. 11 بۋىندىق جولدار دەستەلەنىپ، ەكپىندەپ، توڭكەرىلىپ جاتادى. بۇنى ورىسشا «ستوپا» دەيدى. ورىس ولەڭىمەن ولشەر بولساق «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارماندا» ءتورت ستوپا (ىرعاق) بار. «ەۆگەني ونەگين» ءتورت-بەس ستوپالى يامبومەن جازىلعان. وسىلايشا كەڭ تىنىستى، تەگەۋرىندى سەرپىندە جازۋ، كولەمدى رومان ءۇشىن وڭتايلى بولعان. روماننان الدەنەشە ءۇزىندى اۋدارعان ابايدىڭ بۇنى بىلمەۋى اقىلعا سىيمايدى» [1, 109 ب]، - دەيدى.

تاكەن ءسوز جوق، ابايدىڭ قازاق ولەڭىنە ەنگىزگەن ءتۇر جاڭالىقتارىن جىكتەي وتىرىپ، تەرەڭنەن تولعاپ، تاماشا تالداعان. ول قازاق ولەڭىنە اباي ەنگىزگەن جاڭالىقتاردى سانامالاپ كەلەدى دە، وسىنىڭ ءبارىن اباي ورىس پوەزياسىنان ۇيرەندى دەيدى. تاكەن تۇجىرىمىمەن ءبىزدىڭ كەلىسپەيتىن جەرىمىز دە وسى تۇس.

ەڭ ءبىرىنشى، «ۇيرەندى» دەگەن سوزبەن كەلىسپەيمىن. جازۋ جازۋدى،  تاس قالاۋدى، تراكتور ايداۋدى ۇيرەنۋگە بولادى. سەبەبى، بۇل كاسىپتەر – ءبىر قيمىلدى ۇنەمى قايتالاۋ داعدىسى ارقىلى كەلەدى. ال، جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ ءوزى بەرگەن اقىندىق دارىن – ولەڭ جازۋ قاسيەتىن قالاي ۇيرەنبەكسىڭ؟ ولەڭ جازۋ – ۇيرەنۋ ارقىلى ەمەس، تابيعي دارىن ارقىلى كەلەتىن شىعارماشىلىق جۇمىس ەمەس پە؟

«ادال شىنىم، يامبى دەگەن نە، حورەي دەگەن نە – بىلگەن ەمەسپىن، بىلگىم دە كەلمەيدى [9, 262 ب]»، - دەيدى ورىستىڭ ايگىلى اقىنى ماياكوۆسكي.

ماياكوۆسكي ءسوزى اقيقات قوي. قاي اقىن ولەڭ جازعاندا ولەڭنىڭ بۋىن سانى ساناپ وتىرىپتى؟

ال، اباي ولەڭدى قالاي جازعان؟ ول تۋرالى اقىننىڭ ۇلى تۇراعۇل (تۇراش) قۇنانباەۆ بىلاي دەيدى: «ولەڭ جازاردا شيرەك تاباقتاي اق قاعازدى الدىنا الىپ، قولىندا قارانداشى، كوزى جاساۋراڭقىراپ (تەگىندە كوزى جاساۋراعىش ەدى) اندەتىڭكىرەپ، كۇنىرەنىپ وتىرادى. سول كۇڭىرەنۋدىڭ اراسىندا ەستىلەر-ەسىتپەس قىلىپ كۇبىرلەڭكىرەپ كەلىپ، جازىپ كەتكەن سوڭ كوپ ويلانىپ توقتالمايدى. الدىڭعى جازعانىن كوپ سىزىپ، تۇزەتپەيدى دە [3, 239 ب]». سوندا اباي «كۇبىرلەڭكىرەپ، كۇڭىرەنگەندە» تاكەن تىلىمەن ايتقاندا: «ورىس پوەزياسىنان شەبەر ۇيرەنگەن «ستوپولى يامبونى» ساناپ وتىرماعان شىعار؟ ناعىز اقىندار ەش ۋاقىتتا ولەڭ بۋىنىن سانامايدى. سەبەبى، ولارعا ولەڭ جازۋدى ەشكىم دە ۇيرەتە الماعان. جالپى، شىعارماشىلىق ادامدار (اقىن، سۋرەتشى، جازۋشى، كومپوزيتورلار) ءوز جۇمىستارى ارقىلى ءبىر-بىرىنە اسەر ەتۋى مۇمكىن. بىراق ولار ءبىر-بىرىنەن ۇيرەنبەيدى. وسى ەڭبەكتىڭ باسىندا ايتقانبىز، تاعى دا قايتالايمىز: ۇيرەنۋدىڭ ارعى جاعىندا كوشىرۋ تۇر. راس، ابايعا ورىس ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە پۋشكيننىڭ، اسىرەسە لەرمونتوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ اسەرى مول بولدى. بىراق، اباي پۋشكينگە دە، لەرمونتوۆقا دا ۇقسامايدى. سەبەبى، اباي ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمەن ەشكىمدى قايتالامايتىن دارا تۇلعا.

تاكەننىڭ ايتۋىنشا ورىس پوەزياسىنان ابايدىڭ ۇيرەنگەنى – «ستوپولى يامبى». «ستوپا» - قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنداعى «تارماق» ياعني ولەڭ جولى. ال، «يامب» - ءار تارماقتاعى ەكپىن تۇسەتىن بۋىنداردىڭ دىبىستالۋ ءتۇرى [9, 274 ب]. ورىس ءتىلى دە، قازاق ءتىلى دە جالعامالى، ياعني، جالعاۋ جالعاناتىن تىلدەر توبىنا جاتاتىندىقتان، قازاق ولەڭى دە، ورىس ولەڭى دە سيللابيكالىق جانە تونيكالىق ولەڭ ولشەمىنە جاتادى.

سيللابيكالىق ولەڭدە – ىرعاق، شۋماق، تارماق پەن بۋناق بۋىنعا نەگىزدەلسە، تونيكالىق ولەڭدە – ىرعاق، شۋماق، تارماق پەن بۋناق ەكپىنگە نەگىزدەلەدى. تاكەننىڭ «ستوپولى» ورىس ولەڭ ولشەمىمەن جازىلعان [1, 109 ب]، - دەپ مىسالعا كەلتىرگەن ابايدىڭ «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارماننىڭ» ءبىرىنشى شۋماعى:

قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان

شوشيمىن كەيىنگى جاس بالالاردان.

تەرىن ساتپاي، تەلمىرىپ كوزىن ساتىپ،

تەپ-تەگىس جۇرتتىڭ ءبارى بولدى الارمان [4, 25 ب]، - دەپ بەرىلگەن.

«قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارماننىڭ» ورىس ولەڭ ولشەمىنە ەش قاتىسى جوق.

بۇل تارماقتارى ا-ا-ب-ا بولىپ كەلەتىن قازاقتىعڭ ءتول تۋىندىسى – قارا ولەڭ ۇيقاسى. «قارا ولەڭ» ۇيقاسىن قازاقتىڭ ءتول تۋىندىسى دەپ ايتاتىن سەبەبىمىز: «قارا ولەڭ 11 بۋىن، 4 تارماق، ا-ا-ب-ا تۇرىندە كەلەدى. قارا ولەڭ كونە زاماننان باستاۋ الىپ، تەرەڭگە تامىر بايلاعان. ونىڭ ۇلگىلەرى «وعىزناما» (9 ع), ج.بالاساعۇنيدىڭ «قۇتادعۋ بىلىگىندە» (11 ع), م.قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» (11 ع), ا.يۇگىنەكيدىڭ «اقيقات سىيىندا» (12 ع) كەزدەسەدى»،-دەپ جازادى ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسى. (قازاق ادەبيەتى. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. الماتى، «ارۋنا لتد» جشس 2010 جىل)

ابايدىڭ «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان» ولەڭى ءسوز جوق «قاسيەتىڭنەن اينالايىن قارا ولەڭ» (مۇقاعالي) ۇيقاسىمەن جازىلعان ۇلتتىق تۋىندى. ونى ورىس ولەڭ ولشەمىمەن ولشەۋدىڭ ەش ءجونى جوق.

اباي پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگينىڭدەگى»:

كاك رانو موگ ون ليتسەمەريت

تايت، نادەجدۋ رەۆنوۆات،

رازۋۆەريات، زاستاۆيت ۆەريت

كازاتسيا مراچنىم، يزنىۆات،-دەگەن جولداردى تۇپنۇسقاعا جولما-جول ساي ەتىپ:

جاسىنان ءتۇسىن بيلەپ، سىر بەرمەگەن،

دامەلەنسە، كۇندەسە، بىلدىرمەگەن.

ناناسىڭ نە ايتسا دا، امالىڭ جوق،

تۇسىندە ءبىر كادىك جوق «الدار» دەگەن،-دەپ اۋدارعان.

تارماقتارى ا-ا-ب-ا بوپ كەلەتىن ءبىرىنشى شۋماق – قارا ولەڭ ۇلگىسىندە اۋدارىلعان. «ەۆگەني ونەگيننىڭ» كەلەسى 2,4,5 – شۋماقتارى 4 تارماقتان، ال، 3,6,7 – شۋماقتارى 6 تارماقتان تۇرادى. بۇلار دا قارا ولەڭ ۇلگىسىندە اۋدارىلىپتى. پۋشكين «ەۆگەني ونەگيندى» «ستوپولى يامبومەن» ياعني بۋىن ارقىلى تارماقپەن جازىپ وتىر. اباي دا بۇل ولەڭدى «قارا ولەڭ» ۇلگىسىندە بۋىن ارقىلى تارماقپەن اۋدارعان.  «ەۆگەني ونەگين ءتورت-بەس ستوپولى يامبومەن جازىلعان. روماننان الدەنەشە ءۇزىندى اۋدارعان ابايدىڭ بۇنى بىلمەۋى اقىلعا سىيمايدى [1, 109 ب]»، - دەپ، تاكەن نەنى مەڭزەپ، نەنى ايتىپ وتىر؟ سوندا، اباي پۋشكيننەن نە ۇيرەنگەن؟ وتە تۇسىنىكسىز. الدە، قازاق حالقىمەن عاسىرلار بويى بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان «قارا ولەڭ» ۇلگىسىن بە؟

تاكەننىڭ ويىنشا، مۇمكىن، حالىق اراسىنداعى جيىن-تويلاردا ەستە جوق ەرتە كەزدەن ايتىلاتىن:

سالايىن ولەڭمەنەن سوزدەن ورنەك،

جوق ەكەن وتكەن ءومىر قايتا كەلمەك.

زامانىڭنىڭ بارىندا وينا دا كۇل،

دۇنيەگە كەلگەندەردىڭ ءبارى دە ولمەك،-دەگەن سەكىلدى قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن ايتىلاتىن حالىق اندەرىندەگى ۇيقاس، ەكپىن، ىرعاق تۇرلەرىن دە كوپشىلىك حالىق پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونگيەنىنەن» ۇيرەنىپ پا؟

تاكەن وتە «ورىسشىل». تۇسىنەمىز، زامان اعىمى سولاي بولدى. ول اباي پوەزياسىنىڭ نازىك يىرىمدەرىن سونشالىق تەرەڭ تالداپ، جەتە ءتۇسىنىپ تۇرادى دا، اقىن ولەڭدەرىندەگى كۇللى جەتىستىكتى ورىس ادەبيەتىنە اپارىپ تەليدى. تاعى دا قايتالايمىز: ابايعا ورىس ادەبيەتىنىڭ اسەرى مول بولدى. بىراق، بۇل – ورىس ادەبيەتى بولماسا، اباي بولماس ەدى دەگەن ءسوز ەمەس. ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتى بولماسا – اباي بولماس ەدى،-دەگەن كەڭەستىك، «ۇلى ورىستىق» شوۆينيستتىك يدەولوگيا ءبىزدىڭ سانامىزعا ابدەن ءسىڭىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن. بۇل يدەولوگيا – ءتۇپ تامىرىمەن زياندى، قاتە تۇجىرىم. وكىنىشتىسى سول، تاكەن وسى يدەولوگيانىڭ قۇرباندىعى.

دۇنيە ءجۇزىنىڭ، اسىرەسە كورشى ەلدەردىڭ ادەبيەتىنىڭ ءبىر-بىرىنە اسەرى مول بولادى. الەم ادەبيەتى تاريحىندا شىعارماشىلىعىنا باسقا ەلدىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتى اسەر ەتپەگەن بىردە-ءبىر دانىشپان جوق. بۇل – زاڭدىلىق! باسقا حالىقتاردىڭ ۇلى ويشىل اقىندارى سەكىلدى، اباي دا وسى زاڭدىلىقتان تىس ءومىر سۇرمەگەن. تاريحي-ديالەكتيكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى ۇلت مادەنيەتى ساحناسىنا شىققان ابايداي ۇلى ويشىل، ورىس ادەبيەتى بولماسا دا ءوز بيىگىنەن تابىلار ەدى. سەبەبى، ابايدى دۇنيەگە الىپ كەلگەن – تاريحي قاجەتتىلىك! ءبىز وسى تاريحتىڭ ديالەكتيكالىق زاڭىن جەتە ءتۇسىنۋىمىز شارت!

اباي شىعارماشىلىعىن تالداپ، زەرتتەۋدە «ەسسە» جانرىن ءساتتى تاڭداعان تاكەن – عىلىمي ادەبيەتتەردە قالىپتاسقان تۇجىرىمدارعا باسقا كوزقاراسپەن جاڭا قىرىنان قاراپ، تىڭ بولجامدار مەن جاڭا تۇيىندەۋلەر، سونى پىكىرلەر ايتادى.

قازاق ادەبيەتى عىلىمىندا، قازاق جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالادى – دەگەن پىكىر عىلىمي دالەلدەنىپ، سانامىزعا ءسىڭىپ، جاتتالىپ قالعان تۇجىرىم. قاعيداعا اينالىپ كەتكەن ءدال وسى تۇجىرىمعا تاكەن وزگە قىرىنان كەلىپ، بولەك كوزقاراسپەن، باسقاشا قاراپ، تىڭ بولجامدار ايتادى.

ول بىلاي دەيدى: «قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالدى دەگەن تۇجىرىم – تىم ۇشقارى تۇجىرىم. جازبا ادەبيەتى، ءبىر ادامنان باستالسا، ول ادام قالاي كلاسسيك بولا قالادى؟! دۇنيە جۇزىندە ونداي تاجىريبە جوق. قازاق تىلىندە جارىق كورگەن ەجەلگى دۇنيەلىكتەردى بىلاي قويعاندا، ابايدىڭ ءوزى شەنەگەن كەشەگى كىتابي اقىندار توبىن قايدا قويامىز؟ [1, 68 ب]».

ويلانتىپ، ويعا شاقىرىپ تۇرعان سالماقتى پىكىر.تاكەن ءسوزى ءبىزدى تىعىرىققا تىرەپ، ويعا شاقىرىپ وتىر. اۆتور پىكىرىن تالداپ كورەلىكشى...

ونىڭ ويىنشا، قازاق جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالادى،-دەۋ، ۇشقارى پىكىر. جالپى، جازبا ادەبيەتى دەگەنىمىز، قانداي ادەبيەت؟ ونىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن نەندەي ەرەكشەلىكتەرى بار؟

كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ادەبيەتى – اۋىز ادەبيەتىنەن باستاۋ الادى. سەبەبى، جازۋدى ويلاپ تاۋىپ، ادمدار وزدەرىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن جازباشا تۇردە جازعانعا دەيىن، ادامزات دامۋ تاريحىندا بىرنەشە مىڭجىلدىقتار وتكەن. ادەبيەتى بىردەن جازبا ادەبيەتىنەن باستالعان دۇنيە جۇزىندە بىردە-ءبىر ەل جوق. وسى زاڭدىلىقتى دۇنيە ءجۇزى ادەبيەت تاريحى ءبىر اۋىزدان مويىندايدى. دەمەك، اۋىز ادەبيەتى – جازبا ادەبيەتتىڭ نەگىزى ءھام باستاۋى.

اۋىز ادەبيەتى – حالىق دانالىعىنان جيناقتالىپ، اۋىزشا شىعارىلىپ، اۋىزشا تارالعان «حالىق شىعارماشىلىعى» دەپ اتالاتىن كوركەم-ادەبي تۋىندىلاردىڭ جيىنتىق اتاۋى. 1846 جىلى اعىلشىن عالىمى ۆيليام تومس ۇسىنعان «فولكلور» (اعىل. فولك-حالىق، لور-دانالىق،ءبىلىم) اتاۋى اۋىز ادەبيەتى ءۇشىن حالىقارالىق اتاۋ بولىپ بەكىتىلگەن. اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىنە ءتان بەلگىلەرى بار. ولار: 1. اۋىزشا شىعارىلىپ، اۋىزشا تارايدى. 2. بەلگىلى اۆتورى بولمايدى. 3. كوپ نۇسقالى بولادى. بۇل بەلگىلەر اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۇرلەرى: ەپوس، ليرو-ەپوس، ەرتەگى، ماقال-ماتەلدەر مەن سالت-داستۇرگە بايلانىستى تۋعان ولەڭ جىرلار، اڭىز اڭگىمەلەردىڭ بارلىعىنا ءتان ورتاق بەلگىلەر.

ال، جازبا ادەبيەتىنىڭ وزىنە ءتان بەلگىلەرى: 1. جازباشا جازىلىپ تارايدى. 2. بەلگىلى اۆتورى بار. 3. ءبىر نۇسقالى بولادى. بۇل ادەبيەت عىلىمىنىڭ الىپبيىنەن حاباردار ءاربىر مەكتەپ وقۋشىسىنا بەلگىلى جاعداي.

باسپا جۇزىندە جارىق كورگەنگە دەيىن، ولەڭدەرى ءبىر نۇسقادا جازباشا شىعارىلىپ، العاشقىدا اۋىزشا، كەيىننەن مۇرسەيىت قولجازبالارى ارقىلى «اباي سوزدەرى» دەگەن اتاۋمەن تاراعان اباي ولەڭدەرى – جازبا ادەبيەتىنىڭ نۇسقاسى بولىپ تابىلادى. داۋ جوق، اباي جازبا ادەبيەتىنىڭ وكىلى. بۇل – اقيقات! دەي تۇرعانىمەن، قازاق جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالادى ما؟ مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر؟! ادەبيەت عىلىمىندا دالەلدەنگەن جازبا ادەبيەتىنە ءتان بەلگىلەردى مەن بوستان-بوسقا جازىپ وتىرعانىم جوق. مەنىڭشە، جازبا ادەبيەتىنە ءتان بەلگىلەردى قامتىعان ادەبي شىعارمالار اۆتورى، جازبا ادەبيەتىنىڭ وكىلى بولۋعا ءتيىس. قازاق ادەبيەتىندە بەلگىلى اۆتوردىڭ اتىمەن جاريالانىپ، جازباشا تاراعان ادەبي شىعارمالار اباي ولەڭدەرىنەن باستالمايدى عوي. مۇرسەيىت قولجازبالارى ارقىلى تاراعان ولەڭدەرىن ەسەپكە الماعاندا، ابايدىڭ ەڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى بوراگانسكيلەر باسپاحاناسىنان جارىق كورگەنى ءمالىم. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا وزىندىك ورىندارى بار اقىندار; ءشادى-تورە جاڭگىرۇلىنىڭ، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ، مولدا مۇسانىڭ، مايلىقوجا، دۋلات، شورتانبايلاردىڭ كىتاپتارى 1909 جىلعا دەيىن، ياعني، اباي ولەڭدەرى العاش كىتاپ بولىپ باسىلعان ۋاقىتتان بۇرىن باسپادان جارىق كورگەنى ءمالىم. بۇلاردىڭ دا شىعارمالارىنىڭ اۆتورى كورسەتىلىپ، جازباشا تۇردە، ءبىر نۇسقادا جازىلىپ تاراتىلعان.

ياعني، ولاردىڭ ادەبي شىعارمالارى جازبا ادەبيەتتىڭ بارلىق زاڭدىلىقتارىنا سايكەس كەلىپ تۇر. «قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالادى دەگەن تۇجىرىم تىم ۇشقارى. ...ارقالىق تارلانداردى تاقىرىپتان تىسقارى قالدىرىپ، كۇنگەيدىڭ كوپتەگەن كىتابي اقىنىن الساڭىز، جازبا ادەبيەتتىڭ توعىز تاراۋ جولدارى سايراپ جاتىر [1, 68 ب]»، - دەپ، تاكەن وسى جاعدايدى ايتىپ وتىر.

راس، ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتىنەن تىسقارى تۇراتىن دانىشپان بولمايدى. بۇل – انىق! ەگەر، قازاق حالقىندا سونشالىق بيىك دارەجەدە دامىعان باي حالىق اۋىز ادەبيەتى مەن حالىق اراسىنان شىققان ەرەكشە دارىندى دالا اقىن-جىراۋلارى مەن كىتابي اقىندار بولماسا، قازاق حالقىنىڭ ۇلى كلاسسيك اقىنى اباي قۇنانباەۆ تا بولماس ەدى.

وزىنە دەيىنگى اقىن جىراۋلار مەن كىتابي اقىنداردان اباي كىمدى ءبىلدى؟ قايسىسىن قادىر تۇتتى؟ ولاردىڭ اباي شىعارماشىلىعىنا اسەرى قانداي؟ «ابايتانۋ» عىلىمىنىڭ ەڭ وسال جەرىنەن ۇستايتىن بۇل سۇراقتارعا ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرە سالۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ول ءۇشىن اباي ولەڭدەرىن ابايعا دەيىنگى اقىندار ولەڭدەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ، تەكستولوگيالىق زەرتتەۋلەر ارقىلى قىرۋار شارۋا اتقارىلۋعا ءتيىس. بۇل – بۇگىنگى كۇنگى «ابايتانۋ» عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان كەلەلى مىندەت.

اباي:

شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ،

ولەڭى ءبىرى – جاماۋ، ءبىرى – قۇراۋ.

اتتەڭ، دۇنيە-اي، ءسوز تانىر كىسى بولسا،

كەمشىلىگى ءار جەردە-اق كورىنەۋ تۇر-اۋ،- دەپ،

XIX عاسىردىڭ ءىرى اقىندارى بۇقار، دۋلات، شورتانبايلاردى سىناعاندا، ولاردىڭ ولەڭ ۇيقاستارىن، ءسوز بايلىعىن ولقىسىنىپ وتىرعان جوق، ولاردىڭ حالىققا ءجون كورسەتىپ، جول سىلتەي الماعان وي كەدەيلىگىن اشكەرەلەپ وتىر.

ابايدىڭ شورتانباي، بۇقار، دۋلاتتاردى سىناعان وسى ولەڭىن بەتپەردە ەتىپ، اباي ەشكىمنەن ەشنارسە ۇيرەنبەي، تۋا ءبىتتى دارىنىنىڭ ارقاسىندا ۇلى كلاسسيك اقىن دارەجەسىنە جەتكەندەي ەتىپ ايتىلادى. وزىنە دەيىنگى اقىندار شىعارماشىلىعىنىڭ ابايعا ەتكەن اسەرى بىزدە وتە تومەنگى دارەجەدە زەرتتەلىنگەن. ابايعا دەيىنگى اقىندار، ابايمەن سالىستىرعاندا كەمە جانىنداعى قايىقتاي شىعار، بىراق، ءبارىبىر بۇل اقىنداردىڭ ابايعا اسەرى مول بولدى. تاكەننىڭ تىلىمەن ايتقاندا: «اباي ولاردان ءسوز جۇمساۋ تاسىلدەرىن ۇيرەندى، تىلگە مولىقتى [1, 10 ب]». ءبىر سوزبەن ايتقاندا: «اباي تاقىر جەردە وسپەگەن شىعار [1, 68 ب]»، - دەگەن تاكەن پىكىرىندە تەرەڭ ماعىنالى وي جاتىر.

اڭگىمە اباي شىعارماشىلىعىنا يگى اسەرىن تيگىزگەن «رۋحاني قاينار بۇلاقتار» تۋرالى ەمەس، ماسەلە: «جازبا ادەبيەت ابايدان باستالادى»،- دەگەن قازاق ادەبيەتىندەگى قالىپتاسىپ كەتكەن تۇجىرىمدا بولىپ تۇر.

جازبا ادەبيەتى – ۇلت ساناسىندا تابيعي جاعدايدا ءوسىپ جەتىلەتىن رۋحاني ءداۋىردىڭ جەمىسى. جازبا ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۋاقىت كەرەك. ول ءبىر كۇننىڭ جەمىسى ەمەس. سونداقتان دا، سىرتقى فاكتورلار اسەرىمەن، ءوز كەزەگىندە ءوسىپ جەتىلەتىن جازبا ادەبيەتتى ءبىر ادامنا باستالدى دەۋ،- مەنىڭشە قاتە تۇجىرىم. ەگەر ءبىز، قازاق جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالدى دەسەك، وندا ابايعا دەيىنگى ءشادى-تورە جاڭگىرۇلى، مايلىقوجا، دۋلات، شورتانباي، ءماشھۇر-ءجۇسىپ، مولدا مۇسا سەكىلدى اقىنداردىڭ باسپا بەتىندە جارىق كورگەن ولەڭدەرىن قايدا قويامىز؟ الدە، بۇل اقىنداردى قازاق ادەبيەتى تاريحىنان مۇلدەم سىزىپ تاستايمىز با؟ ولاردىڭ ءبىلىمى مەن تابيعي اقىندىق دارىنى ابايدان كەم شىعار. بىراق، ولاردىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىندا الار ءوز ورىندارى بار ەكەنى انىق! سوندىقتان دا قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىن قازاق ادەبيەتى تاريحى ءۇشىن قايتا جازۋىمىز كەرەك،-دەپ ويلايمىز.

قازاق جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالادى، - دەگەن تۇجىرىم ارقىلى ابايدى جەكە دارا جارنامالاپ، قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ، قالا بەردى قازاق ادەبيەتىنىڭ تابيعي تامىرلارى جۇيەسىن دۇرىس تۇسىنبەي، قازاق جازبا ادەبيەتى تاريحىن شولاق قايىرىپ ءجۇرمىز. ماسەلەنىڭ وسى تۇسىنا كەلگەندە تاكەننىڭ: «ابايدىڭ تاريحي ورنىن شەندەسسىز جەكە جىكتەۋدىڭ ءجونى جوق. اڭگىمە ابايدىڭ وزىنەن بۇرىنعىلاردان، ءوز تۇستاستارىنان ەرەكشە بيىكتىگىندە ءھام قاتپارلىلىعىندا بولۋعا ءتيىس»،- دەگەن |1.68-ب| سوزدەرىنە قازاق ادەبيەتى تاريحى مەن «ابايتانۋ» عىلىمى تۇرعىسىنان كوز جىبەرسەك، بۇل پىكىردىڭ ماعىنالىق تولەمىنىڭ تىم بيىكتە تۇرعانىنا كوزىمىز جەتەدى.

قازاق جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالماپتى،-دەگەن پىكىردىڭ ابايدىڭ اقىندىق دارىنى مەن ونىڭ قازاق ادەبيەتىندە الاتىن ورنىنا نۇسقان كەلتىرۋگە ءتيىستى ەمەس. مىسالى، ن.يا.ءليۋتيشيننىڭ قۇراستىرۋىمەن 1883 جىلى تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان «قىرعىز حرەستوماتياسى» كىتابىنا ەنىپ، جازبا ادەبيەتىنىڭ وكىلى دەگەن اتاقتى ابايدان كوپ بۇرىن يەلەنگەن مايلىقوجا اقىندى تاكەن ابايمەن سالىستىرادى. وقىپ كورەلىك: «ابايدان ون جىل بۇرىن تۋىپ، التى جىل بۇرىن ولگەن، كوزى تىرىسىندە كىتاپتارى شىققان مايلى اقىننىڭ (مايلىقوجانىڭ) مىنا ءبىر ولەڭىن پاراقتاڭىز:

اكىمى ءجۇر ۇرىنى تىيامىن دەپ،

ءتىل الماسا جەلكەسىن قيامىن دەپ.

بي مەن بولىس باسىنىڭ پايداسىندا

پاراسىن اپ دۇنيەنى جيامىن دەپ.

بولماعاندا بولىستىڭ پوشتاسى ءجۇر،

شارشاتپاسقا جول-جولدا توسپاسى ءجۇر.

ۇرلىق قىلعان جىگىتتەر تاۋ تۇلكىسى

بولىسپەنەن مال بەرىپ دوستاسىپ ءجۇر.

سىرت قاراعاندا، بۇل شۋماقتار اشكەرەلەۋشىلىك قۋاتى جاعىنان ابايدان اسىپ تۇسكەن ءتارىزدى. ابايدا تاۋ تۇلكىسىندەي ايلالى ۇرىلار، ولارمەن ىمى-جىمى ءبىر بولىستار سۋرەتتەلمەيدى. مايلىدا سۋرەتتەلەدى. ابايدا «ۇرىنى تىيامىن» دەپ سىرتتاي دۇرديگەن سىرقىندى اكىمدەر جوق. مايلىدا بار. بىراق، وسىنىڭ ءبارى مايلىنى ابايدىڭ دەڭگەيىنە كەلتىرە المايدى. ويتكەنى، مايلىنىڭ كەيىپكەرلەرى جالپىلاما، جاداعاي، سىرداڭ. كەيىپكەردىڭ جەكە پورترەتىن كورىپ، دارا مىنەزىنە قانىقپايمىز. ىشكى دۇنيە جوق، كوكەيگە قوناتىن مىنەز-قۇلىق جوق، پيعىل جوق. ال، ابايدىڭ ماڭداي الدى شىعارمالارىنداعى گەرويلار ءداۋىردىڭ جالپى شىندىعىن دارا مىنەز، جەكە تاعدىر، ەكشەندى ءپىشىن ارقىلى جەتكىزەدى. ابايدىڭ مايلىدان مادەنيەتتىلىگى دە، ۇلىلىعى دا وسىندا [1, 68-69 ب]»،-دەپ، جازعان تاكەن جازبا ادەبيەتىنىڭ وكىلى مايلىقوجا ولەڭدەرىنىڭ اباي پوەزياسىنان قانشالىقتى تومەن ەكەندىگىن تاماشا دالەلدەگەن.

تاكەن اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋعا ارناعان «جۇمباق جان» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە، قازاق ادەبيەتىندە تاعى دا ءبىر قالىپتاسقان تۇجىرىمعا قارسى شىعادى. ول – اباي اقىندىعى تۋرالى. مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ قۇلاققا سىڭگەن پىكىر بويىنشا اباي ولەڭدەرىندە ءمىن جوق. «سىلدىرلاپ وڭكەي كەلىسىم»،- دەگەندەي اباي ولەڭدەرىنەن ءمىن تابۋ بىلاي تۇرسىن، ابايدا ناشار ولەڭ بولادى-اۋ،-دەپ، ەش ۋاقىتتا ويلاماپپىز. ونى ىزدەۋگە ءبىلىمىمىز دە، ورەمىز دە، باتىلدىعىمىز دا جەتپەپتى. ال، تاكەن وسى قالىپتاسقان ءۇردىستى بۇزىپ، ابايدى سىنايدى.

اباي ولەڭدەرىن قانشاما عالىمدار تالدادى. سولاردىڭ ىشىندە ۇشەۋى عانا اباي ولەڭدەرىنە سىن ايتىپتى. ولار: ا.بايتۇرسىنۇلى، م.اۋەزوۆ جانە ت.الىمقۇلوۆ. مەن بۇل جەردە جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارداعى بەلگىلى كەڭەستىك ادەبيەت سىنشىسى عابباس توعجانۇلىن ەسەپكە المادىم. سەبەبى، كەڭەستىك ساياساتتىڭ «تاپتىق تۇرعىسىنان» جازىلعان عابباس توعجانۇلىنىڭ اقىن اباي تۋرالى ەڭبەگىنەن تەرەڭ زەرتتەۋ مەن ادەبي تەوريالىق تالداۋلاردى كورە المادىق. سوندىقتان دا، ع.توعجانۇلىنىڭ اباي تۋرالى سىنى، بىرجاقتى قارادۇرسىندەۋ جازىلعان قارابايىر ەڭبەك بولىپ كورىندى.

ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.اۋەزوۆكە قاراعاندا ابايدى ت.الىمقۇلوۆ «قاتتىراق، باتىرىڭقىراپ» سىناعان. سالىستىرىپ كورەلىك:

اباي ولەڭدەرى تۋرالى ا.بايتۇرسىنۇلى: «جالعىز-اق ءمىنى بار. ول ءمىن – ولەڭ بۋناقتارى تەكسەرىلىپ ورنىنا قويىلماعاندىق. ونىڭ وقىعاندا يا انگە سالىپ ايتقاندا كەمشىلىگى زور بولادى. داۋىستىڭ اعىنىن بۇزىپ، ولەڭنىڭ اجارىن كەتىرەدى. ...بۇل كەمشىلىكتى تۇزەۋگە بولادى. ولەڭنىڭ ءۇش بۋىندى بۋناقتارى مەن ءتورت بۋىندى بۋناقتارى الماسىپ كەتكەن جەرلەرىن الىپ، ءوز ورنىنا قويسا تۇزەلەدى. مۇنان باسقا اباي ولەڭدەرىندە ءمىن بار دەپ ءوز باسىم ايتا المايمىن»،- دەپ جازادى. («قازاق» گازەتى. №39,40,43. قاراشا-جەلتوقسان، 1913جىل)

قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ءتىلشى-عالىم ا.بايتۇرسىنۇلى 1913 جىلى جازعان «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا ابايدىڭ قاي ولەڭدەرىنىڭ بۋناقتارىنىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەنىن ناقتى اتىن اتاپ جازباپتى. بۇل تۇستاعى وقۋشىنىڭ تۇسىنىگى مەن ءبىلىم دەڭگەيىن ەسكەرگەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بۇل ماقالاسىنان ونى كۇتۋگە دە كەرەك ەمەس. اۆتوردىڭ: «ولەڭنىڭ ءۇش بۋىندى بۋناقتارى مەن ءتورت بۋىندى بۋناقتارى الماسىپ كەتكەن»،-دەۋىنە قاراعاندا، ا.بايتۇرسىنۇلى ابايدىڭ ارالاس بۋىندى «بويى بۇلعاڭ»، «تايعا مىندىك»، «سەن مەنى نە ەتەسىڭ»، «اتا-اناعا كوز قۋانىش» سەكىلدى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرىن تىلگە تيەك ەتتى مە ەكەن،- دەپ، جورامالدادىق.

1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى بوراگانسكيلەر باسپاسىنان شىققان اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش جيناعىنا رەداكتورلىق جانە تەكستولوگيالىق تالداۋ جۇرگىزىلمەگەندىكتەن، باسپادان كوپتەگەن قاتەلىكتەر كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە بۇل تۇستاعى اباي ولەڭدەرىنىڭ كوبى قولجازبا تۇرىندە حالىققا تاراعانىن ەسكەرسەك، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اباي ولەڭدەرى تۋرالى سىنىن تىپتەن ەلەۋسىز، كىشكەنە عانا سىن دەپ قابىلداۋعا بولادى.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ سىنىنداي ەمەس، م.اۋەزوۆ سىنىندا ناقتىلىق باسىم.

م.اۋەزوۆ: «ءدال  «قاقتاعان اق كۇمىستەيدىڭ»تۇسىندا ابايدىڭ كەمشىلىگىن سىناي كەتۋ كەرەك. مۇنداعى جەتپەگەندىك نەمەنەدە؟ ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، اباي بۇندا جاندى، ءتىرى ادامدى بەينەلەۋدىڭ ورنىنا جانسىز سۋرەت بەرىپ، وتىرعان سياقتى. سۋرەتشىنىڭ قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان پورترەتى ايقىنىراق سەزىلەدى. اسەم سۇلۋدىڭ سىرت كوركىمەن قاتار سەزىمىن، اقىل-مىنەزىىن، ادامدىق ىشكى دۇنيەسىن بەرۋدى اقىن ەسكەرمەيدى. پاسپورتتىق سيپاتتاۋ جاسايدى.»،-دەي كەلىپ: «ەكىنشى ءبولىمى ابايدىڭ بۇل ولەڭىن كومپوزيتسيالىق تۇتاستىق، كوركەمدىك كۇيدەن ايىرىپ، السىزدىككە اۋىستىرىپ اكەتەدى. ونىڭ سەبەبى ولەڭنىڭ باس جاعى ءبىر تاقىرىپتان باستالىپ، اياق جاعى ەكىنشى بولەك تاقىرىپقا اۋىسقاننان. اۋەلدە ءىش پەن مىنەز جوق، تەك سىرت بولسا، كەيىن سىرت جوق، تەك مىنەز اتالادى. باسىندا سۇلۋلىققا سۇيسىنە سويلەپ، كەيىن ۇرسىپ توقتايدى. سونداي ەكىۇدايلىق سىرتقى تۇردەن، اقىننىڭ تەڭەۋ لەكسيكاسىندا ايقىن كورىنەدى. كۇلكىسى  «بۇلبۇلداي»، دەپ  «ءىش قايناتاتىن» جاراستىق تاۋىپ وتىرعان اقىن، كەيىنگى بولىمدە  «جىرتاقتاپ»، «تىرتاقتاعان» دەگەن ءتارىزدى، كەلىسىمگە شالعاي، ۇرىسقا جاقىن سوزدەردى قولدانادى [2, 108-109 ب]»، - دەپ ابايدىڭ  «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن سىنايدى.

ال، تاكەن:

قاراشادا ءومىر تۇر،

توقتاتساڭ توقسان كونەر مە.

ارتتاعى مايدا كوڭىل ءجۇر،

جالىنساڭ قايتىپ كەلەر مە.

جۇرت اۋزىندا جاتتالىپ، ناقىلعا اينالعان وسى ولەڭدى كەمىتۋگە جول جوق. ادەمى، بەينەلى شىعارما. بىراق، جاڭا عانا كەلتىرىلگەن شۋماقتارداي شىرقاۋ شەبەرلىك، بيىك مادەنيەت جوق. اۋىز ادەبيەتىنىڭ، اسسا شىعىس پوەزياسىنىڭ ۇلگىسىنە ۇقساپ كەتەدى. جاتىقتىعىمەن قاتار شەشەندىككە بوي ۇرادى [1, 38 ب]، - دەي كەلىپ: «ەندى وسى وسپان حاقىندا باسقا باياندى ولەڭىنە كەلسەڭىز، اۋىلدىڭ اۋەنىندەي الا-قۇلا.

كەشەگى وسپان اعاسى،

كىسىنىڭ مالىن جەمەپتى.

مال سۇراعان كىسىگە

جوق، قايتەمىن دەمەپتى.

قۋاتى ارتىق، ويى كەڭ

جۇرتتىڭ ءبارىن شەنەپتى.

وسىنىڭ سوڭعى ەكى جولىندا عانا ءمانىستى مىنەزدەمە بار. بۇعىڭقى سەزىم، اشىق وي بار. وڭگە جولدار – باعاناعى «ءبوز». «كىسىنىڭ مالىن جەمەپتى، جوق قايتەمىن دەمەپتى» دەگەن سياقتى جىردىڭ كورىنگەن قازاقتىڭ قولىنان كەلەتىنىنە كۇمان بولا قويماس. وسى تاقىلەتتەس: «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى، الاسى از قارا كوزى نۇر جاينايدى»،- دەپ كەلەتىن ولەڭى دە – ورتا قولدى دۇنيە. ەندەشە، ابايدىڭ قالامىنان شىققان نارسەنىڭ ءبارى التىن دەۋ – ادەبي كريتەريگە كورىنەۋ وبال [1, 70 ب]»،-دەپ جازادى.

اۆتور ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن م.اۋەزوۆتەن سوڭ تالداي وتىرىپ، سىناۋدى ورىنسىز ساناپ، «ورتا قولدى دۇنيە»،-دەۋمەن عانا شەكتەلگەن سىڭايلى.

ەگەر ءبىز، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ، م.اۋەزوۆتىڭ، ت.الىمقۇلوۆتىڭ اباي ولەڭدەرى تۋرالى سىنىنا كوركەم ادەبيەتكە قويىلار تالاپ تۇرعىسىنان قاراساق; ت.الىمقۇلوۆ سىني-پىكىرلەرىندەگى وي ۇستانىم نەگىزى تەرەڭدە جاتىر. اسىرەسە، ونىڭ كوركەم شىعارماعا تىم بيىك تالاپ قويىپ: «ابايدىڭ قالامىنان شىققان نارسەنىڭ ءبارى التىن دەۋ – ادەبي كريتەريگە كورىنەۋ وبال»،-دەۋى، «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» دەگەن فيلوسوفيالىق ويدى شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ تۇر.

ءۇشىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى. (جالعاسى بار)

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. الىمقۇلوۆ.ت. جۇمباق جان. زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار. الماتى، “جازۋشى”-1978
2. اۋەزوۆ.م. جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى. ت 20. مونوگرافيا مەن ماقالالار.الماتى، “جازۋشى”-1985
3. اۋەزوۆ.م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، “سانات”-1997
4. اباي (يبراھيم قۇنانباەۆ).ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى.ءبىرىنشى توم.ولەڭدەر مەن پوەمالار.الماتى، “جازۋشى”-1986
5. اباي (يبراھيم قۇنانباەۆ).شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى.II توم.اۋدارمالار مەن قارا سوزدەر.الماتى، “جازۋشى”-1977
6. مىرزاحمەتۇلى.م. تۇركىستان- تاراز اراسى.استانا، “بىلگە”-2002.
7. بەلينسكي.ۆ.گ. ستاتي و كلاسسيكاح. موسكۆا، «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» - 1970
8. جيرمۋنسكي ۆ.م. بايرون ي پۋشكين. لەنينگراد، «ناۋكا» لەنينگرادسكوە وتدەلەنيە – 1978
9. قابدولوۆ.ز. ءسوز ونەرى. الماتى، «مەكتەپ» 1976.
10. ە.ە.بەرتەلس. رومان وب الەكساندرە ي ەگو گلاۆنىە ۆەرسي نا ۆوستوكە. «م.ل» يزداتەلستۆو ان.سسسر 1948.
11. لەرمونتوۆ.م.يۋ. يزبراننىە سوچينەنيا. موسكۆا «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» 1983.
12. قاسقاباسوۆ. س. جانازىق. ءار جىلعى زەرتتەۋلەر. استانا، «اۋدارما» 2002

نۇرعالي ماحان

Abai.kz