31 مامىر قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى!

1917-1991-ءنشى جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندى وتارلاۋشى سوۆەت وكىمەتى قازاققا ورنى تولماس قاسىرەت اكەلدى. انىعىنىڭ ءوزى اقىلىڭنان اداستىرادى. 1921-1922 - اشارشىلىق، 1927-1931-قازاقتىڭ جەكەمەنشىك مال-مۇلكىن تاركىلەۋ، 1931-1933 ج.ج. جاپپاي اشارشىلىق، 1937-1938 -  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، 1941-1945 - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1946-1953- عىلىم سالاسىنداعى قۋدالاۋلار، تىڭ يگەرۋ، ەڭ اياعى 1986-جەلتوقسان كوتەرىلىسى.

قازاقستان بيلىگى تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ التى جىلدان كەيىن 1997-ءنشى جىلى ء31نشى مامىردى ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەتىپ جاريالادى. سول ۋاقىتتان بەرى جىل سايىن ءدال وسى كۇنى الاش بالاسى وتكەن جۇزجىلدىقتاعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قۇرمەت كورسەتەدى.

ءبىز بۇگىن ەل ازاماتتارىنىڭ وسى ءبىر قارالى كۇنگە قاتىستى پىكىرىن توپتاستىرىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

بۇۇ قاشان اشارشىلىق پەن رەپرەسسيانى «گەنوتسيد» دەپ تانيدى؟

مۇحتار تايجان:

- بۇۇ حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى اشارشىلىقتى قازاق حالقىنا قارسى «گەنوتسيد» دەپ تانىپ، رەزوليۋتسيا شىعارمايىنشا، ءبىز اشارشىلىق قۇرباندارىن ۇلىقتاۋ ءۇشىن بار جاعدايدى جاسادىق دەي المايمىز.

ەل ىشىندە ءبىز گەنوتسيدتى جوققا شىعارۋشىلاردى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتاتىن زاڭدى نورما قابىلداۋىمىز كەرەك. ەۆرەيلەر، ۋكرايندەر وسىلاي ىستەدى. ءبىز دە وسى جولمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. تەك سوندا عانا تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا بولادى.

«اش ادامدار ءبىر-ءبىرىن سويىپ جەپ جاتتى»

بەكبولات قارجان:

- قازاقستاندا كەڭەستىك وكىمەت ورناۋ كەزەڭدەرىندە قاتارىنان 3 رەت زۇلماتتى اشتىق جىلدارى بولدى. بۇل جىلدار: 1919-1922 جىلداردىڭ ارالىعىندا ءوتتى. بۇل جىلداردىڭ ارالىعىندا قازاقتىڭ سانى اناعۇرلىم كەمىپ، اشتىقتان ميلليونداپ-ميلليونداپ قىرىلدى.

بۇدان كەيىنگى اشتىق قازاق دالاسى ءۇشىن ۇلى جۇت پەن ۇلى قىرعىنعا ۇلاستى. بۇل زۇلماتتى كەزەڭدەر 1929-1934 جىلداردىڭ اراسىندا ءوتتى. وسى ارالىقتا قازاقتىڭ جارتىسىنان استامى قىرىلىپ كەتتى. قىرعىندى قولدان جاساعان بولشەۆيكتەر ۇلتتىڭ وبالىنان قورىققان دا، ۇرىككەن دە جوق.

اشارشىلىق جوسپارلى تۇردە ىسكە اسىرىلدى. قازاقتىڭ اۋقاتتى ەليتاسىن كونفيسكاتسيا جاساپ، جەكە شارۋاشىلىقتاردى جويىپ، ايگىلى «كولحوزداستىرۋ» ساياساتىن جۇرگىزدى دە، توپ قىلىپ توناپ، ءبىر بىرىنە ايداپ سالىپ وتىردى.

ءۇشىنشى اشارشىلىق جىلدارى - ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ قارساڭىندا ءجۇردى. بۇل جىلدار دا وسى ۋاقىتقا دەيىن اشارشىلىق جىلدارى دەپ اتاتماعانىمەن، شىن مانىندە اشتىقتىڭ اۋىر كەزەڭدەرى وسى ۋاقىتتا ءوتتى.

ال، اۋليە اتا وڭىرىندەگى اشارشىلىق تۋرالى پروفەسسور مامبەت قويگەلديەۆتىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىنداعى دەرەكتەر توبە شاشىڭىزدى تىك تۇرعىزادى. ۇلى ۇستاز احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جەتكىزگەن ماتىمەتتەرىندە «اشىققان ادامدار ءبىرىن ءبىرى جەپ جاتىر. ولگەنى بىلاي تۇرسىن، ولمەگەن ادامدى قۋالاپ ءجۇرىپ ءولتىرىپ، بۋىندىرىپ، سويىپ جەپ جاتتى» دەپ جازدى.

كەڭەس وكىمەتى 1928 جىلى ءىرى باي شونجارلاردى توناپ، جاپپاي ۇجىمداستىرۋدى قولعا الدى. ۇجىمداستىرۋ دەگەن توناۋدىڭ ساياسي جولى. بۇل تۋرالى زاڭدار مەن قاۋلىلار شىعىپ، باي-ماناپتاردى قۋدالادى. ۇجىمداستىرۋ ( حالىقتى توناۋ) كەزىندە قازاقستاندا 40,5 ميللونا مالدان 1933 جىلدىڭ سوڭىندا 4,5 ميلليون مال عانا قالىپتى. مالدىڭ بارلىعىن كۇشتەپ تارتىپ الدى. 1929-1931 جىلدار اراسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى 372 كوتەرىلىس بولىپ، وعان 80 مىڭ ادام قاتىستى.

1932 جىلى شىلدە ايىندا ع.مۇسىرەپوۆ، م. عاتاۋلين، م.داۋلەتقاليەۆ، ە.التىنبەكوۆ، ق.قۋانىشباەۆ بىرلەسىپ، حالىقتى اشتىقتان قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىگى جايىندا قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف. گولوششەكينگە اشىق حات جازدى. بۇل «بەسەۋدىڭ حاتى» دەگەن اتپەن تاريح ساحناسىنان ورىن العانى بەلگىلى. بەسەۋدىڭ ءبىرى ءمانسۇر عاتاۋلين 1937 جىلى سوتتاعى سوڭعى سوزىندە وزىمەن بىرگە ايىپتالىپ وتىرعان جولداستارىن كورسەتىپ:

— بۇلار حالىق جاۋلارى ەمەس. مەن جاۋمىن، - دەيدى. — سوندىقتان مەنى عانا سوتتاڭدار! ءوزىمدى عانا. بىراق مەن دە حالىق جاۋى ەمەسپىن، حالىق جاۋلارىنىڭ جاۋىمىن،- دەپ قاسقايىپ تۇرعان.

كەڭەس وكىمەتىن ماقتاپ، زاۋىتتار سالدى، قالالار سالدى، كوزىمىزدى اشتى دەپ جۇرگەندەر وكىنىشكە وراي ءالى دە جەتەرلىك. بىراق ءبىز ۇمىتپايمىز! ءبىز ساياسي رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولىپ، اشارشىلىقتان قىرىلعان حالىقتى، تەكتى تۇلعالاردى قاشاندا ۇلىقتايمىز! ەشتەڭە دە ەستەن شىقپايدى!

ساياسي رەپرەسسيا بۇگىن دە جالعاسىپ جاتىر

ءامىرجان قوسان:

- بۇگىن، 31-مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. بۇل كۇن تەك قىلىشىنان قان تامعان كوممۋنيستىك ءداۋىردىڭ عانا ەمەس، ەلىمىزدە ءبىر ادامعا تابىنعان قازىرگى رەجيمنىڭ دە قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولۋى كەرەك! وكىنىشكە وراي، بيلىك وسى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. ايتپەسە، ارون اتابەك بوستاندىققا شىعۋى كەرەك ەدى ەمەس پە؟!

1991 جىلدان بەرى بيلىككە قارسى شىققان قانشاما ازامات قاسكوي قانىشەرلەردىڭ قولىنان قازا تاپتى، ادىلەتسىز سوتتالدى، تۇرمە مەن اباقتىعا جابىلدى، جۇمىسى مەن وقۋىنان قۋىلدى، شەتەل اسىپ كەتتى، باسپاسوزدە قارالاندى! سولاردى دا ەسكە الايىق بۇل كۇنى! ءبىرازى ارامىزدا جوق، كوبىسى ءالى دە ورتامىزدا ءجۇر! اسىرەسە، اۋىل-ايماقتا ءجۇرىپ، بيلىكپەن كۇرەسكەن، كۇرەسىپ كەلە جاتقان قانششاما ازاماتتار بولدى، بار دا! شەيىت بولعاندارعا - دۇعا، ارامىزدا جۇرگەندەرگە - شەكسىز قۇرمەت!

اتقان ستاليندىك جۇيە بولعانىمەن، اتقىزعان مەن كورگەن كىم؟ 

ىقىلاس وجايۇلى:

- سوتسياليستىك سحەماتيزم جۇيەسىندە مانساپ پەن بيلىك، ءاماندا تۇقىم قۋالايدى دەپ جاتامىز عوي. راس، ىلكىدەگى زيالىلارىمىزدىڭ وبالىمەن ويناعان بۇرناعى شولاق بەلسەندىلەردىڭ زاۋزاتى بۇگىندە بيلىكتىڭ كەز كەلگەن جەرىندە وتىرعان دا شىعار.

«جازالىنىڭ وتىنا جازىقسىز كۇيەدى» قاعيداسىمەن قاراساق، وسى شىركىندەر الداعى اتا-باباسىنىڭ الاياق ارەكەتتەرى ءۇشىن ار-ۇيات وتىنا ورتەنىپ، مورالدىق تۇرعىدان مازاسىز حال كەشۋى كەرەك ەدى عوي. ەندەشە نەلىكتەن ولاي بولماي شىقتى؟ بۇل ءبىزدىڭ ۇدايى ايتا بەرەتىن تاريحتان ەش تاعىلىم المادىق، ساراپتاما جاسامادىق دەگەن جالعىز-اق اۋىز سوزىمىزگە سايادى.

عىلىمدا رەسەنتيمەنت دەگەن جەكەلەي تۇسىنىك بار. مۇنى اباي ولشەمىنە اينالدىرساق: «...ءوزىمنىڭ يتتىگىمنەن بولدى دەمەي، جەڭدى عوي دەپ شايتانعا بولار كومەك». ياعني، ءوز ءمىنىڭ مەن كىناڭدى موينىڭا الماي، وزگەگە جابۋ دەگەن ماعىناعا سايادى.

بۇگىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى (وسى كۇن ستالين مەن گولوششەكيننىڭ جەتى باباسىن جەلدەي كوشىرىپ، ارۋاعىنا انوفەما ايتىپ، قارعىس جاۋدىراتىن كۇن).

بۇل ءبىزدىڭ تۇراقتى تۇسىنىگىمىز بەن مىزعىماس كوزقاراسىمىزعا اينالعانى قاشان...

ءبىز بۇل ارادا قوس قاندىقولدى اقتاماققا ەشقانداي دا تالپىنىس جاساپ وتىرعانىمىز جوق. تەك ءوزىمىزدى سۇتتەن اق، سۋدان تازا، وزگەلەردى كىساپىر سانايتىن ءسابي سانامىز (ينفانتيليزم) تۋراسىندا ازعانتاي ءسوز شىعىنداپ وتىرمىز.

ەندەشە ايتالىق، كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ تۇتاس تەرريتورياسىن شارپىعان قاندى رەپرەسسيادا سلاۆيان تەكتەستەردى ءسوز قىلماعاندا قىرعىزدان 38, تاجىكتەن 2, وزبەكتەن 7, ال قازاقستاندا 67 مىڭ ادامنىڭ اجال قۇشۋىن نەندەي قيسىندارمەن ءتۇسىندىرىپ بەرە الار ەكەنبىز؟ اتقان ستاليندىك جۇيە ەكەندىگى ايداي بولعانمەن، اتقىزعان مەن كورسەتكەن كىم؟

...جاڭاوزەن وقيعاسىن... سوسىن زامانبەك پەن التىنبەكتى دە ورىس اتتىردى دەپ ويلايسىز با سوندا؟

Abai.kz