76 جاسىندا اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى  جاركەن بودەشۇلى ومىردەن ءوتتى.

جاركەن (جارمۇحامەد) بوبەشۇلى 1944 جىلى 15 مامىردا قحر-دىڭ تارباعاتاي ايماعى تولى اۋدانىنداعى جايىر تاۋىندا تۋعان.

«كوكشە قۇراق»، «قوس قانات»، «زەيىن»، «اسپان داۋسى»، «نۇرلى بوياۋلار»، «جۇلدىزعا ورنىن اي بەرمەس»، «ەمەندەر تۇندە بۇرلەيدى» اتتى ولەڭدەر مەن پوەمالار جيناعىنىڭ اۆتورى.

قازمۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن تامامداعان. ءتۇرلى مەرزىمدىك باسىلىمداردا، مەملەكەتتىك كىتاپ پالاتاسىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان. سوڭعى جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ادەبي كەڭەسشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى.

«Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى مارقۇمنىڭ تۋعان-تۋىستارىنا قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، كوڭىل ايتادى.

جاركەن بودەش + جالعىزدىق = ولەڭ

ەگەر مەن سۋرەتشى بولسام، كۇن استىندا بەيعام ۇيىقتاپ جاتقان اسقار تاۋدى جانە الىس ءبىر قالادا بولمەسىنە قامالىپ، ولەڭ جازىپ وتىرعان اقىندى قاعازعا تۇسىرەر ەدىم. سوسىن ول تۋىندىمنىڭ اتىن «ساعىنىش ءھام جالعىزدىق» دەپ اتار ەدىم. اتتەڭ، سۋرەتشى ەمەسپىن…

بۇرىن ءبىز كوپ وقۋعا قۇشتارلىقتىڭ كەمدىگىنەن قاتەلەسەتىنبىز، ال قازىر شە؟ قازىر دە سول سەبەپتەن اعات باسىپ ءجۇرمىز. ءسىز دە، ول دا، مەن دە. بۇل دەرتتى بارىمىزگە ورتاق دەگىم كەلەدى. ادەبيەت تاريحىندا كەرەمەت تۋىندىلارىمەن اتى قالعان تۇلعالاردىڭ كوبى ىزدەنىستەن وزگە ەشتەڭەگە باس قاتىرماعان سياقتى. ەگەر سىزگە ەڭ ۇلكەن مىنبەردە بەس مينۋت ءسوز سويلەۋ مۇمكىندىگى بەرىلسە، نە تۋرالى ايتار ەدىڭىز؟ ءسىز ويلانا تۇرىڭىز. مەن سول مىنبەردە پوەزيا تۋرالى ويىمدى جەتكىزەر ەدىم. ونىڭ ىشىندە قازاق پوەزياسى حاقىندا، جاركەن بودەشۇلى جونىندە سويلەر ەدىم.

«نەگە جاركەن تۋرالى؟» دەرسىز… ايتايىن. ءبىزدىڭ قازىرگى ادەبيەتتە جىراۋ اتانعان اقىندار كوپ ەمەس. مۇمكىن جاركەن عانا شىعار؟! عاسىرلار بويى پوەزيا ءوز مىندەتىنەن، ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنەن ەش اينىعان ەمەس. ارينە، ونىڭ بۇگىنگى بيىك دەڭگەيىنە تالانتتى ءھام تاعدىرلى اقىندار قىزمەت ەتتى. دجون كيتستەن جاركەنگە، بايروننان ءامىرحان بالقىبەككە دەيىنگى اقىنداردىڭ ءورشىل جىرلارى بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلى بولماق. تەك ءبىزدىڭ حالقىمىز عانا ەمەس، الەمدەگى ءار ۇلت شىعارماشىلىققا، ونىڭ ىشىندە پوەزياعا ەرەكشە ىنتا تانىتقانىن كارى تاريح ءوزى اڭعارتىپ جاتىر. ايتپەسە، اعىلشىندار شەكسپيرى مەن بايرونىن «جىر تاڭىرىنە»، دجون كيتسىن «جاس بۇلبۇلعا» تەڭەمەس ەدى. پۋشكيندى الەم تەبىرەنىپ تۇرىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقىماس ەدى، تامسانباس ەدى.

مەن جاركەن اقىندى جالعىزدىققا تەڭەر ەدىم، جالعىزدىق بولعاندا ەڭ ۇلى جالعىزدىققا. سەبەبى ابدەن تۇسىنىكتى. ونى اقىننىڭ جىرلارى مەن تاعدىرى جەرىنە جەتكىزە ايتىپ تۇر. سول ءۇشىن دە ول:  «مەن اقىن ەمەسپىن، مەنىڭ تاعدىرىم اقىن»، –  دەدى. وسى ءسوز ەۋروپانىڭ ءبىر اقىنىنىڭ اۋزىنان شىقسا، ول الدەقاشان الەمگە تانىمال بولار ما ەدى؟ قاي ءبىر جىلى ادۋنيس وسىعان ساياتىن ءبىر ءسوز ايتتى، بىراق جاركەن بودەشۇلىنىكى ويعا قونىمدى. تەرەڭ زەردەلەپ قاراساڭىز، ونىڭ «تاعدىرىم – اقىن» دەگەنى – كىشپەيىلدىكتەن ەمەس، شىندىقتان شىعىپ تۇرعان سالماقتى ءسوز. «مەن اقىنمىن» دەپ جۇرگەن قانشاما «جازارمان» اقىن بولا الماي كەتتى. بۇعان جاۋاپ بىرەۋ عانا، ولاردىڭ تاعدىرى اقىن ەمەس. ءبىتتى. بۇدان وزگە جاۋاپتىڭ قاجەتى دە شامالى.

الەم ادەبيەتىندە جالعىزدىق تۋرالى قالام تەربەگەن اقىندار جەتەرلىك. ونىڭ كوشىن ارينە شەكسپير باستاپ تۇر. ال الەكساندر پوپتىڭ نەبارى ون ەكى جاسىندا جازعان «جالعىزدىق تۋرالى ودا» اتتى ولەڭىندە «باقىتتى ادامنىڭ ءوز جەرى – جازدا سايا، قىستا جىلى» دەگەن كەرەمەت تارماق بار، وسىدان ءتورت عاسىر بۇرىن جازىلعان ولەڭنىڭ ءوز شىندىعى وزىندە. ال ۋيليام ۋورسۆورت جالعىزدىقتى وقشاۋ بۇلتپەن شەندەستىرەدى. دجون كيتس: «و، جالعىزدىق! ەگەر مەن سەنىمەن بىرگە تۇرۋىم كەرەك بولسا، ءوزىڭدى ۇيىندىلەر اراسىنان، عيماراتتار ساياسىنان ىزدەتپە»، – دەپ شەر توگەدى. قالاي دەگەنمەن دە، ءار اقىن ءوز الىنشە «جالعىزدىقتىڭ باقىتىن» جىرلاۋمەن كەلەدى. ال ءبىزدىڭ قازىرگى پوەزيامىزدا جالعىزدىق تۋرالى ءسوز بولسا، تاقىرىپ وزىنەن-ءوزى جاركەن بودەشكە قاراي بۇرىلا بەرەدى. بۇنى دا تاعدىر، تاعى دا سول جالعىزدىق دەپ ۇعىنىڭىز. تاعدىر سىيلاعان ءھام ءوزى قابىلداعان جالعىزدىق. جاركەن اقىننىڭ پوەزياداعى تاقىرىبى جايىرمەن باستالىپ، جالعىزدىققا جالعاستى. ونىڭ كىتاپتارىنىڭ اتتارى دا جالعىزدىقتى شاقىرىپ تۇرادى. «جۇلدىز تاس»، «جۇلدىزعا ورنىن اي بەرمەس»، «ءبورىنىڭ اسىعى»، «ەمەندەر تۇندە بۇرلەيدى». بىلسەڭىز، ءبورى دە، جۇلدىز دا، ءتىپتى ەمەن دە جالعىز ەمەس پە؟ وسىنى سەزىنگەن اقىن سول ءۇشىن دە «جالعىزدىق قۇدايدان كەيىن اقىنعا عانا جاراسادى» دەيدى. ول تاعى ءبۇي دەيدى: «جايىردان باسقا جاۋىم جوق». كۇللى الەم پوەزياسىن اقتارىڭىز، بىردە ءبىر شايىر كىندىك كەسىپ، كىرىن جۋعان جەرىن «جاۋىم» دەگەن ەمەس، كەرىسىنشە «ۇجىماعىم»، «وسكەن جەرىم» دەپ جىرلادى. سوندا جاركەن اقىندىكى نە شەر، نە قۇسا؟ مۇنى شاراسىزدىقتىڭ شەرىنەن شىققان شەرمەندە ءسوز دەگەن دۇرىسىراق بولار. ال وعان ساعىنىش قوسىلسا، نە بولماق؟   بۇل ءسوز ءۇشىن ول مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانعانى دا بەسەنەدەن بەلگىلى. سوسىن دا «ايعا قاراپ ۇلىعان، مەن ءبىر جالعىز كوكبورى» دەيدى. اقىننىڭ اسىق كوڭىلىن، ىنتىق سەزىمىن، سەل ساعىنىشىن تىلسىم تابيعاتتىڭ تەكتى اڭىنا تەلىگەن وسى ءبىر تىركەس بىزدەن وزگە حالىققا تۇسىنىكسىز بولۋى مۇمكىن، بىراق قازاق بالاسى ءۇشىن – سىرلى دا تامىرى تەرەڭ جىردىڭ وزەگى.

جاركەن بودەشتىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالعان جالعىزدىق ءبىردى-ەكىلى ولەڭدەردىڭ عانا ەمەس، اقىننىڭ تۇتاس شىعارماشىلىعىنىڭ ارقاۋى ىسپەتتى. ارينە، ار جاعىن قۋالاساڭ، جايىر تاۋ تامىر تارتادى. سوسىن ول جالعىزدىققا ۇلكەن پوەما ارنادى.

«بۇل جالعاندا كءىم جالعىز؟!
اق بورىقتاي اي جالعىز، ايدان نۇرلى كءۇن جالعىز.
جارقىراپ تۇرعان شولپان دا جالعىزدىعىن سەزءىنەر،
تاڭ الدىندا كءوز ءىلەر…
جىر بوپ مءاڭگءى جاسارعا، اباي جالعىز قاشاندا.
اباي جالعىز بولعاسىن، ەكەۋ ەمەس ماعجان دا.
اسپاندى بۇلت تورلايدى، جاۋىنسىز جەر سورلايدى.
ابىلاي حان جالعىز بولعانسىن، بۇحار ەكەۋ بولمايدى.
ماحامبەت –  جالعىز قۇبىلىس، يساتاي – وقىس بۇرىلىس.
اقجايىق كءوزدءىڭ جاسىنداي، قاروي توپىراق بءىر ۋىس…
قيال –  قىران، اقىل – شىڭ. مايدانسىز قايتپاس جاۋ بەتءى.
سەن دە، جالعىز باتىرسىڭ. ەر باۋكەڭ مومىش ءاۋلەتءى.
كءوڭىلدە بار كءوپ تءۇيتكءىل، ايتىلا بەرمەس كءوبءىندە.
ءومءىر جالعىز بولعاسىن، ەكەۋ ەمەس ءولءىم دە.
ءوز كءوزءىممەن كءورگەم جوق, سەبەبءى ءالءى ءولگەم جوق.
توزاق تا جالعىز دەسەدءى, جۇماق تا جالعىز دەسەدءى.
بءىر قىناپتىڭ ءىشءىنە ەكءى قىلىش تءۇنەمەس.
ايتارىم بءىراق, بۇل ەمەس».

بۇل پوەمادا اقىن ءوزىن اي مەن كۇن، ابىلاي، ماحامبەت، اباي، ماعجاندارمەن سالىستىرىپ وتىرعان جوق، «سولار دا جالعىز ەدى عوي»  دەپ كوڭىلىنە جۇبانىش ىزدەپ، ءوزىن-ءوزىن جىرمەن جۇباتىپ وتىر. «جالعىز بوران. جالعىز ءبورى ۇلىپ تۇر» دەگەنىن دە ويعا توقىڭىز.

نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى مو يان ءبىر سۇحباتىندا: «ون نەشە جىلدىڭ الدىندا انامنىڭ قىزىما تاماق بەرگەنى نازارىمدى اۋدارىپ، ونىڭ بەرەتىن تاماعىن قىزىمنىڭ اۋزىنا اپارا بەرگەندە، ءوزىنىڭ دە اۋزىن اشاتىنىن بايقادىم. كەيىن كەلە جيەنىمە تاماق بەرگەن قىزىمنىڭ دا بۇل ارەكەتتى قايتالاعانىن كوردىم. ەۋروپاداعى بىرنەشە مەملەكەتكە بارعانىمدا، بالالارىنا تاماق بەرگەن انالاردىڭ قيمىلىن باقىلادىم. مەيلى قاي ەلدە بولسىن، اناسى بالاسىنا تاماق بەرگەندە، اۋزىن اشادى ەكەن. بۇل قۇبىلىس كۇللى ادامزاتتىڭ ورتاق سەزىمدەرىن بەينەلەيدى»، – دەيدى. كۇللى دۇنيەدەگى اقىن اتاۋلى تۋعان جەرىنە ارناپ ولەڭ جازادى، ونى ساعىنادى، سەزىمدەرىن سوزبەن كەستەلەيدى. بۇل – بارلىق اقىندارعا ورتاق قاسيەت، ورتاق قۇبىلىس. ال جاركەننىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن ساعىنىشى مۇلدەم بولەك، سەبەبى ونىڭ تۋعان جەرىنىڭ ءھام ءوزىنىڭ تاعدىرى، بولمىسى باسقالاردىكىنەن وزگەشەلەۋ، وقشاۋ. سول ءۇشىن دە ول تۋعان جەرىن «جاۋىم» دەيدى. تاعدىر ما، تاعدىر.

«جالعىز، جالعىز، جالعىزدارىم-اي،
رۋحاني بالمۇزداعىم-اي!
بالمۇزداعىمدى، جالعىزدارىمدى جارعا قامالاپ –
سارى ۋايىمعا سالعىزبا، قۇداي!»

قالاي دەسەك تە، ءبىز ءۇشىن ءاربىر شىعارما ءومىردىڭ ءوزى، تىرلىكتىڭ ايناسى بولىپ ەسەپتەلەدى. جايىر تاۋ ءبىر ادامنىڭ ومىرلىك ساعىنىشىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى. مەنىڭشە، جايىر تاۋ تۋرالى جىرلار – تەك تاۋ تۋرالى ولەڭدەر عانا ەمەس، ءبىر ادامنىڭ جالعىزدىعىن بەينەلەگەن شىعارمالاردىڭ باستاۋى، اقىننىڭ ماڭگىلىك ساعىنىشىنا اينالعان مۇعجيزا مەكەن، قارت تاريح ايناسى. «قالامگەردىڭ شىندىققا دەگەن كوزقاراسى شىعارمانىڭ ساپاسىن انىقتايدى. اقيقاتتىڭ ءار ادامدا ءار ءتۇرلى بولاتىنى، ونىمەن قالاي كۇرەسۋ كەرەكتىگى تۋرالى كوپتەگەن انىقتامالار بار. ءتىپتى ادەبي شىعارمالار دا ادام ءومىرىنىڭ شىندىعىن بەينەلەۋگە نەگىزدەلەدى جانە بۇل ارقاشان ەجەلگى زاماننان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ماڭىزدى كۇش». بۇل ءسوزدى فرانتسيا ازاماتتىعىن العان ەميگرانت جازۋشى گاو سينتسزيان ايتىپتى. دۇرىس-اق. جاركەن شىعارماشىلىعىنىڭ شىندىقتى قاز-قالپىندا جەتكىزە العانى ونىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى بولماق. وسىعان دەيىن جالعىزدىقپەن بەتپە-بەت كەلگەن اقىننىڭ «جايىردان باسقا جاۋىم جوق» دەۋى شىندىقپەن بەتپە-بەت كەلگەنى دەرسىز. اۆتوردىڭ ءوزىن سەندىرە المايتىن شىعارمالار وقىرمانداردىڭ ويىن مۇلدە قوزعاي المايدى. قارعىس نەمەسە باتا سياقتى، ولەڭنىڭ دە دەنەنى، اقىل-ويدى قوزعاۋعا قاۋقارى جەتەدى. جايىر تاۋدىڭ اسقار شىڭى، كەڭ جازيرا ەتەگى، اڭى مەن قۇسى ءبارى-ءبارى وسى ولەڭ ارقىلى بىزگە جەتەدى.

«تاعدىردىڭ قۋعىنعا ساپ وكپەك جەلى،
جوعالىپ كەتسەم كەرەك كوپتەن بەرى.
اۋىلعا بىرەۋ كەلىپ ءۇش جىلدان سوڭ،
شەكارادا اتىلىپ كەتكەن دەدى…

راس-اۋ، قارىس جەردە قازا بار-دى،
وكسىتتى سۋىق حابار جان انامدى.
تۋىپ-وسكەن اۋىلىم كۇڭىرەنىپ،
دۇعا وقىپ، شىعارىپتى جانازامدى.

ر.S.
بۇل كۇندە سەكىلدىمىن ءبىر ءتىرى ەلەس،
ەندى مەنىڭ ءولۋىم مۇمكىن ەمەس».

مەنىڭشە، پوەزيا بولماسا ءبىلىم دە، عىلىم دا، تەحنيكا دا، ونەرتابىس تا، ءتىپتى ماحاببات تا بولماس ەدى، وسىلاردىڭ ءبارى پوەزيادان باستاۋ العانداي سەزىلەدى دە تۇرادى. دەمەك، كەيدە جۇرەككە جىلى تيەتىن جالعىز ولەڭنىڭ ءوزى ۇلكەن شىندىقتاردى قوزعايدى.

قازاقتىڭ قاق بولىنگەن تاعدىرىن جاركەن اقىن ءبىر جايىر تاۋ ارقىلى جىرلاپ كەلدى. ال ءبىز قازىرگە «ولەڭى جاقسى اقىننىڭ ءومىرى جاقسى» دەپ ءوزىمىزدى جۇباتۋعا ەتىمىز ۇيرەنگەن.  جاركەن پوەزياسى تۋرالى بىردەڭە ايتۋ كەرەك بولسا، مىنانى ايتۋىمىز كەرەك: ول ءوزى ءۇشىن نەمەسە وزگەلەر ءۇشىن جازدىم دەپ الداۋ ءسوز ايتپايدى، ولەڭدەرىنەن دە ول ءسوزدىڭ ءيىسى شىقپايدى، ول ءوزىن اقىن ەتكەن تاعدىر ءۇشىن جازدى، سونى قاعاز بەتىنە ءتۇسىردى. سول عانا. ولەڭدى ەسكىرمەستەي ەتىپ جازساڭ، ولەڭنەن قىزىق ەشتەڭە جوق سياقتى. سول باقىتقا جەتكەن اقىننىڭ ءبىرى – جاركەن بودەش. پوەزيانى كىرشىكسىز ماتاعا ۇقساتساق، ونىمەن اندا-ساندا رۋحىمىزدىڭ شاڭ باسىپ، كىرلەگەن تۇستارىن ءسۇرتىپ تۇرعانىمىز ءجون سياقتى. اسىرەسە، تاعدىرلى جىرلارمەن.

دۇيسەنالى الىماقىن

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 11.04.2021

Abai.kz