باسى: ورالعاندار ەلى – يزرايل

جالعاسى: بوسقىندىق ءومىر. وتانسىز تاعدىر

جالعاسى: سيون تاۋىنا قايتۋ...

جالعاسى: قيالدان شىندىققا دەيىن...

1947 جىلدىڭ 29-قاراشاسىندا بۇۇ پالەستينا جەرىندە تاۋەلسىز ەۆرەي جانە اراب مەملەكەتىن قۇرۋ جونىندەگى قاۋلىسى شىعىسىمەن، 24 ساعاتتىڭ ىشىندە كۇللى پالەستينادا قان-قاساپ سوعىس ءورتى قاۋلاي جونەلگەندىگىن ايتقان بولاتىنبىز. سوعىستىڭ العاشقى مايدانى ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى ۇلت ارالىق ارازدىق دەڭگەيىندە بولدى. ال 1948 جىلدىڭ 14-مامىرىندا يزرايل ءوز دەربەستىگىن جاريالاپ، مەملەكەت قۇرۋ ىسىنە كىرىسكەن كۇننەن-اق اينالاداعى اراب مەملەكەتتەرى يزرايلگە رەسمي سوعىس جاريالادى. بۇل سوعىس شىن مانىندە مەملەكەت ارالىق قىرقىس بولاتىن.

پالەستيناداعى ارابتار مەن ەۆرەيلەردىڭ قىرقىسى كەزىندە ەۆرەيلەر يەرۋساليمنەن باسقا يزرايلگە بولىنگەن اۋماقتى تۇگەلدەي ءوز باقىلاۋىنا الىپ ۇلگەرگەدى. ارابتار ءوز اتا-قونىستارىن تاستاپ، باسى اۋعان جاققا بوسىپ كەتتى. يەرۋساليمنىڭ ءوزى قورشاۋدا قالدى. اراب الەمىنىڭ قاق ورتاسىندا عايىپتان تايىپ ءبىر ەۆرەي مەملەكەتىنىڭ بوي كوتەرۋى اراب ەلدەرىنىڭ نامىسىنا ءتيىپ، ءتوزىمىن تاۋىستى. ەندى عانا شاڭىراق كوتەرگەن يزرايلگە يراك، سيريا، ليۆان، يوردانيا جانە ەگيپەت قارۋلى كۇشتەرى جان-جاقتان لاپ قويدى. سوعىس ءورتى اياداي ءيزرايلدىڭ بارلىق شەكاراسىندا تۇتاندى. ال ولارعا قارسى سوعىسىپ جاتقان يزرايل ارمياسى بۇرىنعى قارۋلى كۇشتەر نەگىزىندە ەندى عانا جاساقتالىپ جاتقان بولاتىن. ولاردا قارۋ-جاراق پەن وق-ءدارى تاپشى بولدى. تانككە قارسى قولداناتىن بىردە-ءبىر اۋىر قارۋ ءتۇرى بولعان جوق. سوندا دا ولار تاۋەلسىز، جاس يزرايل مەملەكەتىن قورعاۋ ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ەرلىكپەن شايقاستى. سولتۇستىك شەپتە 1948 جىلدىڭ 15-مامىرىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ ەكىنشى كۇنى سيريا ارمياسى يوردانيا وزەنى اڭعارىنداعى ەۆرەي قونىستارىن ۇشاقپەن بومبالاپ، زەڭبىرەكپەن اتقىلاي باستادى. ەكى كۇنگە سوزىلعان توقتاۋسىز بومبالاۋدان سوڭ، ەلدى-مەكەندەر قيراپ، قورعانىس كۇشتەرى اۋىر شىعىنعا ۇشىراعان سوڭ، كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. سيريا ارمياسى ەلدى-مەكەندەر مەن ساقشى بولىمشەلەرىن باسىپ الدى. 28-مامىردا اراب قوسىندارى  يەرۋساليمنىڭ ەسكى قالاشىعىن ەۆرەيلەردەن بوساتتى. بىراق، ارابتار ەۆرەي قوسىندارىنىڭ جاندى كۇشتەرىن تالقانداي العان جوق. بۇل سوعىستا شاشىراي قونىستانعان ەۆرەي ەلدى-مەكەندەرى كارى-جاس، ەر-ايەل دەمەي، جان قيارلىقپەن سوعىس قيمىلدارىنا بەلسەنە قاتىسقاندىقتان، يزرايل جەرىنە باسىپ كىرگەن اراب قوسىندارىنا ويسىراتا سوققى بەردى. بۇل سوعىستى حالىقارادا «پالەستينا سوعىسى» دەپ اتايدى. مۇنىڭ ماعىناسى ارابتار مەن ەۆرەيلەردىڭ پالەستينا ءۇشىن بولعان سوعىسى دەگەندى بىلدىرەدى. ال يزرايل مۇنى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن سوعىس دەپ اتايدى. ال تاريحشىلار بۇل سوعىستى «ءبىرىنشى رەتكى ورتا-شىعىس سوعىسى» دەپ اتاعان بولاتىن. سەبەبى، وسىدان كەيىن دە الدەنەشە رەت اراب ەلدەرى مەن ءيزرايلدىڭ اراسىنداعى سوعىس وتى تۇتانعاندىقتان، ونى رەتتىك سانى بويىنشا بىلدىرگەندەگىسى ەدى. بۇل سوعىس 1949 جىلدىڭ 3-قاڭتارىندا  ءيزرايلدىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. ال سوعىستان ەڭ كوپ زارداپ شەككەندەر پالەستينالىق ارابتار بولدى. وسى سوعىستىڭ كەسىرىنەن بۇۇ شەشىمىمەن قۇرىلۋعا ءتيىس اراب مەملەكەتى قۇرىلماي قالدى. ولاردىڭ جەرىن يزرايل، يوردانيا جانە ەگيپەت پىشاق ۇستىنەن ءبولىسىپ الدى. يزرايل تاراپىنان جەڭىس قوماقتى بولعانى سونشالىق، يزرايل ءوز تەرريتورياسىنا 6 222 شارشى كم اۋماقتى قوسىپ الىپ، ءوز اۋماعىن 21 100 شارشى كم دەيىن كەڭەيتىپ ۇلگەردى. حالىقارالىق ساراپشىلار ءيزرايلدى تۇراقتى شەكارا بولمايدى دەپ مىسقىلدايدى. سەبەبى، يزرايل مەن ءار رەتكى ارابتار سوعىسىندا يزرايل اۋماعى كەڭەيىپ وتىرادى. مۇندا سوعىس قيمىلدارى ەڭ سوڭىندا بەيبىت بىتىممەن اياقتالاتىندىقتان، اراب ەلدەرى يزرايل باسىپ العان اۋماقتاردى زاڭداستىرماسا دا، ۋاقىتشا بىتىممەن ولاردىڭ يەلىك قۇقىعىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولادى.

1956 جىلى يزرايل مەن انگليا، فرانتسيا قوسىندارى ەگيپەتكە ءبىر ۋاقىتتا شابۋىل جاسادى. بۇل سوعىس ەگيپەتتىڭ سۋەتس كانالىنىڭ يەلىك قۇقىعىن قايتارىپ الۋعا بايلانىستى تۋىنداعان بولاتىن. تاريحشىلار مۇنى «ەكىنشى رەتكى ورتا-شىعىس سوعىسى» دەپ اتايدى. بۇل سوعىستا يزرايل گاز ايماعى مەن سيناي تۇبەگىن باسىپ الدى. بىراق سوڭىنان قايتارىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. تەك وسى جولعى سوعىستا عانا يزرايل ءوز اۋماعىن كەڭەيتە العان جوق.

1967 جىلدىڭ 6-ماۋسىمىندا يزرايل، ەگيپەت، سيريا جانە يوردانياعا ءبىر ۋاقىتتا تۇتقيىل سوعىس اشتى. سوعىس 11-ماۋسىمدا توقتاعانعا دەيىن بار-جوعى ءجۇز-اق ساعاتقا جالعاستى. بۇل سوعىستى يزرايل «6 كۇندىك سوعىس» دەپ اتايدى. وسى التى-اق كۇندە يزرايل كۇللى الەمگە، اسىرەسە، ءوزىنىڭ اراب كورشىلەرىنە سوعىس قۋاتىنىڭ قانشالىقتى جويقىن ەكەندىگىن دالەلدەپ بەردى. تاريحشىلار مۇنى «ءۇشىنشى رەتكى ورتا-شىعىس سوعىسى» دەپ اتايدى. بۇل سوعىستا يزرايل ءبىر كەزدەرى ەگيپەت پەن يوردانيانىڭ پالەستينا جەرىنەن باسىپ العان بارلىق اۋماقتى (گاز ايماعى، يوردانيا وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋى جانە يەرۋساليمنىڭ شىعىس بولىگى) وزىنە قوسىپ الدى. وسىدان كەيىن ءبىر داۋىردە اعىلشىندار سەنىمدى باسقارۋعا العان پالەستينانىڭ بارلىق اۋماعى ءيزرايلدىڭ باقىلاۋىنا ءوتتى. بۇدان تىس يزرايل  ەگيپەتتىڭ سيناي تۇبەگى مەن سيريانىڭ گولان ءۇستىرتىن دە وزىنە قوسىپ الدى. ادەتتە حالىقارادا «باسىپ الىنعان ايماق» دەپ اتالعان جەرلەر مەڭزەلەدى. 1967 جىلعى سوعىس توقتاتۋ كەلىسىمىنە سايكەس بەلگىلەنگەن شەكارا سىزىقتارىن يزرايلدىكتەر  «كۇلگىن سىزىق» دەپ اتايدى. بۇل «كۇلگىن سىزىقتىڭ» ىشىندەگى يزرايل باقىلاۋىنداعى اۋماقتار 87 000 شارشى كم قۇرايدى. بۇل اۋەلگى بۇۇ بەلگىلەپ بەرگەن تەرريتوريالىق ايماقتان 6 ەسەگە ۇلكەن. ءيزرايلدىڭ بۇل جولعى اشقاراقتىقپەن ىرگە كەڭەيتۋىن اراب ەلدەرى تۇگىلى، حالىقارالىق قاۋىمداستىق تا قابىلداي العان جوق. اقش-تى قامتىعان باتىس الەمى دە يزرايل تەرريتورياسى تۋرالى اڭگىمە بولعاندا ولاردىڭ زاڭدى تەرريتوريالىق اۋماعى 1967 جىلعى سوعىستا باسىپ العان اۋماقتى قامتىمايتىندىعىن شەگەلەپ ايتۋمەن كەلەدى. حالىقارالىق قاۋىمداستىق يزرايل تەرريتورياسى بار بولعانى 20 000 شاقىرىمنان اسپايدى دەپ ەسەپتەيدى (ەسەپتەۋ تاسىلدەرىنىڭ ۇقساماۋىنا بايلانىستى 20 300 شارشى شاقىرىمنان 21 100 شارشى شاقىرىم ارالىعىندا).

حالىقارالىق قاۋىمداستىق ءيزرايلدىڭ مۇنداي ىرگە كەڭەيتۋىنە قىرىن قاراعاندىعى سەبەپتى يزرايل دە كەيىن قوسىپ العان «جاسىل سىزىق» پەن «كۇلگىن سىزىقتاعى» اۋماقتاردى «باسىپ الىنعان اۋماق» دەپ اتايدى. 1980 جىلدان بۇرىن بۇل ايماق ءيزرايلدىڭ كارتاسىنا كىرگىزىلمەگەن بولاتىن.

1973 جىلى 6-قازاندا ەگيپەت پەن سيريا بىرلەسكەن قوسىندارى يزرايلگە تۇتقيىلدان سوققى بەرىپ، 1967 جىلعى «6 كۇندىك سوعىستىڭ» قارىمتاسىن قايتارماق بولدى. ءبىر قىزىعى،  سوعىستىڭ العاشقى 1-2 كۇنىندە شابۋىلداۋشى تاراپ باسىم تۇسكەنىمەن، سوڭىنان ەگيپەت پەن سيريا قوسىندارى كۇيرەي جەڭىلىپ، كەرى شەگىندى. ءتىپتى، يزرايل قوسىندارى بۇرىنعى كەلىسىمدەردە كورسەتىلگەن سۋەتس كانالىنان دا اسىپ، ەگيپەتتىڭ نەگىزگى قوسىندارىن قورشاۋعا الدى. ەگەر بۇۇ ارا-اعايىندىق تانىتىپ، سوعىستى توقتاتپاعاندا، ەگيپەتتىڭ جاعدايى مۇلدە مۇشكىل بولار ەدى. بۇل سوعىستا سيريا، گولان ءۇستىرتىن تاستاپ شىقتى. بۇل سوعىس تاريحتا «ءتورتىنشى ورتا-شىعىس سوعىسى» دەپ اتالدى. 1980 جىلى يزرايل رەسمي تۇردە شىعىس يەرۋساليمدى قوسىپ الدى. 1981 جىلى تاعى دا ارنايى زاڭ قابىلداپ، گولان ءۇستىرتىنىڭ قالعان 700 شارشى شاقىرىم اۋماعىن دا جۇتىپ قويدى. بىراق، ءيزرايلدىڭ تەرريتوريا تالابى مۇنىمەن اياقتالماعانعا ۇقسايدى. ولار تاعى يوردانيا وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋى مەن گاز ايماعىن تولىعىمەن وزىنە قوسىپ الۋدىڭ قامىندا ءجۇر. بۇگىنگى كۇندە يزرايل اقش-تىڭ قىسىمىمەن سيناي تۇبەگىن جانە پالەستينانىڭ 2 000 شارشى شاقىرىم اۋماعىن قايتارىپ بەرۋدەن تىس، قالعان اۋماقتارعا تولىعىمەن يەلىك ەتىپ وتىر.

الەمدىك قاۋىمداستىق يزرايل مەن اراب ەلدەرىنىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە قالىپتاسقان شىندىقتى قابىلداپ، بەيبىت بىتىمگە كەلىپ، قىرعيقاباق كۇندەردىڭ اياقتالۋىن اسىعا كۇتەدى. بۇل كۇن ورتا-شىعىسقا بەيبىتشىلىك سىيلايتىن كۇن بولىپ تاريحقا ەنەرى داۋسىز.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى 

Abai.kz