ابايدىڭ ۇلى اقىن رەتىندە زور يدەياسىن باستاعان ولەڭ «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» ولەڭى  بولسا، وسىعان جالعاس 1886 جىلى تۋعان تولىپ جاتقان تىڭ ولەڭدەرى ابايدىڭ اقىندىق، ويشىلدىق ەڭبەكتەرىنىڭ ەڭ جەمىسى مول، ءونىمدى جىلدارى بولادى.

1886 جىلى اباي ون سەگىز ولەڭ جازعان. تاقىرىپ جاعىنان قاراعاندا بۇل ولەڭدەردى بىرنەشە جىككە بولۋگە بولادى. ەڭ اۋەلى ايقىن كوپشىلىگى، قازاقتىڭ سول كۇنگى قوعامدىق تىرشىلىگىندەگى مىندەرىنە ارنالعان كەرتارتپا قايشىلىقتاردى تاڭبالايتىن قاتتى سىن جانە وسيەت ولەڭدەرى. بۇل كوبىنشە سىنشىلدىقپەن، ويشىلدىقپەن ايتىلعان، الەۋمەتتىك تارتىستىڭ قۇرالى ەسەپتى بولعان ولەڭدەر. ەكىنشى توپ - ات سىنى، جاز ولەڭى سياقتى تابيعات، جاراتىلىس تاقىرىبىنا ارنالادى. ءۇشىنشى جىگى -  جاس بۋىنعا ارنالعان. «ينتەرناتتا  وقىپ ءجۇر»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «جىگىتتەر، ويىن ارزان»، «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە» دەگەن سياقتى ولەڭدەر. ءتورتىنشى جىكتەگى ولەڭدەر -  كوڭىل-كۇيىنىڭ ليريكاسى. «كوڭىلىم قايتتى»، «پاتشا قۇداي»، «كوكبايعا» دەگەندەر سياقتى اقىننىڭ الەۋمەت تىرشىلىگىنەن، ەل ناداندىعىنان تۋعان، مۇڭدى شىعارمالارى بولادى.

بارلىق ون سەگىز ولەڭنىڭ توبى ابايدىڭ اقىندىققا مول كۇشىن سارپ ەتىپ، بويىنداعى ونەر قاناتىن كەڭ جايىپ، تاباندى ەڭبەككە تۇگەل بەرىلگەنىن تانىتادى. وسى جىلدىڭ ولەڭدەرىنەن كەيىن اباي كەڭ دياپوزونىن كلاسسيكالىق تۇرعىدا كورسەتەدى، وزىندەگى اقىندىق ەڭبەكتىڭ كوپ سيپاتتارىن جان-جاقتى تۇردە تانىتا باستايدى. بۇل جىلدارى اقىن زامانى مەن ورتاسىنىڭ كەمشىلىك پەن قايشىلىق مىندەرىن زور داۋىسپەن اشكەرلەيتىن ۇستاز اقىن تاربيەشىلىك تارتىسقا بەلسەنە كىرىسەدى.

وسى جىلدا ابايدىڭ جاراتىلىس كەلىسىن، كوركىن كوركەم سۋرەتتەگەن شەبەر جىرىنىڭ ءبىرى-تابيعات جايىنا ارنالعان «جاز» ولەڭى. جالپى  العاندا، اباي جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن ءبىر جىلدا ەمەس، بىرنەشە جىل بويىندا جازادى. سول ولەڭدەرىنىڭ العاشقىسى وسى – «جاز».

باسقا تاقىرىپتار سياقتى تابيعات كوركى مەن ادام ارەكەتىن ارالاستىرىپ جازعان شىعارمالاردا دا ابايدىڭ ءارتۇرلى دامىپ وسكەن اقىندىق ەۆاليۋتسياسىن بايقايمىز. «جاز» ولەڭى مەن كەيىنىرەك جازىلاتىن «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر-ەكى اي» دەگەن ەكى ولەڭنىڭ اراسىندا، وزگەسىنەن بۇرىن، سالت-سانالىق، قوعامدىق جاقتان ايقىن تۇرعان ايىرماسىن كورسەتەدى. «جاز» ولەڭىندە ساحاراداعى اۋىل تىرشىلىگىن، كوشىپ-قونىپ جاتقان كورىنىسىن سيپاتتاۋدا سول اۋىلداعى ءار الۋان توپتار اراسىنداعى قايشىلىق، قارسىلىقتار كورىنبەيدى.

ال، جاڭاعى اتالعان كۇز كورىنىسىن سيپاتتاعان ولەڭدە، ءبىر اۋىلدىڭ ەكى شەتىندەگى باي ءۇيى مەن كەدەي ءۇيىنىڭ بارلىق تىرلىگىندە ءبىتىمسىز قايشىلىقتار ۇلكەن شىنشىلدىقپەن تەرەڭ اشىلعان بولادى.

اقىننىڭ «جاز» ولەڭىنىڭ شىعۋ تاريحىنىڭ دا ءوز ەرەكشەلىگى بار.  اباي ءومىر سۇرگەن كەزدە ءدام ايداپ سەمەي جەرىنە «ساياسي تۇتقىندار» رەتىندە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن زەرتتەۋشى-وقىمىستىلاردىڭ ىشىندە وسى ايماقتىڭ حالقىن، تۇرمىسىن، سالتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى – نيفونت يۆانوۆيچ دولگوپولوۆ تا بولادى. وسى ولەڭدى جازۋ بارىسىندا دوكتور دولگوپولوۆ نيفونت يۆانوۆيچ قۇنانباي ەلىنە بارىپ، ابايمەن بىرگە باقاناس وزەنىنىڭ بويىندا جاتىپ كۋا بولعان. ولەڭنىڭ جازىلۋ تاريحىن جانە ولەڭدەرىن ءوز اتىنا اۋدارىپ جازىپ جۇرگەن اقىننىڭ شاكىرتى كوكباي جاناتاەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە بىلايشا باياندايدى. «... 1880-1886 جىلعا دەيىن اباي ءاربىر ولەڭدى جازىپ ءجۇردى. بىراق، بۇل ۋاقىتتاعى سوزدەرىنىڭ بارلىعىن كوكباي سوزدەرى دەپ جۇرگىزدى. كەيىن ومبىدا شىعاتىن «دالا ۋالاياتى» مەن «سەركە» گازەتى شىققاندا بىرەر ولەڭىن تاعى مەنىڭ اتىمنان جىبەردى. 1886 جىلدىڭ جازىندا ەل جايلاۋعا شىقتى. اباي اۋىلىنىڭ ەڭ ورىستەپ بارىپ ورنىقپاق بولعان جايلاۋى – باقاناس وزەنىنىڭ بويى ەدى. كوش ءجۇرىپ كەتتى. ءبىز ابايمەن بىرگە بىرنەشە كىسى بولىپ ارتىنان كەلدىك. وسى جىلى اباي اۋىلىندا دوكتور دولگوپولوۆ تا قوناق ەدى. اۋىل باقاناس بويىنداعى كوكبەيىت دەگەن جەردە قونىپ جاتىر ەكەن. اباي قونىپ جاتقان اۋىلدى كورىپ، «وسى سۋرەتتى ولەڭ قىل» دەدى. مەن ءبىراز ولەڭ قىلىپ ەدىم، جاقتىرمادى دا، ءوزى جازباقشى بولدى. سونىمەن ءۇي تىگىلىپ بولىپ، ءبارىمىز جايلانعان سوڭ، ابايعا كەلىپ ەدىم، «ولەڭ كوكشەنىڭ بويىنان اسايىن دەدى عوي»، - دەدى. مەن «اسسا قايتا الارسىز»، - دەپ قالجىڭدادىم. سويتسەم، سول كۇنى «جازدى كۇن شىلدە بولعاندا» ولەڭىن جازعان ەكەن، وقىپ بەردى. ءوزى جازعان سوزىنە ەڭ العاش رەت از دا بولسا قاناعات قىلعانىن كورگەنىم سول. مەنىڭ قالجىڭىما وراي قىلىپ، «سەن سوعىمىڭا ءبىر تۋ بيە ال، مەن ەندى ولەڭىمدى ءوزىم الايىن»، - دەدى..».

اقىننىڭ الدىن كورگەن، وزىمەن 25 جىلداي جانىندا ءجۇرىپ، جولداس بولعان شاكىرتى كوكباي جاناتايۇلى اباي اينالاسىنداعى بار اقىننىڭ ىشىندەگى سۋىرىپسالما، يمپراۆيزاتسياعا اسا جۇيرىك بولعان ەكەن. وزگە اقىن شاكىرتتەرىنەن ەرەكشەلىگى دە وسىندا بولسا كەرەك.  كوكباي وسى جايىنداعى ەستەلىگىندە «جاز» ولەڭىن تاعى دا تولىقتىرا تۇسەدى. «...ابايدىڭ ولەڭدە ايتىپ وتىرعان اۋىلى – ءوز اۋىلى. ابايدىڭ استىنداعى اياڭشىلى – ابدىراحمەتتەن العان اياڭشىل كۇرەڭ توبەل اتى. ايقايشى شالى – سول جىلى ءوز اۋىلىمەن كورشى بولىپ وتىرعان انەت بارماق دەگەن شال. قۇس سالىپ جۇرگەن جاس جىگىتتەر ءوزىنىڭ بالالارى – اقىلباي، ءابدىراحمان بولاتىن...»، دەپ تۇسىندىرەدى.

جازدىكۇنى جايلاۋداعى قازاق اۋىلىنىڭ ءومىر-تۇرمىسىن سۋرەتتەگەندە اباي جازدىڭ كەلۋىمەن بىرگە مالمەن كۇنەلتكەن ەلگە قىزىق-قۋانىش قوسا كەلەتىنىن بايقاتادى. «جاز» ولەڭىنىڭ ابايداعى ەرەكشەلىگى اقىندىق مادەنيەتى ىرىلەپ، شەبەرلەنگەن كوركەمدىكتى شەبەر كورسەتەدى. اقىن ناقتىلى، انىق شىندىق حالدەردى كوپ تەرىپ، شىعارماسىن وتە جاندى، مول ارەكەتتەرگە تولتىرا جازادى. جانە ەشبىر كورىنىس-قيمىلدا بولمىستان تىس كومەسكىلىك، تۇماندى تۇسپالشىلدىق جوق. ەڭ اۋەلى جاس شالعىندى، بايشەشەگى تولىقسي ءوسىپ تۇرعان سونى قونىستى الادى. سول اراعا جەتكەن مالدىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قالىڭ توپ جىلقىنىڭ ەن سۋعا، مول شالعىنعا ەمىن-ەركىن ارالاسقان كۇيلى كەزىن كورسەتەدى. ءالى ءۇيىن تىگىپ، جايعاسپاعان اۋىلدىڭ جاندى-جانسىز تابيعات اراسىندا شۇبارتقان سۋرەتتى ءوز قيمىل-قوزعالىستارىمەن تولىقتىرا تۇسەدى. ءسانىن مولايتقان ادام توبىنىڭ ءار الۋانى كورىنەدى. ءۇي تىگىپ جاتقان قىز-كەلىنشەك، ات ۇستىندە مال ءىشىن ارالاپ جۇرگەن اۋىل يەسى ۇلكەندەر اتالىپ وتەدى. سودان جۇمىس ۇستىندە جۇرگەن شەشەلەردى جاعالاعان جاس بالالار، تىنىمسىز شابۋىلمەن كۇنۇزىن سالپىلداپ ەڭبەك ەتكەن جالشىلار كورىنەدى. وزەن بويىندا قۇس سالىپ جۇرگەن جاس اڭشى بوزبالالار دا اقىننىڭ كوزىنە تۇسەدى. باي اۋىلىنا جاعىنىشتى، جالىنىشتى تىنىمسىز كورشى مالاي، قارتاڭ اقساقال دا ءوز ارەكەتىمەن اتالىپ وتەدى. وسىلايشا ۇلكەن رەتپەنەن كوپ ءومىر كورىنىسىن از ولەڭنىڭ ىشىنە تىعىزداپ سيعىزا بىلگەن اقىن، نەگىزىندە رەاليستىك پەيزاج بەرىپ وتىر. تابيعاتتىڭ بەلگىلى كورىنىسىنە، مەزگىلىنە ادامنىڭ ارەكەتىن مول ارالاستىرا بىلەدى. از ادام ەمەس، اۋىلدا تىرشىلىك ەتكەن كارى-جاستىڭ، باي مەن مالايدىڭ، قولى بوس بوزبالانىڭ ءبارىن دە ءتىزىپ وتەدى.

تابيعاتتى اعىن سۋداي، سىمپىلداپ ۇشقان ۇيرەك، قازدى تەڭەۋ رەتىندە الىپ، ادامدى دا تەپە-تەڭ تىنىش وتىرعان ءۇنسىز، قوزعالىسسىز كۇيدە المايدى. اركىم ءار الۋان ءىس پەن مىنەزدە، قۇبىلىستا كورىنەدى. وسىندا بۋى اسپانعا شىققان، كوشىپ كەلگەن جارمەڭكەدەي جاندى ءومىردى وقۋشىعا اسا قونىمدى ەتىپ، باس شۇلعىتىپ، يلاندىرا بىلەدى. ولەڭنىڭ ىشىندە جاندى تىرشىلىك، قاينار قىزۋ مول بولعاندىقتان ءتۇرى مەنەن ولشەۋ ۇيقاستارىندا دا اسا جاندى، قىزۋلى جۇردەكتىك بار. ۇيقاستاردا كەلەتىن «شىبىنداپ»، «شىلپىلداپ»، «بۇلتىلداپ»، «سىمپىلداپ»، «سىڭќىلداپ»،«جىلپىلداپ»دەگەن سياقتى ايتۋعا اۋىرلاۋ كەلگەنمەن، تۇراقتى تىنىشتىق كۇي ەمەس، ۇنەمى وزگەرىپ تۇرعان قوزعالىس ارەكەتتى كورسەتەتىن سوزدەر بارلىق ولەڭگە وزگەشە اعىندىلىق (تەمپ) بەرەدى.

تۇتاس ءبىتىمدى، كەلىستى كەلگەن ولەڭنىڭ اياعىنا دەيىن ورايلاس ۇيقاستار اينىماي سوزىلىپ وتىرادى. جيىنىن العاندا ولەڭ تىلىندە ۇلكەن بايلىقپەن قاتار، تاپقىرلىق، دالدىك مول. مال باققان، كوشپەلى تىرلىك ەتكەن ەلدىڭ جايلاۋداعى جاڭا قونىسقا كوشىپ، قونىپ جاتقان كەزىن، قيمىل-ارەكەتىن، ابىگەر-قاربالاسىن ولەڭنىڭ ءار ءبولىمى ايقىن اڭعارتادى.

دالانىڭ وسى ءبىر اسەم پوەزيالىق سۋرەتىنىڭ ءوزى-اق قازاق ادەبيەتىندەگى اقىندىق سەزىمنىڭ، ادەمىلىكتى ءتۇسىنۋدىڭ ءداۋىر شىندىعىمەن قانشالىقتى قابىسىپ، تامىرلاسىپ جاتقانىنا دالەل بولا الادى.

بۇل شىعارمانىڭ كوركەمدىك ساپاسىن وتە جوعارى باعالاعان ءىلياس جانسۇگىروۆ ولەڭ تۋرالى ايتا كەلىپ، «ابايدىڭ جىرى، ىرعاق، مۋزىكا، دىبىس قۇرىلىسى جاعىنان توگىلىپ كەتەدى. ابايدىڭ بۇل ولەڭدەگى ءبىر اقىندىق وزگەشەلىگى – ول ولەڭ ۇيقاسىنداعى ەتىستىكتەردىڭ سايدىڭ تاسىنداي ءىرى، قيمىلدى، قوزعالىستى كورسەتۋگە جاندىلىعى»، - دەيدى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ ۇلى اقىننىڭ وسى ولەڭىنىڭ كوركەمدىك قاسيەتىن، اسىرەسە ءتىل ۇيقاسىنداعى وزگەشەلىگىن ءدال تاۋىپ، وتە ورىندى پىكىر ايتادى.

«جاز» ابايدىڭ ەڭ تاڭداۋلى، ءىرى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى. بۇل ولەڭدە حالىق پوەزياسىنداعى ولەڭ ورنەگى، تابيعي بولمىستىق دالدىك ەرەكشە مول.

ءبىز اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ارقاۋ ەتكەن دوكتور دولگوپولوۆتىڭ كۋا بولعان ولەڭى وسى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz