قۇرمەتتى ءمۇفتي، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ەكس-باس ءمۇفتيى راتبەك قاجى نىسانبايۇلىمەن سۇحبات.

- حازىرەت، قازىر قايدا، نەندەي ىسپەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟ جالپى، سوڭعى كەزدەرى ءباسپاسوز بەتتەرىنەن كورىنبەي كەتكەن سەكىلدىسىز.

- بيسميلاحير-راحماني-راحيم! جوق، مەن كورىنىپ ءجۇرمىن. بىراق، باس­پاسوز وكىلدەرى وزدەرى قۇلشىنىپ ىزدەپ كەلمەسە، مەن ەشكىمدى ىزدەپ بارمايمىن. وتكەن ورازا ايىندا «الماتى» تەلەارناسىندا ءبىر ساعات تىكەلەي ەفيردە سويلەپ، سوندا بار­لىعىن ايتتىم.

قۇرمەتتى ءمۇفتي، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ەكس-باس ءمۇفتيى راتبەك قاجى نىسانبايۇلىمەن سۇحبات.

- حازىرەت، قازىر قايدا، نەندەي ىسپەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟ جالپى، سوڭعى كەزدەرى ءباسپاسوز بەتتەرىنەن كورىنبەي كەتكەن سەكىلدىسىز.

- بيسميلاحير-راحماني-راحيم! جوق، مەن كورىنىپ ءجۇرمىن. بىراق، باس­پاسوز وكىلدەرى وزدەرى قۇلشىنىپ ىزدەپ كەلمەسە، مەن ەشكىمدى ىزدەپ بارمايمىن. وتكەن ورازا ايىندا «الماتى» تەلەارناسىندا ءبىر ساعات تىكەلەي ەفيردە سويلەپ، سوندا بار­لىعىن ايتتىم.

سوندىقتان، مەنىڭ تارتىنىپ ءجۇر­گەن تۇسىم جوق. ال، بۇل جەرگە مەملەكەت باسىنداعى ەلگە تۇتقا، ابىرويلى ازاماتتاردىڭ ەلباسىنىڭ اتىنان ايت­قان وتىنىشىمەن كەلدىم. ولاردىڭ ايتقاندارى دۇرىس شىعىپ، سولاردى رەتكە كەلتىردىك. ال، قازىر دەمالىپ ءجۇرمىن. دەمالىستا ءجۇرىپ ءۇش كىتاپ جازدىم. مەنىڭ بۇعان دەيىن دە وننان استام كىتابىم شىققان. قازاق قازاق بولعالى، قۇراندى العاش ارابشادان قازاقشاعا اۋدارعان اداممىن. جاسىراتىنى جوق، ول 200 مىڭ دانامەن تارادى. وعان «اعا، وسىنى اۋ­دارساڭىز» دەپ ۇسىنىس جاساعان وزبەكالى جانىبەكوۆ بولاتىن. مەن «اۋدارۋىن اۋدارامىن، بىراق، ماعان كومەكشى حاتشى كەرەك» دەدىم. سودان جانىما حاتشى بەرىپ، مەن اۋدارىپ شىقتىم. وكىنىشتىسى، مەن ءبىر اۋدارىپ وقىعانىمنان بىردەن باسپاعا بەرىپ جىبەردى. قايتىپ كورە العانىم جوق. بىراق، سوندا دا جاقسى شىقتى. دەگەنمەن، ءبىر قاراپ بارىپ باسپاعا بەرگەندە ودان دا جاقسى بولىپ شىعار ما ەدى؟ الايدا، قۇدايعا شۇكىر، باسقا اۋدارمالاردىڭ بارلىعىن كورىپ، كوڭىلى تولماعان حالىق قازىر مەنىڭ اۋدارمامدى تاپپاي ءجۇر. بۇل ماقتانعانىم ەمەس، بولعان جايت.
- دەمەك، قازىرگى قۇراننىڭ اۋدارما­لارى سىن كوتەرمەيتىن بولعانى ما؟
- مەن بىرەۋدى جاماندامايمىن. وزدەرىڭ وقىپ، وزدەرىڭ باعاسىن بەرە بەرىڭدەر.
- جامانداۋ ەمەس، پىكىرىڭىز...
- جوق، بىرەۋ جايلى بىردەڭە دەۋ ماعان جاراسپايدى. حالىق ءوزى وقىپ، باعاسىن بەرەدى. قازىر قانشاما كىتاپ شىعىپ جاتىر. ال، ادامدار ءدىني كىتاپتان زەرىگىپ كەتتى. قايسىسى قۇندى ەكەنىن حالىق ءوزى اقىرىندا بىلەدى. سوندىقتان، مەن اۋزىمدى اۋىرتپاي-اق قويايىن.
- حازىرەت، قازىرگى قوعامداعى ءدىني احۋالعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- مەن ەندى ءدىندى قۇرعان اداممىن عوي.
- ءدىني باسقارمانى...
- قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىن قۇرىپ، سونى تۋعان اداممىن. بۇعان تىكەلەي كرەملدەن كولبينگە قوڭىراۋ شالعان. كولبين دە قولداعان. سودان سوڭ ماعان «ءسىز ەندى ۇكىمەتتەن قول قويدىرىپ جىبەرىڭىز» دەدى. ول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. مەن ول كىسىگە ءالى كۇنگە ۇلكەن العىسىمدى ايتامىن. «نەگە؟» دەپ ءبىراۋىز سۇراماستان، «قاعازىڭىزدى اكەلىڭىز» دەدى دە قول قويىپ بەردى. بۇل ونىڭ ەرلىگى، جىگەرلىلىگى. مەنى ول كىسىنىڭ قازاقستاندى كوتەرۋگە دەگەن ىنتاسى قىزىقتىردى. وسىلايشا، 1990 جىلى 12 قاڭتاردا جۇما كۇنى ءدىني باسقارمانى اشتىم.
- ءدىني باسقارمانىڭ سول كەزەڭدەگى ءرولى قانداي بولدى؟
- مەن 1975 جىلى ليۆيا ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەن كەزدە قازاقستاندا 25 مەشىت قانا بار ەكەن. التى وبلىستا مۇلدەم مەشىت جوق بولا­تىن. ولار - قوستاناي، تورعاي، جەز­قاز­عان، ماڭعىستاۋ، وسكەمەن جانە تال­دىقورعاندا. قازاقستاندا كسرو-نىڭ كە­زىندە 50 مەشىت اشتىم. مەنى كرەملگە شاقىرىپ الىپ، ءۇش كۇن تەكسەردى. كرەملدە، مينيسترلەر كەڭەسىندە جانە باسقا جەردە. ۇشەۋىندە دە جاۋاپ بەرگەن سوڭ، «اشا بەرىڭىز، بىراق، ەشكىمگە قۇپيانى ايتپاڭىز» دەدى. ال، كەيىننەن، ءدىني باسقارما قۇرىلعان سوڭ مىڭداپ مەشىت اشىلدى.
- كرەمل سۇراعان قانداي قۇپيا، ايتپايسىز با؟
- ايتپايمىن. ول ايتىلاتىن ءنا­ر­سەلەر ەمەس. ماسەلەن، ءدىني باسقار­مانى كرەمل ارقىلى اشتىم. بىراق، كىم ار­قىلى ەكەنىن ايتپايمىن. ولاردىڭ ءوزى «حازىرەت، ەشكىمگە، ەش جەردە ايتپاڭىز» دەگەن. الايدا، اشۋعا كومەكتەسەمىز دەدى جانە اشىپ بەردى. ەندى جەمىسىن جەپ جاتىرمىز، ار جاعىن ىزدەپ قايتەمىز.
- وندا سول ءوزىڭىز اشقان ءمۇفتياتتان كەتۋىڭىزگە نە تۇرتكى بولدى؟
- جوق، قازىر ايتپايمىن. ونىڭ دا ايتىلاتىن ۋاقىتى كەلەر. وزدەرى دە بىلەدى. سول ءۇشىن مەن قازىر اسىعىستىق جاساعىم كەلمەيدى.
- جاڭا ءدىني باسقارما قۇرىلعان سوڭ مىڭداپ مەشىتتەر اشىلعانىن ايتتىڭىز. قازىر جەكەلەگەن ادامداردىڭ مەشىت اشىپ، وعان ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ اتىن بەرۋى ۇردىسكە اينالىپ بارا جاتقانداي. بۇعان نە دەيسىز؟
- وسى حالىقتىڭ كوڭىلىنە تيەتىن ءسوز. ماسەلەن، مەن تالعارداعى جانە قازىرگى بەلبۇلاق (بۇرىنعى ميچۋرين) پەن جەتىگەن (بۇرىنعى نيكولاەۆكا) اۋىلدىق وكرۋگتەرىندەگى ءۇش مەشىتتى تۇرىكتەرگە سالعىزدىم. پروتوكول بويىنشا ءتورت مەشىت سالۋلارى كەرەك بولاتىن. الايدا، ءبىر مەشىتتى وزدەرى جەپ كەتتى. تۇرىكتەر دە جاقسى جەيدى ەكەن. ارابتارعا الماتى قالاسى مەن وبلىسىنا جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا جيىرمادان استام مەشىت سالعىزدىم. مەنىڭ ۋاقىتىمدا اۋەلى جاي ادامدار، ودان سوڭ قالتالى ازاماتتار مەن بيۋروكراتتار جانە شەنەۋنىكتەر مەشىت سالا باستادى. ال، مۇنىڭ ءبارىن مەن حالىق ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن پايدالى دەپ بىلەمىن. ءبارىبىر ولار ونى انا جاققا الىپ كەتە المايدى. حالىققا قالادى. ارينە، ولار اتاق ءۇشىن سالدىرىپ جاتىر. بىراق، سوندا دا راقمەت. ويتكەنى، ول تۇبىندە حالىققا قالادى.
- اتاعى وزىنە، مەشىت حالىققا دەيسىز عوي. ەندى سول جەكەلەگەن ادامداردىڭ مەشىتكە ءوز اتا-بابالارىنىڭ اتىن بەرۋىنە قارسى ەمەسسىز بە؟
- مۇنىڭ ەكى جاعى بار. ەگەر مەشىتكە اتىن بەرۋگە، سول اتاققا لايىقتى ادام بولسا، بەرگەنى دۇرىس. ال، ماسكۇنەم نەمەسە تاعى باسقا ادامنىڭ ەسىمىن بەرىپ جاتسا، ول مەشىتتى دە، ءدىندى دە قورلاعانى جانە اتاق ءۇشىن ىستەگەنى. ارينە، 75 جىل اتەيستىك تاربيەدە وسكەن حالىقتى بىردەن دىنگە بۇرۋ وڭاي ەمەس. بۇل يدەولوگيالىق كۇرەستىڭ ەڭ اۋىرى. دەگەنمەن، اتا-باباسى مۇسىلماندىققا بەرىك تۋعان قازاقتىڭ بالالارى يسلامعا بەت بۇرۋعا كەپ قالدى. بىراق، يسلامدى ءالى دە تولىق تۇسىنبەگەن جاستاردى وزگە سەكتالار، اعىمدار، دىندەر جارتى جولدان بۇرىپ الىپ جاتىر.
- وسىعان قالاي جول بەرىپ قويدىق؟
- ايتايىن. مەنىڭ ۋاقىتىمدا، ياعني، كەڭەس وكىمەتى جىعىلاردىڭ الدىندا ميسسيونەرلەر كوپتەپ كەلە باستادى. كەيدە ءۇش توبىن قابىلداعان كۇندەرىم دە بولدى. سوندا ولار جاقسىلىقتى ءۇيىپ-توگىپ سويلەيدى. سوسىن مەن سو­ڭى­نان «قۇجاتىڭىزدى كورسەتىڭىز» دەپ سۇرايمىن. ويتكەنى، ونىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋىم، ەگەر ەرتەڭ ءبىر جاعداي بولسا مەملەكەت ارقىلى ونى جاۋاپقا تارتتىرۋىم كەرەك قوي. «قۇجات بولادى، اكەلەمىن» دەيدى دە، سودان قايتىپ قاراسىن كورسەتپەي كەتەدى. بۇلار سودان بارىپ وزبەكستاندى، ودان تاجىكستاندى جانە شەشەندەر مەن قىرعىزداردى الدى. ولار قىرىلىپ قالدى. ماسەلەن، تاجىكستاندا حازيلاردى ۇيىنە كەلىپ ءولتىرىپ تاستادى. شەشەنستان ءالى قىر­قىسىپ جاتىر. وزبەكتەر ءبىر امالىن تاۋىپ توقتاتتى.
- سوڭعى كەزدە سولار ءبىزدىڭ ەلگە دە اۋىز سالىپ جاتىر ەمەس پە؟
- ەندى مەن ونى ايتا المايمىن، ارالاسپايمىن. ءوزىم كورمەگەن، كوزىم كورمەگەن نارسەنى ايتۋ، ول مەنىڭ نا­داندىعىما، اداسقاندىعىما جاتادى. مەنىڭ وندايعا بارۋعا قاقىم جوق. كوزىممەن كورسەم ايتىپ بەرەمىن. كورمەگەن، بىلمەگەن نارسەمە ارالاسۋ مەنىڭ ەتيكاما كەلمەيدى. ونى اناۋ ءدىني باسقارمادان سۇرا.
- ەندەشە، سول ءدىني باسقارمانىڭ قازىرگى اتقارىپ وتىرعان جۇمىستارىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
- مەنىڭ ونىمەن شاتاعىم جوق. تولا ما، تولماي ما، وزدەرىڭ ءبىلىپ الىڭدار.
- يسلامدىق اعىمدار مەن وزگە سەكتالاردىڭ ەلىمىزگە دەندەپ ەنىپ جات­قانى، سولارعا ەرىپ جاستاردىڭ اداسىپ جاتقانى، بىلتىرعى ەلىمىزدىڭ ءار اي­ماعىندا ورىن العان ءدىني استارى بار وقيعالار ءدىني باسقارما جۇمىسىنىڭ السىزدىگىنەن دەگەندەر دە بولدى. بۇعان قوسىلاسىز با؟
- ماسەلەن، اقتوبەدە، اقتاۋدا، سە­مەيدە، استانادا، جامبىلدا بولعان وقيعالار جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس. مەن سونى ىستەگەن جىگىتتەر وزدەرىنىڭ نە ىستەپ جۇرگەندەرىن تۇسىنبەيدى دەپ بىلەمىن. ولار وڭ قولىڭدى كورسەت دەسەڭ، سول قولىن كوتەرەتىندەر. يسلام دىنىندە ءوزىنىڭ دىنىنە قارسى شىعىپ ولگەن ادام توزاققا كەتەدى. جامان نە جاقسى بولىپ جاتقانى ەكىنشى ماسەلە، بىراق، ەلىمىزدە يسلام بار. ال، وعان نەگە نارازى بولادى؟ ولار «حاليفات قۇرامىز دەپ ايتادى» دەيدى. بۇرىنعى حاليفاتتى قۇرۋ دەگەن ءسوز يرراتسيوناليزمگە جاتادى. ويتكەنى، ول ورتا عاسىر داۋىرىندەگى كىشى ەلدەرگە ءتان باسقارۋ ءتاسىلى. قازىرگى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، دۇنيەجۇزى حالقىنىڭ ارالاسىپ جاتقان شاعىنا لايىقتى باسقارۋ كەرەك.
- بىلتىرعى قابىلدانعان «ءدىن تۋرالى» زاڭداعى كوپتەگەن قارسى پىكىرگە ارقاۋ بولعان مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ناماز وقۋعا تىيىم سالۋعا نە دەيسىز؟
- ءبىزدىڭ مەملەكەت زايىرلى مەملەكەت. ال، زايىرلى مەملەكەتكە «بىلاي ىستە» دەپ ايتۋ مەنىڭ حاقىما جاتپايدى. مەنىڭ ۋاقىتىمدا ولار مۇنى كوتەرگەن جوق. ول كەزدە بولسا تىكە سويلەپ تۇسىندىرەر ەدىم. سوندىقتان، ونى نەگە ولاي ىستەپ جاتقاندارىن زاڭ شىعارۋشى ورگاندارمەن سويلەسىپ، وزدەرىڭ شەشىڭدەر. ول جاعىندا شاتاعىم جوق. مەن ونى قاتە دەيتىن بولسام، بالكىم، ونىڭ بەر جاعىندا ودان دا قاتە نارسەلەر بار شىعار. قازىر ناماز وقيمىن دەپ توپتالىپ الىپ ساياسات قۇرىپ جاتقاندار دا بولۋى مۇمكىن. مەن ونى بىلمەيمىن عوي.
ال، سەكتالاردىڭ نە ءۇشىن كەلىپ جات­قانى ءمالىم. قازاقستاننىڭ باي­لىعى، قازاقتىڭ كەڭدىگى مەن ازداپ ەرگىشتىگى ولاردى قىزىقتىرۋدا. ءبىزدىڭ وزگەنىڭ ايتقانىنا سەنگىشتىگىمىز بار. ونىڭ بىزگە قاجەتى قانشا؟ ارينە، ءبىز­گە دوستى كوبەيتىپ، ديپلوماتيانى، قارىم-قاتىناستى كۇشەيتە وتىرىپ، ءوز بولمىسىمىزدى ساقتاۋىمىز كەرەك. قازىر ءوز تىلىمىزدە سويلەي الماي ءجۇرمىز. ول ۇيات ەمەس پە؟ ماسەلەن، تۇركيادا ورتا ءبىلىمدى تۇرىك تىلىندە ال­ماعانداردى شەتەلدەن دوكتور بولىپ كەلسە دە قىزمەتكە المايدى. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن بىلمەيدى. ەكىنشى، تۇرىك ازاماتتىعىن الاتىن بولساڭ، مىندەتتى تۇردە تۇرىك بولىپ جازىلاسىڭ. ايتپەسە، تولقۇجات بەرمەيدى. تۇركيانىڭ وسى ەكى شارتى ماعان قاتتى ۇنادى.
- بىزدە ءدىن مەملەكەتتەن بولەك دە­لىنگەن. الايدا، جاڭا «ءدىن تۋرالى» زاڭعا بايلانىستى «ءدىني ادەبيەتتەر ساراپتاۋدان ءوتۋى قاجەت» دەگەن سەكىلدى وزگەرىستەر مەملەكەتتىڭ ءدىن ىستەرىنە ارالاسا باستاعانىن كورسەتپەي مە؟
- جوق. ولاي ءتۇسىنۋ قاتە. مەملە­كەتتىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن مەملەكەت جۇمىس ىستەمەي، باسقا كىم ىستەيدى. ماسەلەن، يەگوۆودا «وتانىڭدى قورعاما، قولىڭا مىلتىق الما» دەيدى. بۇل بىزگە تۋرا كەلە مە؟ پاتريوت بولۋ كەرەك دەيمىز، قولىنا قارۋ الىپ وتانىن قورعاماسا قايدان پاتريوت بولادى. سوندىقتان، ءدىني ادەبيەتتەردى ساراپ­تاۋدان وتكىزۋ وتە كەرەك نارسە. ويتكە­نى، قازىرگى شىعىپ جاتقان كىتاپتاردى كورسەم قۇسقىم كەلەدى. ءبىر-بىرىنەن كوشىرىپ، كىتاپتى ءسال وزگەرتىپ شىعارا بەرەدى. شىنى مەن وتىرىگى قايسى ەكەنىن ادام بىلمەيدى. ءدىني كىتاپ ساتاتىندار «حالىق كىتاپ المايدى، سەنبەيدى» دەپ ءجۇر. وتىرىك جازىپ، حالىقتى الداپ دىننەن زەرىكتىرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ سول ءۇشىن ولاردى ساراپتاعانى وتە جاق­سى. ەگەر ساراپتاۋعا كۇشى جەتەتىن ادامدار وتىرعان بولسا، ارينە. ءىل­گەرىدە بىرەۋ كىتاپ شىعارامىن دەپ كەلىپ قويمادى. سودان ورىنباسارىما «قاراپ، تەكسەرىپ كور» دەپ تاپسىردىم. ول قاراپ شىققانىن، بولاتىنىن ايت­تى. سودان شىققان كىتابىن ءبىر كۇنى قولىما الىپ قاراسام، «اباي ولاي دەگەن، شاكارىم بىلاي دەگەن» سەكىلدى دۇنيەلەر. ارينە، ابايدىڭ اقىن ەكەنىن، دانا ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. ونىڭ دانالىعىنا ەش كۇمانىم جوق. بىراق، ول بۇكىل ءدىندى مەڭگەرىپ قويدى دەپ ايتا المايمىز عوي. سول ءۇشىن بۇعان ىقتيات قاراعانىمىز ءجون. ءدىن مۇلدەم بولەك دۇنيە. مىسالى، ءال-ءفارابيدىڭ، يبن-سينانىڭ، ءبيرۋنيدىڭ، ءال-حورەزميدىڭ، ۇلىقبەكتىڭ باسىندا سالدەسى بولدى. ولار وسىلايشا مۇسىلمان ەكەنىن، مۇسىلماننان شىققان عالىم ەكەنىن ءبىلدىردى. بىراق، ولار ءدىنباسى ەمەس قوي. مۇنىڭ ءوزىن ولاردىڭ يسلامعا قوسقان ۇلەسى دەپ ءبىلۋ كەرەك. سوندىقتان، ءبىر ءسوزدىڭ تۋرا جانە استارلى ماعىناسى بولاتىنىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.
- «حالىق ءدىني كىتاپ الماي قويدى» دەۋشىلەردىڭ ءسوزىن كەلتىرىپ كەتتىڭىز. جالپى، قۇران كىتابىن ساتۋ، ساۋداعا سالۋ دۇرىس پا؟
- قۇراندى ساتىلمايدى دەگەندى كىم شىعارىپ ءجۇر؟ ماسەلەن، قۇراندى باس­پاعا اقشاسىن تولەپ باستىرعان ادام ساتپاعاندا قايتەدى؟ ونىڭ ۇستىنە، ول ساۋدا ءۇشىن باستىرسا دا، حالىقتىڭ پايداسى ءۇشىن جاساتىپ وتىر عوي. ال، ساۋاپ ءۇشىن اقشاسىن ءوزى تولەپ تاراتاتىندار دا بار. ول باسقا اڭگىمە. ماسەلەن، ءدىني ورىنداردا تۇراتىن دۇنيەلەردى ۋاقب دەيدى. شاريعات بو­يىنشا ولار ساتىلمايدى. ويتكەنى، تولەنىپ قويعان. مىسالى، حاليفا التايعا باستىرعاندى ۋاقب دەپ بەرگەن. بىراق، ونى ساتىپ جىبەردى.
- سوندا، ونىڭ شاريعاتقا ەش قاي­شىلىعى جوق پا؟
- جوق، ول بوس ءسوز. ال، قازىر تەگىن ءدىني كىتاپ تاراتىپ جۇرگەندەر ميسسيونەرلەر. ولار جاي عانا ميسسيونەرلەر ەمەس، ار جاعىندا ۇلكەن كۇشتەر تۇر.
- ميسسيونەرلەردەن قازاق قوعامى قالاي ساقتانۋى كەرەك؟
- ميسسيونەرلەردەن ءار قازاق اۋەلى ءوزىن، سوسىن وتباسىن، اعايىن-تۋىسى مەن جورا-جولداسىن ساقتاۋى ءتيىس. ءبىزدى ازعىرۋشىلار كوپ. ەل بولسىن دەپ ەشكىم قولدامايدى. سوندىقتان، قازاق حالقى ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قورعاۋعا ءتيىسپىز.
- مەملەكەت تە ءوز ازاماتتارىن قورعاۋى قاجەت شىعار؟
- مىندەتتى تۇردە مەملەكەت ارا­لاسپاي بولمايدى. مەملەكەت ادام­دى دىنىنە ەمەس، ازاماتتىعىنا قاراپ قورعاۋعا ءتيىس. بۇل مەملەكەت تىنىشتى­عىن ساقتاۋ ءۇشىن مىندەتتى نارسە. ءدىن مەملەكەتتەن ءبولىندى دەگەن ءسوزدى تەرەڭ ءتۇسىنۋىمىز ماڭىزدى. بەس ۋاقىت وقىپ جۇرگەن نامازىڭدى ءۇش ۋاقىت وقى دەپ ايتا المايدى. الايدا، ناماز وقىپ جۇرگەن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتى. ونى ازاماتتىعى جاعىنان جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋعا بولادى عوي. سوندا، ءبىر جاعىندا ەركىندىك، ەكىنشى جاعىندا جاۋاپكەرشىلىك قاتار تۇر ەمەس پە؟   
- ەل ىشىنەن ءار مەشىتتەگى يمام ۋا­عىزدى ءارتۇرلى جۇرگىزەدى دەگەن ءسوزدى ەستىپ قالامىز.
- اركىم ءوزىنىڭ جەرىنە، ورنىنا قاراي سويلەگەنى دۇرىس. بۇعان قوسىلامىن. دوگما قىلىپ، «ءبارىڭ تەك مىنانى سويلەيسىڭ» دەۋ قاتەلىكتىڭ ۇلكەنى.
- ۋاعىزدى ءارتۇرلى جۇرگىزۋشىلەر ءارتۇرلى اعىمدى ناسيحاتتاپ كەتپەي مە؟
- جوق. ءارتۇرلى اعىمدى ايتىپ كەتپەيدى. بىراق، سوعان ءبىلىمى جەتە مە؟ اڭگىمە وسىندا. ءار يمامنىڭ ۋاعىزدى ءوزىنىڭ جەرىنە قاراپ سويلەۋى وتە ورىندى. مەكتەپ باعدارلاماسى سەكىلدى بار­لىق جەردە بىردەي سويلەۋگە مىندەتتەسە، وندا ءبارى ءبىتتى دەي بەر. بۇل بىرەۋ «سۋ ىشپەيمىن» دەسە «ءىش» دەپ، ال، ەكىنشىسى «شولدەپ تۇرمىن» دەسە دە «سۋ ىشپەيسىڭ» دەگەنمەن بىردەي.
- باسقا باسقا، مەشىتتەردە سادا­قادان، تاعى باسقادان جينالعان قار­جىنى قىمقىرىپ كەتۋ ءار-ءار جەردە ورىن الىپ جاتادى. بۇل نەنىڭ سالدارى، ونىڭ الدىن الۋدىڭ جولى قانداي؟
- بۇل تابيعي زاڭدىلىق. ال، ول سونى الدىن الا ىقتياتتاماعان باسشى­لاردىڭ ايىبى. مەن ءبىر مىسال ايتايىن. ءمۇفتياتتان كەتەرىمنىڭ الدىندا الماتىداعى ورتالىق مەشىتتەگى 30 مىڭ دوللارلىق كىلەمنىڭ جارتىسىن كەسىپ الىپ كەتىپتى. ونى ءبۇتىن كۇيى ون ادامنىڭ كوتەرۋى مۇمكىن ەمەس. سودان يمامدى شاقىرىپ الدىم دا «ۇرىنى تاپ، تاپپاساڭ سەن ۇرىسىڭ، ەكەۋىڭ ءبىرسىڭ، تاۋىپ اكەلمەسەڭ سەنى وتىرعىزامىن» دەدىم. كوپ ۇزاماي-اق شىمكەنتتەن ۇستاپ الىپ كەلدى. سوعان سۇراۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزدە مەن مۇفتيلىكتەن كەتىپ قالدىم. ايتپەسە، مەن قانشاماسىنىڭ تىرلىكتەرىن اشىپ جىبەرەتىن ەدىم.
- «ارۋاققا سىيىنۋعا، وعان دۇعا قىلۋعا بولمايدى» دەپ يسلام مەن اتا-ءداستۇردىڭ اراسىنا سىنا قاعۋشىلار دا بار. بۇل ەلدى شاتاستىرماي ما؟
- بۇل سۇراۋىڭ ورىندى. قازاق حال­قى ەشقاشان ارۋاققا سىيىنباعان، سىيلاعان. قۇرمەتتەپ، قاستەر تۇتقان. اتا-بابانىڭ رۋحىن كوتەرىپ، وعان قۇ­ران باعىشتاۋ سىيىنعانعا جاتپايدى. ماسەلەن، مەن تالاي رەت ءياسساۋيدىڭ، ارىستان بابتىڭ باسىنا باردىم. الايدا، مەن ولارعا جالىنىپ ەمەس، قۇران وقىپ، دۇعا ەتىپ باردىم عوي. ال­لانىڭ سۇيىكتىسى بولعانداردىڭ باسىنا بارىپ، «ە، اللا، بىزگە دە وسىلاردىڭ جاق­سىلىعىنان، جولىنان بەرە كور» دەپ تىلەك ەتۋدىڭ نەسى ايىپ. ونى تىكەلەي ارۋاققا سىيىنىپ كەتتى دەۋ ۇلكەن قاتە­لىك. ول، ءتىپتى، جالا.
- كەلىننىڭ ۇلكەندەرگە ءيىلىپ سالەم سالۋىنا «تىيىم» سالىپ، «ادام تەك اللانىڭ الدىندا عانا ءيىلۋى كەرەك» دەپ جۇرگەندەرگە نە دەيسىز؟
- بۇل وتە جاقسى ساۋال. كەلىندەردىڭ ءيىلىپ سالەم سالۋى عيبادات ەمەس، ىزەت. ويتكەنى، ول ۇلكەن ادامنىڭ كەلىپ قولىن الا المايدى عوي. سوندىقتان، بۇل ءۇل­كەنگە دەگەن ىزەت، قۇرمەت. ول تابىنۋ نەمەسە سىيىنۋ ەمەس. ال، ۇلكەنگە ىزەت، قۇرمەت جاساما دەۋدىڭ ءوزى ەتيكا­دان، ادامگەرشىلىكتەن ارى كەتىپ قالعاندىق. كەلىننىڭ سالەم سالۋى، ونىڭ ۇلكەنمەن امانداسۋىنىڭ فورماسى جانە سىي-قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى. سوندىقتان، ونى شا­ريعاتقا قايشى كەلەدى دەگەنگە مۇلدەم قارسىمىن. ءبىر زامانداردا پاتشانىڭ الدىنا بارىپ ءيىلىپ، توڭقالاڭداپ جات­قاندار بولدى. سونى قۇلشىلىق دەسە بولادى.
- وسىعان سەپتەس ءبىر سۇراق. قازاقتىڭ كەلىندەرى باسىنا ورامال تاققانىمەن، قىز-كەلىنشەكتەرى حيدجاپ كيمەگەن عوي. حيدجاپ ماسەلەسى دە كەيىنگى كەزدە ءبىر­شاما جەرگە دەيىن اڭگىمە بولعانىن بىلەسىز. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز؟
- بۇرىن قازاقتىڭ قىزدارى قىزىل ورامال تاعىپ، قىزىل كويلەك پەن نىمشا كيگەن. كەلىنشەكتەر كوك پەن سارى ورامال، ۇلكەن كىسىلەر اق ورامال تاعىنعان، ياعني، جاسىنا قاراي وزگەرىپ وتىرعان. ال، حيدجاپ دەگەن ارابتىڭ ءسوزى. پەردە دە، شىمىلدىق تا حيدجاپ. ويتكەنى، اراب­تىڭ جەرى ىستىق بولعان. ولاردىڭ ەرلەرى مەن ايەلدەرى يسلام دىنىنە دەيىن دە بەتى ىستىق كۇنگە كۇيىپ كەتپەس ءۇشىن حيدجاپپەن ورانىپ كيىنگەن. ونىڭ دىنگە قاتىسى جوق. كليماتتىق جاعدايىنا بايلانىستى سولاي قالىپتاسقان. كەيىننەن ول يسلام دىنىندە دە قالدى. ويتكەنى، ول دا سول حالىق قوي. بىراق، ونىڭ يسلام دىنىنە كەلتىرەر زيانى جوق.
قازاق حالقى بولعان سوڭ، ءوز كيىمى­مىزدى ءوزىمىز جاراسىمدى ەتىپ كيىپ كورسەتسەك تە بولار ەدى. ءدىن ورانۋمەن ەمەس، جۇرەكپەن بولادى. ارينە، قىز بالالاردىڭ قولىنىڭ توبىعىنان اياعىنىڭ توبىعىنا دەيىن جابىق بولۋى كەرەك. بىراق، ول حيدجاپقا جاتپايدى. ەرلەر كيىمى كىندىكتەن جوعارى، تىزەدەن تومەن بولۋى مىندەت. ال، قازىرگى احۋالدى نە مودا ەكەنىن، نە بىرەۋدىڭ ايتقانىن ىستەپ جاتقانىن بىلمەيسىڭ. ايتەۋىر، اركىم ارنارسەنى اكەلىپ كيىپ جاتىر.
- شەتەلدە وقىپ كەلىپ جاتقان ءدىني ماماندار قانداي اعىمدا، قاي ماسحاب­تا وقىپ كەلگەنىن قاداعالاۋ قاجەت. ويتكەنى، ەل ىشىندە وزگە يسلامدىق اعىم­نىڭ نەمەسە ماسحابتىڭ تارالۋىندا سولاردىڭ دا ۇلەسى بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى. شىنىندا، ءبىر قاۋىپ وسىدان با؟
- بۇل ورىندى ماسەلە. ويتكەنى، ءوزىڭنىڭ تىلىڭدە الا الماعان ءبىلىمدى، ءوز­گەنىڭ تىلىندە الا المايسىڭ. مەن شەتەلدە وقىعاندا ون سەگىز جىل بويى وقىپ بىتىرە الماي جۇرگەندەردى كورگەنمىن. سودان سوڭ، تايلاندتىق، فيليپپيندىك جانە باسقاسىنىڭ ءبارىن ليۆيادا بۇرىن يتاليا وتارىندا بولعان شىركەۋدەن، يتاليالىقتار كەتكەن سوڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىن اشتى. جاڭاعىنىڭ بارلىعىن سوندا اپارىپ تاستادى. ويتكەنى، ولار ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرە المايدى. سوندا جە­ڭىل باعدارلامامەن وقىتقان بولدى. قازىر بىزدە شەتەلدە وقىپ كەلگەندەردىڭ كوبىسىنىڭ ءبىلىمى جوق. مىسىردا نە باسقا جەردە وقىپ كەلدى دەگەن اتاعى دارداي بولعانىمەن، شىن تەكسەرىپ كەل­سەڭ ەشتەڭە شىقپاۋى مۇمكىن. ءاري­نە، ءىشىنارا بىلىمدىلەرى بار. بىراق، از. مەن ءجۇز بالانى تۇركياعا، سەكسەن بالانى ەگيپەتكە، جيىرما بالانى پاكىستانعا جىبەرگەنمىن. سودان ديپلومىن اكەلىپ كورسەتكەن بىرەۋىن كورگەن جوقپىن. كەتكەن ءىزى كوپ تە، قايتقان ءىزى جوق. سوندىقتان، ءدىني مامانداردى ءوز ەلىمىزدە، ءوز تىلىمىزدە مىقتاپ دايىنداپ شىعارعانىمىز ابزال. كەرەك بولسا، ەكى-ءۇش جىل ءتىل ۇيرەنۋگە ءجى­بەرىپ الۋ كەرەك. بۇرىن مىسىردا وقۋ جاقسى ەدى، قازىر مىسىرىڭ دا بۇ­زىلدى. ءبىز وقىعان ەگيپەتتەگى ءالي-اسقار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازىرگى وقىتۋ باعدارلاماسىنا كوڭىل تولمايدى. ءبىز 136 بالا شاريعات جانە زاڭ فاكۋلتەتىنە تۇستىك. ونىڭ توقسان جەتىسى ارابتار دا، ءۇش پايىزى عانا شەتەلدىكتەر بولدى. سونىڭ 64-ءى عانا بىتىردىك، ياعني 50 پايىزدان استامى وقي الماي تاستاپ كەتتى. ءبىز جازباشا اراب تىلىندە تاپسىراتىنبىز. سوندا «سەندەردى قۇدايدى الدايتىن قىلىپ وقىتپايمىز، بىلسەڭ ءوت، بىلمەسەڭ كەت» دەيتىن. قازىر ويلاپ وتىرسام، سول سوزدەرى وتە دۇرىس ەكەن. سوندىقتان، وقىتۋ ءتاسىلىن ءبىلۋ كەرەك. ال، قازىر ونى ءوزى بىلمەيتىن ادامدار، وزگەگە قالاي ۇيرەتپەك.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
ساكەن ورىنباسارۇلى،
«زاڭ گازەتى»