ەلىمىزدە 22 مىڭنان استام ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار تىركەلگەن. ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك تىركەۋدە بار بولسا دا، قىزمەت ەتىپ جاتقاندارى 10 مىڭنان اسپايدى. سەبەبى تەك قۇجاتتىق تۇرعىدان اشىق تۇرسا دا، باسقا تۇرعىدان كوبىسى تەك جابىق كۇيدە تۇر.

جابىق ۇەۇ-داردىڭ تاريحى مەن ءجۇرىپ وتكەن جولى وتە قىزىق. بۇل ءبىز بىلۋگە ءتيىس اقپارات. سەبەبى توتاليتارلىق رەجيمنەن شىعىپ، دەموكراتياعا قادام باسقان قازاقستان ءۇشىن ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋ قاشاندا ماڭىزدى عوي.

العاشقى ۇەۇ 19 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا پايدا بولا باستادى. وسىنداي العاشقى ۇيىمداردىڭ ءبىرى 1823 جىلى قۇرىلعان بريتاندىق جانە حالىقارالىق قۇلدىققا قارسى كۇرەس قوعامى بولدى. بارلىعى 1905 جىلى الەمدە 134 ۇەۇ، 1958 جىلى - 1000, 1972 جىلعا قاراي - 2470 دەيىن، ال 1980 جىلداردىڭ اياعىندا - 4000-نان استام ۇيىمدار پايدا بولىپ، قىزمەت ەتە باستادى. ۇەۇ-دىڭ پايدا بولۋىنىڭ نەگىزگى كاتاليزاتورى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جانە ونىڭ دامىعان ورگاندار جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋىنان ەدى. بۇۇ كوممۋنيستىك رەجيمدەرگە قارسى ارەكەتتەر ەتىپ، قىزمەت جاساي باستادى. بۇۇ-نىڭ ءوزىن ۇلكەن حالىقارالىق نەگىزدەگى ۇەۇ رەتىندە قاراستىرىپ كەلە جاتقان ساراپشىلار دا بار.

ۇەۇ تۇسىنىگى جالپى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ولاردىڭ بىرقاتارىن جازا كەتەيىك. حالىقارالىق دارەجەدە الەمگە تانىمال مىنانداي ۇيىمدار بار.
شەكاراسىز دارىگەرلەر ۇيىمى - تاۋەلسىز حالىقارالىق مەديتسينالىق گۋمانيتارلىق ۇيىم، 1999 ج. تابيعي جانە تەحنوگەندىك اپاتتاردان قارۋلى قاقتىعىستاردان زارداپ شەككەندەرگە گۋمانيتارلىق قىزمەت جانە كومەك كورسەتكەنى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. 1971 جىلى پاريجدە نيگەرياداعى قاقتىعىس قۇرباندارىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان. ول كوپتەگەن سوعىس وشاقتارىندا جۇمىس ىستەيدى، ناشاقورلىق پەن جقتب-مەن كۇرەسۋ بويىنشا اعارتۋشىلىق-پروفيلاكتيكالىق جۇمىستار جۇرگىزەدى، قوعامدى داعدارىستىق جاعدايلار مەن ولاردىڭ سالدارى تۋرالى حاباردار ەتەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ونىڭ 20 ايماقتىق كەڭسەلەرى بار، ونىڭ ەرىكتىلەرى (3 مىڭنان استام ادام) جىل سايىن الەمنىڭ 80-نەن استام ەلدەرىندە جۇمىس ىستەيدى. ۇيىمنىڭ شتاب-پاتەرى بريۋسسەلدە ورنالاسقان. جالپى جۇمىس كۇشى 2500-دەن اسادى، ولاردىڭ كوپشىلىگى دارىگەرلەر مەن ورتا مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەر. ۇيىم جەكە قايىرىمدىقتار ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلادى، ونىڭ قاراجاتىنىڭ شامامەن 80% -ى ەكى ميلليون جەكە دونورلاردان تۇرادى. ەڭ ماڭىزدى حالىقارالىق باعدارلامالارى رەتىندە: 1994 جىلدان باستاپ – «ۇلى كولدەر» ايماعىندا ەتنيكالىق جانە ايماقتىق قاقتىعىستاردىڭ ازاماتتىق قۇرباندارىنا كومەك; 2002-2003 - ليبەرياداعى ازاماتتىق سوعىس كەزىندەگى ميسسيا; 1994 – «رۋانداداعى گەنوتسيد» قۇرباندارىنا كومەك; 2003 جىلى يراكتاعى ميسسياعا دەيىن، ول جەردەن باعداتتاعى قىزىل كرەست ميسسياسىنا جاسالعان تەرروريستىك شابۋىلدان كەيىن جەكە قۇرامى شىعارىلدى; 1979-2004 - اۋعانستان-پاكىستان شەكاراسىنداعى جانە اۋعانستاننىڭ وزىندەگى ميسسيا. ااتىلمىش ۇيىمنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىز گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ پروبلەماسى حالىقارالىق ساياساتتىڭ باستى باسىمدىقتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ۇيىمنىڭ جارعىسى ونىڭ حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم مارتەبەسىن انىقتايدى.

كەلەسى ۇيىم رەتىندە Greenpeaceتى ايتساق بولادى. بۇل ادام قۇقىقتارى نەگىزىندە تابيعاتتى قورعاي جونىندەگى (ۇكىمەتتىك ەمەس) حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم. ول ۆانكۋۆەردە (كانادا) 1971 جىلى قۇرىلدى. ۇەۇ-نىڭ باستى ماقساتى - عالامدىق ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋگە قول جەتكىزۋ. ولارعا قوعام مەن بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ۇيىم ەلەۋلى جۇمىستار جۇرگىزەدى. بەلسەندىلەرى اتىشۋلى ارەكەتتەرىمەن تانىمال، ەكولوگيالىق قىلمىس بولعان جەرگە بارۋعا تىرىسادى جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن تاۋەلسىز جانە سەنىمدى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋگە بارىن سالادى. سكانديناۆيا، جەرورتا تەڭىزى، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، اۆستراليا جانە وكەانيا ايماقتارىندا كلاستەرلىك (بىرنەشە شتاتتاردى بىرىكتىرەتىن) وكىلدىكتەرى جانە بەلگيا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، گرەتسيا، يسپانيا، يتاليا، ليۋكسەمبۋرگ، نيدەرلاندى، پورتۋگالياداعى ۇلتتىق كەڭسەلەرى بار. رەسەي، رۋمىنيا، فرانتسيا، چەحيا، شۆەيتساريا، ءۇندىستان، قىتاي، جاپونيا، كونگو، سەنەگال، وڭتۇستىك افريكا، كانادا، مەكسيكا، اقش، ارگەنتينا، برازيليا، چيلي، جاڭا زەلانديا سىندى ەلدەردە دە وفيستەرى بار، جۇمىس ىستەپ كەلەدى. Greenpeace تەك جاقتاۋشىلارىنىڭ قايىرىمدىلىقتارى ارقىلى ءومىر سۇرەدى، مەملەكەتتىك ورگانداردان، ساياسي پارتيالاردان نەمەسە كاسىپكەرلەردەن قارجىلىق كومەك المايدى. ۇيىمنىڭ ەڭ ماڭىزدى اتقارعان شارالارى رەتىندە مىنالاردى اتاپ وتسەك بولادى: مۇناي ونىمدەرىن پايدالانۋعا قارسى اكتسيالار، ونى پايدالانۋ كەزىندە اتموسفەرا ۋلى زاتتارمەن قاتتى لاستانعانىن دا دالەلدەگەن شۋعا تولى شارالارى دا بار. بەلسەندىلەر مۇناي تسيستەرنالارى مەن پلاتفورمالارىنا ەنىپ، 1995 جىلى Shell Brent Spar مۇناي پلاتفورماسىنىڭ سۋ استىندا قالۋىن بولدىرمادى. iPhone جاسالعان ماتەريالدارعا قارسى شىقتى. 2007-2008 جىلدارداعى سوچي وليمپياداسىنا ارنالعان نىسانداردىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى بىرقاتار ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ، تابيعاتقا قارسى ارەكەتتەرىن قاتاڭ ايىپتادى. بۇل حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا قاتىستى دۇنيە بولاتىن. ەندى جالپى ەلىمىزگە قاتىستى ايتاتىن بولساق.

دامىعان ازاماتتىق قوعام - ءومىر ساپاسىنىڭ جوعارى ستاندارتتارى بار كەز-كەلگەن زاماناۋي مەملەكەتتىڭ نەگىزى. ءتيىمدى ديالوگ الاڭدارىنىڭ ءبىرى، سونداي-اق ازاماتتىق قوعام، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ وكىلدەرى اراسىنداعى بايلانىس كوپىرى ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتوردىڭ سۋبەكتىلەرى بولىپ تابىلادى.

بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا 6 ساياسي پارتيا رەسمي تىركەلگەن، 22 مىڭنان استام ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار (ۇەۇ), 18 كونفەسسيانى بىلدىرەتىن 3,7 مىڭ ءدىني بىرلەستىكتەر، 3,5 مىڭ ءتۇرلى مەنشىك فورماسىنداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، 234 قوعامدىق كەڭەستەر، 3 ءىرى قۇرامىنا 36 سالالىق جانە 19 اۋماقتىق ۇيىمدار كىرەتىن كاسىپوداقتاردىڭ رەسپۋبليكالىق بىرلەستىكتەرى بار. ولار ءوز قىزمەتتەرىن جاساپ جاتىر. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ولاردىڭ دا قوعامعا بەرەر پايدالارى مول. ءوز باعىتتارىنا ساي كۇرەسىپ كەلەدى.
وسى جىلدىڭ ساۋىرىندە ەلدە 16,4 مىڭ بەلسەندى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم (ۇەۇ) بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى كەلەسى باعىتتاردا جۇمىس ىستەيدى:
• حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىن قولداۋ (بەلسەندى ۇەۇ-دىڭ 14,7%);
• دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت (12,8%);
• ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارىن، زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ (11,35%);
• جاستار ساياساتى مەن بالالار باستامالارىن قولداۋ (8,66%);
• ءبىلىم جانە عىلىم (7,09%).

وتكەن جىلدىڭ شىلدە ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسى قابىلداندى.
تۇجىرىمدامادا مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن باستامالاردى ازىرلەۋگە جانە ىسكە اسىرۋعا قوعامنىڭ قاتىسۋ جۇيەسىن دامىتۋ، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتىن جەتىلدىرۋگە كومەك كورسەتۋ، مەملەكەت، بيزنەس جانە ازاماتتىق قوعام اراسىنداعى سەرىكتەستىك جۇيەسىن نىعايتۋ، ارتتىرۋ ازاماتتىق قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى، سونداي-اق ونى ودان ءارى ساياسي قايتا قۇرۋ جانە جاڭارتۋ بويىنشا ناقتى ۇسىنىستار ايتىلىپ، كورسەتىلدى.

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردى قارجىلاندىرۋدىڭ نەگىزگى كوزى - مەملەكەت. بيزنەس، قاراجات جيناۋ جۇيەلەرى، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. الەم بويىنشا ۇەۇدارعا JPMorgan ينۆەستيتسيالىق فيرماسى الداعى ونجىلدىقتا بيزنەس قاۋىمداستىق الەۋمەتتىك جوبالارعا 1 ترلن دوللارعا دەيىن قاراجات سالادى دەپ بولجايدى. قر تۇتاستاي العاندا الەمدىك ترەندتەرمەن ءبىر باعىتتا جۇرەدى. مىسالى، ەلدەگى ءىرى كومپانيالار قايىرىمدىلىققا قاراجات ءبولىپ قانا قويماي، تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەيتىن ۇەۇ تۇرىندە قور جاساقتاۋ تاجىريبەسىن دە قولدانىپ كەلەدى. ءوز كەزەگىندە مەملەكەت ۇەۇ-نى گرانتتار مەن ماراپاتتار ارقىلى قارجىلاندىرادى.

2020 جىلى 1,8 ميلليارد تەڭگەگە گرانتتار بەرىلدى. جاستار ساياساتى مەن بالالار باستامالارىن قولداۋعا بارلىعى 554,1 ملن. تەڭگە بولىنگەن. ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا، ونىڭ ىشىندە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتۋگە تاعى 305,4 ميلليون تەڭگە بولىنسە، 231,5 ملن.تەڭگە - ءبىلىم، عىلىم، اقپارات، دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت سالاسىنداعى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋگە; 214,2 ملن.تەڭگە - قوعامدىق كەلىسىم مەن ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋعا; 114,6 ملن.تەڭگە - حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىن قولداۋعا جۇمسالعان. بۇل جۇزدەگەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىنە قىزمەت ەتتى دەگەن ءسوز.

وسى سالاداعى ودان ءارى دامۋ قازاقستاننىڭ الەمنىڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋىنىڭ ءبىر قادامى بولادى. دامىعان ەلدەردەگى ۇەۇ-دار تابىسىنىڭ ۇلەسى ءجىو-ءنىڭ 20% -نا دەيىن جەتەتىندىگىن، ال ۇەۇ-دا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ سانى ەڭبەككە قابىلەتتى حالىقتىڭ شامامەن 30% -ىن قۇرايتىندىعىن ەسكەرگەنىمىز دۇرىس. بۇل وتە ۇلكەن كورسەتكىش. ازاماتتىق قوعام دامىعان سايىن، ول ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتىپ وتىر.

بيىل ۇەۇ-دىڭ ىشىندە ەسەپتىك كەزەڭىندە ءوز قىزمەتى تۋرالى مالىمەتتەردى بازاعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى بويىنشا 5856 ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم ۇسىندى. بۇل ەلىمىزدە بار ۇەۇ سانىنان الدەقايدا از. سوندىقتان بۇل سالا بويىنشا دا قىزمەت اتقارعانىمىز دۇرىس. ءبىر قاعيدانى ەستەن شىعارماعان ابزال: ۇەۇ دامىعان قوعام، دەموكراتيالىق قوعامعا تەز جەتەدى.

Abai.kz