1992 جىلى جۇمىس ورنىم بەيجىڭ قالاسىنان ءۇرىمجى قالاسىنداعى شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنا اۋىسىپ كەلدى. وسى جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى اعامىز ۆوكزالدان ءوزى كۇتىپ الىپ، اكادەميانىڭ اۋلاسىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جاتاقحاناسىنا الىپ كەلدى.

ول كەزدە ارحەولوگيا ينستيتۋتى قازىرگى شۋار-دىڭ مادەنيەت دەپارتامەنتىنە ەمەس، اكادەمياعا قارايتىن. ساعىنتاي سۇڭعاتايۇلى كومانديروۆكاعا شىعىپ كەتىپ، جاتاق بوس تۇر ەكەن. قاشاندا جاستاردىڭ قامىن جەپ جۇرەتىن اعامىزدىڭ ارقاسىندا وسىلاي ورنالىسىپ الدىم. ول كەزدە ءبارىمىز سۇر بويداق بولعاندىقتان، ارەنداعا پاتەر ىزدەمەي، ۇكىمەتتىڭ تەگىن جاتاقحاناسىنا ءىلىنىپ كەتۋ بىلايعى جۇرتتىڭ ارمانى ەدى. ساقاڭ ەكەۋىمىز جۇزدەسپەسەكتە نابەڭ ارقىلى سىرتتاي ءبىر-بىرىمىزگە ابدەن تانىسپىز. اكادەميانىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى تاريحشى، جازۋشى جاقىپ مىرزاحانۇلى مەن ەتنوگرافيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ن.مۇقامەتحانۇلى قازاق جاستارىنىڭ شىنايى جاناشىرى، قورمالى، اقىلشىسى ەدى. ەكەۋى عىلىمي جۇمىستان باستاپ تۇرمىستىق ىستەرىمىزگە دەيىن كوڭىل بولەتىن، جول سىلتەيتىن سوندىقتان دا بولار، كەيىن ءبارىمىز ءوزىمىزدى جاقاڭ مەن نابەڭنىڭ «شينەلىنەن شىققانبىز»، دەپ ماقتاناتىنبىز.

قاي كۇنى ەكەنى ەسىمدە جوق شاماسى جازدىڭ العاشقى ايلارىنىڭ ءبىر كۇنى جاتاققا كەلسەم قويۋ مۇرتتى، ەڭسەلى، كوزىلدىرىك تاققان قارا جىگىت جاتاقتا وتىر ەكەن. العاشىندا اڭگىمەگە تۇيىق كورىنگەنىمەن، كەش باتا تانىستىعىمىزدى شاعىن كافەدە اتاپ وتكەنىمىزدە اشىلدى، اڭگىمەنىڭ تيەگى اعىتىلدى. قاس ساق، عۇنداردان باستالىپ بال-بال تاستاردى ايتىپ، التىن وردا مەن قازاق حاندىعىن كوكتەي ءوتىپ، الاشوردا تاعدىرىن قامتىپ قازىرگى قازاقستانعا كەلگەندە داياشى كەلىپ كافەنى جاباتىندارىن ەسكەرتتى.

سونىمەن ايلار اتتاپ، جىلدار جىلجىپ جاتتى. جاز بەن كۇزدە ۇستاتپايتىن ساقاڭ قىس بويى تىپىر ەتپەدى. جىگىتتەردىڭ ازىلىمەن ايتقاندا «قابىر قازۋىن توقتاتىپ، قاسىمىزدا ءجۇردى». سول قىستىڭ 17-جەلتوقسانىندا بۇكىل اكادەميانىڭ جىگىتتەرى مەن قىزدارى دوسىمىز ءادىلحان ەسقانۇلىنىڭ جالداپ العان پاتەرىندە باس قوسىپ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءبىر جىلدىعىن اتاپ وتتىك. دۇكەن ءماسىمحانۇلى العاشقى شىققان جىر جيناعىنان دۇرىلدەتىپ ولەڭ وقىدى، قىزدار سىزىلتىپ ءان سالدى. اعىل-تەگىل ايتىلعان تىلەكتەردىڭ ءبارى توعىسا كەلىپ، كەلەسى جاڭا جىلدى قازاقستاندا تويلاۋعا كەلىستىك. كوڭىلدى كەشتە قىستىڭ سارىجامباس تاڭىنىڭ قالاي تەز اتىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدىق. جۇمىس ورنىمىزعا جاياۋ قايتقانىمىزدا جول بويى كوڭىلدى قىزداردىڭ ازىلىنە ساقاڭنىڭ قىزارا، قينالا، قىسىلا جاۋاپ قاتقانى، شاراپ شابىت بەرگەن بويجەتكەندەر ءبىراز جەرگە دەيىن ساقاڭدى قولتىقتاپ العانى ءالى ەسىمدە.

سول تۇنگى ۋادەنى قۇداي ادەيى اۋزىمىزعا سالدى ما، الدە شىن نيەتتەن ايتىلعان جاستاردىڭ تىلەگىن اللا قابىل كوردى مە؟.. 1994 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ءبىرازىمىزدىڭ باسىمىز قازاقستاندا قوسىلدى.

ارمان ارقالاپ، ماقسات جەتەلەگەن ءبىر توپ جاس قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ جامبىل مەن اۋەزوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى جاتاقحانادان ورىن الىپ، جاڭا ءومىردى باستاپ كەتتىك. ءبارىمىز اتاعى الاتاۋداي ءبىر-ءبىر اكادەميكتىڭ اسپيرانتىمىز. الدەكىمدەر «ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرىنە قىتايدان اسپيرانت قابىلداۋ مودا بولعان با»، دەپ سىلتىڭ قىلىستى. ساقاڭ ۇرىمجىدە جۇرگەندە ءوزىن «ساق-عۇن» دەپ اتاي باستاعان ەدى، ەندى مىنە اتاقتى اكادەميك كارل بايپاقوۆتىڭ شاكىرتى بولىپ شىعا كەلدى. بارلىق ىرىزدىق پەن مۇمكىندىك ادامنىڭ نيەتىنە قاراي بەرەدى دەگەن وسى شىعار.

ءبىر كۇنى جاتاققا كەلسەم، ەسىكتە ءبىر جاپىراق قاعاز قىستىرىلىپ تۇر ەكەن، اشىپ قاراسام ساقاڭ: «ومەكە، كەلسەڭ حابارلاسشى»، دەپ جازىپتى. سودان ءتورتىنشى قاباتتان ءۇشىنشى قاباتقا تۇسسەم، ساقاڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، ءنار تاپپاي جاتىر ەكەن. قال-جاي سۇراسقان سوڭ اكادەميانىڭ اباي مەن التىنسارين قيىلىسىنداعى جاتاقحاناعا بارىپ، ءبىر قىزعا حابارلاسۋدى ءوتىندى. العاشقى جارى، اكادەميانىڭ فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتى گۇلنارمەن وسىلاي تانىستىق. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قۇنى ارزانداپ، جابايى نارىق ەسىكتەن وزىپ، تورىمىزگە شىققاندا جانى نازىك، جاراتىلىسى بولەك، ءتوزىمى مول ايەل زاتى سوعىس كەزىندەگى ارتقى شەپتىڭ بار اۋىرلىعىن قايىسپاي كوتەرگەن شەشەلەرى مەن اپكەلەرىنىڭ ءداستۇرىن ۇستاپ، جولىمەن ءجۇرىپ الا قاپتى ارقالاپ شىعا كەلدى دە اڭقاۋ، مومىن ەرلەر ۇيدە ومالىپ وتىرىپ قالدى. ۋاقىتتىڭ سىنى مەن نارىقتىڭ قىسپاعىنا تۇسكەن تالاي وتباسى ويران بولدى، ەسكى جادىگەرلەر مەن ءتىلسىم تاريحتان ءلاززات الاتىن، سول ءۇشىن ساعاتتاپ سويلەپ، سارىلىپ تاڭ اتىراتىن ساق-عۇن دوسىمىزدىڭ دا العاشقى نەكەسى ءساتسىز بولدى بىراق، دوستىقتارىن ساقتاپ قالدى.

«مەن ۇرلىق قىلعان كۇنى، ايدىڭ جارىق بولعانى-اي»، دەمەكشى ءبىز الىپ-ۇشىپ وتانىمىزعا كەلگەنىمىزدە قازاقيادا جوسپارلى سوتسياليستىك شارۋاشىلىق تولىق كۇيرەپ، جاڭا نارىقتىق قاتىناستار ورناپ جاتتى. قاراپايىم حالىق بازار جاعالاپ كەتسە، عىلىم مەن ءبىلىم ادىرا قالىپ، رەكەتتەر مەن جىلپوستار ەكى الىپ بيگە شىقتى. جەكەشەلەندىرۋ بوداندىق بوداۋىنان جاڭا بوساعان ۇلت ءۇشىن اۋىر بوداۋلار بەرۋىنە تۋرا كەلدى. مىنە، وسى كەزدە مەيلى جەرلىك، مەيلى قانداس بولسىن تالانتتى جاستاردىڭ دەنى جابايى بيزنەسپەن، قاتىگەز جەكەشەلەندىرۋ دۇرمەگىندە بيزنەسكە جول تارتتى. ساقاڭ سول دۇرمەككە ەرمەگەن، سۇيىكتى ماماندىعىن ساقتاپ بارعا قاناعات، جوققا سالاۋات ايتقان ساناۋلى ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. بىراق، عىلىمي دارەجە قورعاۋى ۇزاق مارافونعا اينالىپ كەتتى. وسى عىلىمي اتاقتى قورعاتۋ ءۇشىن ءنابيجان اعامىز ءبىر كىسىدەي ۋاقىتى مەن ەنەرگياسىن سارپ ەتتى. زاتتىق جانە رۋحاني جاقتان قولداۋ كورسەتتى بىراق، ءساتى تۇسپەي-اق قويدى. ءوزى بىزبەن اڭگىمەلەسكەندە تامسانا، تاۋسىلا ايتاتىن «ات جالىنداعى مادەنيەت» تۋرالى تاقىرىب باسقا ءبىر ساياساتكەردىڭ اتىنان كىتاپ بولىپ شىقتى. ول كىتاپتان ساقاڭنىڭ قولتاڭباسىن تانىدىق اتتەڭ، ءبىر كەم دۇنيە دەگەن وسى عوي! ساقاڭ اتاق قۋىپ، ابىروي ىزدەمەدى. ەسكى تاريحتىڭ، بايىرعى جادىگەرلەردىڭ فاناتى بولدى. ديپلوم دەمەكشى، ءبىر جىلدارى اسپاننان ديپلوم جاۋعان جىلدار بولدى. بيلىكتەگىلەر قوس-قوستان ديپلومىن قورعاپ، عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى اتانىپ جاتتى، ونىڭ سوڭىن كەلىندەرى، قىزدارى، توقالدارى ءىلىپ الىپ كەتتى. ءتىپتى، شەتەلدەن اكادەميكتى ساتىپ الاتىن پىسىقتار شىقتى. عىلىم ارزانداپ، ۇيات ۇمىتىلعاندا ساقاڭ ۇمتىلمادى، تۇرمىستا ۇتىلعان شىعار بىراق، عىلىم مەن ار-ۇجداننىڭ الدىندا اتتەگەن-اي، دەگىزبەدى. ارحەولوگيادا «التىن ادامدى» تاپقان بەكمۇحانبەت نۇرمۇحانبەتوۆ اعاسى مەن مادەنيەتتانۋشى مۇرات اۋەزوۆتىڭ جولىمەن ءجۇردى. گۋمانيتارلىق عىلىمدا ۇشاڭ-تەڭىز ءبىلىمى بار بۇل ەكى اعاسى دا عىلىم ارزانداماي تۇرعان كەزدەگى عىلىمي اتاعىن مىسە تۇتىپ، ودان ءارى جان تالاسۋعا «ەرىنگەن» ەدى. عۇلاما جازۋشى ءابىش كەكىلباي مەن تولەن ابدىكتىڭ قاي كىتابى دا عىلىمي اتاقتى شاپپاي بەر دەپ تۇرعان جوق پا، بىراق بۇل كىسىلەر توبىردىڭ قاتارىن تولتىرمادى، كىسىلىك كەلبەتىن، جازۋشىلىق ۇجدانىن ساقتاپ قالدى عوي. وسىندايدا ەسىمىزگە ءبىر رومانمەن تاريحتا قالعان قىتايدىڭ جازۋشىسى Qian Zhongshu مىرزانىڭ «قورشاۋداعى قالا» اتتى روماننىڭ كەيىپكەرى تۇسەدى. رومان وتكەن عاسىردىڭ قىرىقىنشى جىلدارىن ارقاۋ ەتكەن. قۋلىق-سۇمدىعى جوق ءبىر توعا جىگىت قۇدا ءتۇسىپ وتىرعان قالىڭدىعى مەزگىلسىز قايتىس بولعاندا، وعان ارناپ جوقتاۋ جازادى. وپالىق پەن مەيىرىمدىلىكتى دارىپتەيتىن قىتاي وركەنيەتى بويىنا سىڭگەن بانكير قايىناتاسى وپالى كۇيەۋگە ريزا بولىپ، گەرمانياعا وقۋعا جىبەرەدى. 4-5 جىلىن ويناپ-كۇلىپ وتكىزگەن سەرى جىگىت ەلگە قايتاردا ديپلومنىڭ كەرەك ەكەنىن سەزىنەدى. ونىڭ ۇستىنە قايىن اتاسى مەن ءوز تۋىستارى سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا شەتەلدەن العان ديپلومدى گازەتتە جاريالاپ، ماقتانعىسى كەلەدى. سونىمەن، اقش-تان ءبىر دەلدال ەۆرەي تاۋىپ، ديپلومدى ساتىپ الادى. وسى ساتتەگى كەيىپكەردىڭ كوڭىل-كۇيىن جازۋشى «ديپلوم دەگەنىمىز ادامزات جارالعاندا قاۋان اتا مەن قاۋان انانىڭ ابىرويىن جاسىرىپ تۇرعان ءبىر تال جاپىراق قوي»، دەپ سۋرەتتەيدى.

ساقاڭ تۇرمىستا قينالسا دا، ومىردە قانشا كەدەرگىگە ۇشىراسا دا سول ءبىر تال «جاپىراققا» ءزارۋ بولمادى. اقشاعا تابىنىپ، اتاق قۋعان زامانداستارىنىڭ قاتارىن تولتىرمادى. كورگەن بىلگەندى اتتەگەن-اي، دەگىزىپ، مىنا بوق دۇنيەنىڭ وتكىنشى ەكەنىن ەسكە سالىپ، بەكزات قالپىن ساقتاعان بويى ومىردەن وتە شىقتى. توپىراعىڭ تورقا بولسىن، قادىرلى دوس.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz