بيىل اسا كورنەكتى عالىم، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ايگىلى رەكتورى ومىربەك ارىستانۇلى جولداسبەكوۆ اعامىزدىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويى كەڭىنەن اتاپ وتىلۋدە. ول الماتىنىڭ ەڭ اسەم جەرىنە الەمدىك ۇلگىدەگى ۋنيۆەرسيتەت قالاشىعىن سالىپ، ونى وداقتاعى ەڭ بەدەلدى بەس ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قاتارىنا قوستى. قايراتكەر ازاماتتىڭ عىلىمداعى قيا جولدارى مەن قيلى تاعدىرى تۋرالى قايراتكەر-عالىم، اكادەميك مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «ارىستان» ەسسەسىن ۇسىنامىز.

«مەنىڭ اعالارىم» سەرياسىنان

 

مەن جانباسام لاپىلداپ،
سەن جانباساڭ لاپىلداپ،
ءبىز جانباساق لاپىلداپ،
اسپان قالاي اشىلماق؟!

نازىم حيكمەت، تۇرىك اقىنى

«ارىستان» دەسە دەگەندەي-اق تۇلعا ەدى...

اكادەميك ومىربەك ارىستانۇلى جولداسبەكوۆ ءوزىنىڭ بۇكىل بولمىس-بىتىمىمەن ازاماتتىڭ ارىستانى دەۋگە ابدەن لايىق-اق جان بولاتىن.

تاستان قاشاپ جاسالعانداي كەسەك تۇلعا، ارىستاننىڭ جالىنداي بۇيرالانعان قويۋ قارا شاشپەن كومكەرىلگەن قازانداي ۇلكەن باس، قۇلجا مويىن، كەلىستىرە پىشىلگەن كەڭ يىق، قاي جاققا بۇرىلسا دا سوم دەنەگە ورشەلەنە جول سالاتىن وردەش ءتوس جانە بۇعان بۇدىرايعان ەكى شەكە مەن ۇنەمى كۇرەڭىتىپ تۇراتىن دوڭگەلەك ءجۇزدى قوسار بولساڭىز، ازاماتتىڭ ارىستانى وسىنداي-اق بولار دەيتىن ادامنىڭ كەلبەتى كەلمەي مە كوز الدىڭىزعا. باسقانى قايدام، ونى ءوز باسىم ەڭ العاش كورگەن 1977 جىلى ءدال وسىلاي كەيىپتە قابىلداپ، ويىما ورالعان سايىن ءدال وسىنداي كۇيدە كوز الدىما ەلەستەتەمىن.

العاش دەگەننەن شىعادى. ول كەزدە ءار جىل سايىن سارشا تامىزدىڭ سوڭىندا الماتى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى الاشاپقىن اياقتالىپ، جاز بويعى دودانىڭ قورىتىندىسى شىعارىلا باستايتىن. ءدال سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە – 1977 جىلى تامىز ايىنىڭ سوڭىندا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى باس عيماراتىنىڭ ەڭ ۇلكەن اكت زالىندا قازاق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قارا شاڭىراعىندا «بىلمەككە قۇمارلىققا» تالپىنعان ءبىر توپ جاستاردىڭ تاعدىرى تارازىعا ءتۇستى.

ءبىر كەزدەرى ۇكىمەت ءۇيى اتانىپ، تالاي تارتىستار مەن قىرعىن ايتىستاردى باستان كەشىرگەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس عيماراتى تالاپكەرلەرگە لىق تولدى. ءبارىمىزدىڭ كوزىمىز وڭ جاقتاعى ەسىكتە. ءبىزدىڭ ەندىگى تاعدىر-تالايىمىزدى شەشەتىن كوكەلەرىمىز سول ەسىكتەن ەنەدى دەپ كۇتىلۋدە. سالدەن سوڭ دابىرلاي سويلەگەن ەكەۋدىڭ داۋسى ەستىلىپ، رەكتور مەن دەكان اكت زالىنا كىرىپ كەلدى. ءبىز ءدۇر ەتىپ ورنىمىزدان كوتەرىلدىك.

مول دەنەنى وپ-وڭاي ءۇيىرىپ، اياعىن الشاڭ-الشاڭ باسقان رەكتور پرەزيديۋمعا باستايتىن باسپالداقتىڭ جانىن شىعارا سولقىلداتىپ، توردەگى ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ورنىنا جايعاستى. ونىڭ جانىنا از ۋاقىت ىشىندە كوزىمىز ۇيرەنىسە باستاعان فاكۋلتەت دەكانى كەلىپ وتىردى.

جاز بويى ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ كوك دونەنىن كەزەك ءمىنىپ، سورەگە ارەڭ جەتكەن ءبىزدىڭ ەندىگى تاعدىرىمىز سولاردىڭ قولىندا. قورىققانعا قوس كورىنگەندىكتەن بە، بىزگە توردەگى ەكەۋ سول كۇنى ەرەكشە سۇستى كورىندى.

اۋەلى بايقاعانىم: رەكتور اۋزىن تولتىرىپ سويلەيتىن جان ەكەن. الدىنداعى ءتىزىمدى سىپىرا ءسۇزىپ شىقپاي، ارا-تۇرا سۇراق قويىپ، قاسىنداعى ارىپتەسىنىڭ پىكىرىنە دە قۇلاق ءتۇرىپ وتىردى. كەزەك مەنىڭ فاميلياما دا جەتتى-اۋ، ايتەۋىر:

– بۇل ازاماتقا ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز بار ما؟ – دەپ دەكانعا كوز تاستادى. ونىڭ «جوق» دەگەن جاۋابىن ەستىگەن سوڭ ءتىزىمنىڭ جۋان ورتاسىندا تۇرعان ماعان نازارىن اۋدارىپ: «قابىلداندىڭ» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز ايتتى.

ءدال سول ساتتە ءوزىمدى جەر بەتىندەگى ەڭ باقىتتى ادام سەزىنگەن ماعان ايبىنى بەت قاراتپايتىن الگى رەكتور الەمدەگى ەڭ ادىلەتتى، ەڭ مەيىربان جان سياقتى كورىنىپ كەتتى. وزىمە ءوزىم كەلگەن سوڭ الگى سوم تۇلعا، سۇستى بەينە مەن جۋان داۋىس يەسىنىڭ جىلى ءجۇز، اشىق قالىپ، قامقور كوڭىلدى جايساڭ ازامات ەكەنىن دە اڭعارا باستادىم. بۇدان كەيىنگى ومىرىمە داڭعىل جول اشقان ومىربەك ارىستانۇلى ءدال سول كۇننەن باستاپ مەن ءۇشىن جەر بەتىندەگى ەڭ جاقىن ادامداردىڭ بىرىنە اينالىپ كەتە باردى.

ويحوي، شىركىن، ءبىز وقىعان 70, 80-جىلدارى كازگۋ-ءدىڭ داڭقى شىرقاۋ شىڭعا كوتەرىلىپ، اتاعى اسپانداپ تۇردى-اۋ. سونىڭ ءبارى ارىستان رەكتوردىڭ ارقاسى بولاتىن. قازىر ويلاپ قاراسام، قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز ۋنيۆەرسيتەتتىڭ (قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتى تەك 1972 جىلى اشىلدى) باعىن جاندىرعان ارىستانۇلى ۋنيۆەرسيتەت تىزگىنىن قولىنا ۇستاعاندا ءالى قىرىققا دا تولماعان قىلشىلداعان جىگىت ەكەن.

كۇركىرەپ كۇندەي وتە شىققان قانقاساپ سوعىستان كەيىن شيرەك عاسىر ءوتىپ، ەل ەسىن جيىپ، ەڭسەسىن تىكتەگەن سول كەزدەگى قازاقستاندا عىلىمنىڭ سان الۋان سالاسىندا كىلەڭ «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن دوكتورلار مەن پروفەسسورلار جەتكىلىكتى بولاتىن. سوندىقتان باسشىلىق تاڭداۋى 39 جاسار عىلىم كانديداتىنا ءتۇسىپ، ونىڭ ت.تاجىباەۆ، ا.زاكارين، ت.دارقانباەۆ سياقتى «الىپتاردىڭ» ورنىن باسۋى تالاي جۇرتتى تاڭ-تاماشا قالدىردى. بىراق بۇل قارىمى مەن قايىرى مول تاڭداۋ بولدى.

ومەكەڭ قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنە كەلگەنگە دەيىن-اق جاستىعىنا قاراماستان ءومىردىڭ تالاي وتكەلەكتەرىنەن ءوتىپتى.

كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ جوعارى وقۋ ورنى – ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن تامامداعان سوڭ قازاق حيميا-تەحنولوگيالىق ينستيتۋتى مەن قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقىتۋشى، دوتسەنت، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دەكان، پروفەسسور قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، ءوزىن كەمەل كەلەشەك يەسى رەتىندە تانىتا ءبىلىپتى.

جاقسىعا جاقسىنىڭ جارىعى ءتۇسۋى سيرەك قۇبىلىس قوي. جاس عالىمنىڭ كەيىنگى ءومىرىن كۇرت وزگەرتكەن سول ءبىر جارقىن وقيعا 1970 جىلى بولىپتى. ءيا، جولداسبەكوۆ رەكتور بولاتىن جىلى سول كەزدەگى رەسپۋبليكا باسشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ ءىنىسى اسقار قوناەۆ قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، ۇلان-اسىر توي جاسايدى. كەز كەلگەن باس قوسۋدىڭ كوركىنە اينالىپ، ءاپ-ساتتە-اق كورىگىن قىزدىرىپ جىبەرەتىن جاس ومىربەك سول تويدا اسابا بولادى. ەكى تىلدە بىردەي ەركىن كوسىلەتىن، كوكسەمسەردەي قىلپىپ تۇرعان جاس ءارى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى عۇلامالارىنىڭ مەكتەبىنەن وتكەن مامان، جوعارى وقۋ ورنىنىڭ قاراپايىم وقىتۋشىلىعىنان باستاپ، پرورەكتورلىعىنا دەيىنگى بارلىق باسپالداقتارىن تاۋىسقان جاس عىلىم كانديداتى ديمەكەڭە بىردەن ۇنايدى. ءار ءسوزىن سالماقتاپ سويلەيتىن ەل اعاسى توي سوڭىندا اسابانىڭ قولىن ەرەكشە ريزاشىلىقپەن قىسىپ، ىنىسىنە قاراتا: «سيلەن تۆوي دجولداسبەكوۆ» دەگەن يشاراسى مول جالعىز اۋىز عانا ءسوز ايتادى. وسى ءبىر اۋىز ءسوز ونىڭ ۋنيۆەرسيتەتكە بارار جولىن ءاپ-ساتتە نۇرلاندىرىپ جىبەردى.

رەكتور ءو.جولداسبەكوۆ د.ا.قوناەۆتى كازگۋ قالاشىعىنىڭ  ماكەتىمەن تانىستىرۋدا

جولداسبەكوۆ كازگۋ-ءدى، ال كازگۋ جولداسبەكوۆتى كوتەردى. الاتاۋدىڭ باۋرايىندا قۇددى ءبىر ەرتەگىدەگى سياقتى اي ساناپ ەمەس، كۇن ساناپ وسكەن ۋنيۆەرسيتەت قالاشىعىمەن بىرگە جاس رەكتور دا ءوستى.

قۇدايعا شۇكىر، قازىر جەر ارقاسى كەڭىگەن زامان. دۇنيەنى كەزىپ، الەمدى شارلاپ ءار داۋىردە ادامزات اقىل-ويىنىڭ ورتالىعى سانالعان سان الۋان ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ونىڭ قالاشىقتارىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. بۇگىنگىنىڭ جاستارىنا مۇنىڭ ءبارى ءدال وسىلاي ورناي قالعانداي كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. تاريحتان تامىر تارتار بولساق، باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن جىلدىق، ال كەيبىرىنىڭ مىڭ جىلعا جۋىق تاريحى بارىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. ال كازگۋ-گرادتىڭ تاريحىنا نەبارى 35-اق جىل.

كازگۋ-ءدىڭ قالاشىعى باتىستىق ۇلگىدە سالىنعان قازاقستانداعى عانا ەمەس، بۇكىل كەڭەس وداعىنداعى جالعىز قالاشىق بولدى. سول كەزدەگى كۇللى كەڭەس وداعى وقۋ ورىندارىنا ۇلگى-ونەگە رەتىندە ۇسىنىلاتىن جۇزدەگەن جىلدىق تاريحى بار ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ فاكۋلتەتتەرى، ولاردىڭ وقۋ عيماراتتارى مەن جاتاقحانالارى ايعاي-شۋ، ىزىڭ-قۋىڭى مول قالانىڭ ورتالىق بولىگىندە ورنالاسقان. ءبىر كەزدەرى كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالار ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ جاعدايى دا ءدال وسىنداي ەدى.

ۇلىبريتانيانىڭ الەمگە ايگىلى قوس ۋنيۆەرسيتەتى وكسفورد پەن كەمبريدج ەل استاناسىندا ەمەس، وسى ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن اتتاس ەكى شاعىن قالاشىقتاردا ورنالاسقان. ىرگەسى شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ قالانعان وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندەگى 7 فاكۋلتەت، 39 كوللەدجدە 17 مىڭعا جۋىق ستۋدەنتتەر وقىپ، 7000 مىڭنان استام وقىتۋشى-پروفەسسورلار مەن ۇلكەندى-كىشىلى قىزمەتكەرلەر ەڭبەك ەتەدى ەكەن. ال تۇرعىندارىنىڭ سانى 170 مىڭعا جۋىق قالا حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اينالاسىندا جۇمىس ىستەيدى. ستۋدەنتتەرى مەن وقىتۋشىلارىنىڭ سانى وسى شامالاس كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جاعداي دا ءدال وسىنداي.

ال الەمدەگى ۋنيۆەرسيتەت اتاۋلىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى – گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى مەن ەڭ اتاقتى امەريكالىق تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورنى – ماسساچۋسەتس ۋنيۆەرسيتەتى بوستوننىڭ ىرگەسىندەگى حالقىنىڭ سانى 100 مىڭعا جەتەر-جەتپەس كەمبريدج قالاسىندا ورنالاسقان.

بۇدان شىعار قورىتىندى: باتىستاعى ايگىلى ۋنيۆەرسيتەتتەر ساياسي، قوعامدىق، الەۋمەتتىك قىزۋى بىردە باسىلىپ، بىردە كوتەرىلىپ تۇراتىن ۇلكەن قالالاردا ەمەس، سول قالالاردىڭ ىرگەسىندەگى جايما-شۋاق شاعىن قالاشىقتاردا ورىن تەپكەن. بۇل ستۋدەنتتەردىڭ الاڭسىز ءبىلىم الۋى، ءجۇرىپ-تۇرۋى، ءبىر-بىرىمەن جاقىن ارالاسۋى، كەرەك دەسەڭىز شاعىن قالاشىقتاعى ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ ءبىر-ءبىرىن ۇدايى كورىپ تۇرۋى ءۇشىن جاسالعان. ارينە، اۋماعىنا ون ۇلىبريتانيا ەركىن سياتىن قازاقستاندا جەر جەتكىلىكتى، بىراق ۋنيۆەرسيتەت قالاشىعىن ۇلكەن قالالاردان تىم قاشىقتان سالۋدىڭ ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن قاجەتى شامالى. سوندىقتان 35 جىل بۇرىن الاتاۋدىڭ جاپ-جاسىل بەلدەرىمەن ۇشتاسىپ جاتقان باۋ-باقشالى مەكەن جاڭا ۋنيۆەرسيتەت قالاشىعىن سالۋ ءۇشىن تاڭداپ الىندى.

سونىمەن 1970 جىلدىڭ تامىز ايىندا ومىربەك ارىستانۇلى جولداسبەكوۆ قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە رەكتور بولىپ تاعايىندالدى. كەلدى دە ءوزىنىڭ تاۋ سۋىنداي گۇرىلدەگەن داۋسىمەن كازگۋ-دەگى مۇلگىگەن تىنىشتىقتى وياتىپ، وزگەشە ارناعا ءتۇسىردى. ءدال وسى كۇننەن باستاپ ۋنيۆەرسيتەت ومىرىنە وزگەشە ورنەك، سونى سەرپىن، تىڭ تىنىس ءبىتىپ، قايناعان تىرشىلىككە تولى جاڭا كەزەڭ باستالىپ كەتتى.

جاس رەكتور ءوز جۇمىسىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى مەن قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى ۋنيۆەرسيتەت قالاشىعىن سالۋ جونىندەگى سوناۋ 1966 جىلى قابىلداعان، الدەقاشان شاڭ باسىپ، سارعىش تارتىپ، ۇمىتىلا باستاعان ەسكى قاۋلىنى تاۋىپ، ونىڭ جانسىزدانا باستاعان تامىرىنا قان جۇگىرتۋدەن باستايدى. ەسكى قۇجاتتى سىلكىپ-قاعىپ، الدەقاشان ەسكىرگەن ەسەپ-قيساپتارىن قايتا شوتقا ءتۇسىرىپ، سونىڭ نەگىزىندە 1970 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا كازگۋ قالاشىعىن سالۋ جونىندە رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ جاڭا قاۋلىسىن شىعارتادى. قانداي جۇمىستى بولماسىن جايناتىپ، جارقىراتىپ جىبەرەتىن جولداسبەكوۆتىڭ جوباسىمەن تۇزىلگەن بۇل قاۋلىنىڭ ارقاسىندا بولاشاق قالاشىق ءۇشىن الماتىنىڭ تۇستىك بەتىنەن 90 گەكتارلىق جەر ويىپ تۇرىپ الىنادى. سول-اق ەكەن قالاشىقتاعى جۇمىس قايناپ شىعا كەلدى. قۇرىلىس قارقىنىنىڭ كەرەمەتتىگى سونشالىق، ءبىز وقۋعا تۇسەتىن 1977 جىلى اسەم قالاشىقتا سول زاماننىڭ ەڭ ۇزدىك جوباسىمەن سالىنعان 10-نان استام بەس قاباتتى جاتاقحانا، بيولوگيا جانە گەوگرافيا فاكۋلتەتتەرىنىڭ جاڭا وقۋ كورپۋسى پايدالانۋعا بەرىلىپ ۇلگەرگەن ەدى. ال ءبىز وقىعان 1977-1982 جىلدارى بۇعان قوسىمشا زاڭ، فيلوسوفيا-ەكونوميكا، جۋرناليستيكا، فيلولوگيا، تاريح فاكۋلتەتتەرى قونىس تويىن تويلاپ، 18 قاباتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس عيماراتى سالىندى.

ءو.جولداسبەكوۆ كازگۋ قالاشىعىندا

ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس جوسپارىنا قاراپ وتىرىپ، ونىڭ بۇگىنگى ءۇردىس پەن ەرتەڭگى ۇدەرىستى قاتار ويلاپ جاسالعانىنا قايران قالاسىڭ.

بىرىنشىدەن، قالاشىق 15 مىڭ ستۋدەنتتىڭ ءبىر مەزگىلدە ءبىلىم الۋىنا ارنالىپ جوسپارلانعان. سالىستىرۋ ءۇشىن ءدال سول جىلدارى جوعارىدا ءبىز اتاعان وكسفورد، كەمبريدجدە وقيتىن ستۋدەنتتەر سانى دا ءدال سول شامادا بولىپتى.

ەكىنشىدەن، قالاشىقتا ستۋدەنتتەرمەن قاتار 7 مىڭعا جۋىق وقىتۋشى-پروفەسسورلار مەن ۇلكەندى-كىشىلى قىزمەتكەرلەردىڭ ەركىن ەڭبەك ەتۋىنە تولىق جاعداي جاسالعان. مۇنداي ەكى ستۋدەنتكە ءبىر ادامدىق «كومفورت» ول كەزدە كەڭەس وداعىنداعى بىردە-ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان مولشىلىق ەدى.

ۇشىنشىدەن، قالاشىق ستۋدەنتتىڭ بار كەرەگى ءبىر جەردەن تابىلاتىن ءبىرتۇتاس امبەباپ ورگانيزم رەتىندە سالىنعان. جولداسبەكوۆ باسقارعان جىلدارى مۇندا 800 ورىندىق اسحانا (كۇنى بۇگىنگە دەيىن رەسپۋبليكادا مۇنداي ۇلكەن قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ورنى سالىنعان ەمەس), فۋتبول الاڭى مەن سپورت تۇرىنە قاراي تۇرلىشە زالدارى بار بىرەگەي سپورت كەشەنى، كينوتەاتر، اپتەكا، كافەلەرگە دەيىن سالىنىپ، 1800 ادامدىق ستۋدەنتتەر سارايى مەن 5 ميلليونعا جۋىق كىتاپ قورى بار كىتاپحاناعا ارنالعان جوبا قوسا جوسپارلاندى.

تورتىنشىدەن، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اسپيرانت، وقىتۋشى-پروفەسسورلارى دا ۇمىت قالعان جوق. اسپيرانتتارعا ارناپ وتباسىلىق ۇلگىدەگى جاتاقحانا، ال ۋنيۆەرسيتەت ۇستازدارىنا ارناپ 6 بىردەي تۇرعىن ءۇي جانە ولاردىڭ بالالارىنا ارنايى بالاباقشا سالىندى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى باسپانانىڭ زارى وتكەن ەڭ تالانتتى عالىمدار مەن تاجىريبەلى ۇستازدار كازگۋ-گە قاراي اعىلىپ جاتتى.

بەسىنشىدەن، ۇستازدارعا قامقورلىق قانا جاسالىپ قويماي، ولارعا دەگەن تالاپ تا كۇشەيتىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1971 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتە 52 عىلىم دوكتورى، 309 كانديدات بولسا، 1986 جىلى 30-دان استام اكادەميك، 200-گە جۋىق عىلىم دوكتورى، 700-گە جۋىق عىلىم كانديداتتارى ەڭبەك ەتتى.

التىنشىدان، ءوزى تەحنيكا سالاسىنىڭ مامانى بولعاندىقتان ۋنيۆەرسيتەت كافەدرالارى مەن لابوراتوريالارىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن جاڭارتىپ، ونى تۇبەگەيلى تۇردە جاڭا تەحنيكامەن جاراقتاۋدى قولعا الدى. اكادەميك ا.لۋكيانوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ارقايسىسىنىڭ قۇنى 1 ميلليون سوم تۇراتىن بەسم-6 اتتى ەلەكتروندى-ەسەپتەۋ ماشينەسىنىڭ ەكەۋى بىردەي ۋنيۆەرسيتەتكە وسى جولداسبەكوۆ تۇسىندا الىنىپتى (ول كەزدە 2 ملن. سومعا 400 «جيگۋلي» اۆتوماشينەسىن ساتىپ الۋعا بولاتىن). جالپى 70-80-جىلدارى ۋنيۆەرسيتەت بۇدان باسقا دا ونداعان ميلليون سومنىڭ ەڭ وزىق ۇلگىدەگى جابدىقتارىمەن جاراقتالىپتى. سونىڭ ارقاسىندا 80-جىلدارى كازگۋ عالىمدارى ءوز ەلىمىزدى بىلاي قويعاندا، اقش، انگليا، فرانتسيا، فرگ، گوللانديا، فينليانديا سياقتى باتىستىڭ اسا دامىعان ەلدەرىندە تىركەلگەن 26 شەتەلدىك پاتەنت العان.

جەتىنشىدەن، ۋنيۆەرسيتەت ومەكەڭ باسقارعان جىلدارى شىعىس ەۋروپا، لاتىن امەريكاسى، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، تاياۋ شىعىس ەلدەرىمەن قاتار ءۇندىستان، پاكستان مەملەكەتتەرىنەن كەلگەن تالانتتى جاستار وقيتىن حالىقارالىق بەدەلدى جوعارى وقۋ ورنىنا اينالدى.

مىنە، قايراتتى رەكتوردىڭ وسىنداي قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى 70-80-جىلدارى ماسكەۋ مەن لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتتەرىنەن كەيىنگى وداقتاعى ءۇشىنشى بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتكە اينالدى. ماسەلەن، توراعاسى ومىربەك جولداسبەكوۆ بولعان ماشينەلەر مەن مەحانيزمدەر تەورياسى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا ارنالعان كەڭەس كەڭەس وداعى بويىنشا ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان كەيىن كازگۋ-دە اشىلدى. بۇعان دەيىن الماتى تەحنيكالىق عىلىم سالاسىندا ماسكەۋ مەن لەنينگرادتى بىلاي قويعاندا، ەشۋاقىتتا كيەۆ پەن نوۆوسيبيرسكىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ كورمەگەن ەدى.

تەوريالىق جانە قولدانبالى مەحانيكا بويىنشا V بۇكىلكەڭەستىك سەزد، الماتى، 1981 ج.

...ومىربەك اعامەن 1977 جىلدىڭ قوڭىر كۇزىندە باستالعان تانىستىق شاكىرت-ۇستاز رەتىندە اعامىز دۇنيەدەن وزعانشا جالعاسىپتى.

بايقاپ وتىرسام، ستۋدەنت كەزىمدە ارىستان رەكتورمەن ءۇش رەت جاقىن كەلىپ جۇزدەسۋ باقىتىنا يە بولىپپىن.

كوكتەم شىعا الماتىنىڭ كوشەلەرىن جاڭا عانا بۇرشىك اتىپ، گۇل جارعان الۋان ءتۇرلى اعاشتاردىڭ حوش ءيسى كەرنەپ، ءومىردىڭ ەڭ نۇرلى شاعىنىڭ قۋانىش قۇشاعىندا تولقىپ-شالقىعان جاستاردىڭ جارقىن داۋىس، كۇمىس كۇلكىلەرىنە كومىلەدى. ءدال وسى كەزدە «ستۋدەنت كوكتەمى» اتتى ونەر فەستيۆالى باستالادى. كازگۋ ستۋدەنتتەرى وسى فەستيۆالدىڭ الدىن بەرمەيتىن. ەندى شە، ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنەن قۇرالعان 120 ادامدىق قازاق جانە ورىس حالىق اسپاپتار وركەسترى مەن حالىق ءبيى انسامبلدەرى كاسىبي دەڭگەيدەگى ونەر ۇجىمدارىنا بەرىلەتىن «حالىقتىق» اتاعىنا دەيىن يە بولسا. ويتكەنى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءاربىر ستۋدەنتىنە ونەر مەن سپورت ءتۇرىنىڭ بىرىمەن اينالىسۋ مىندەت ەسەبىندە جۇكتەلەتىن.

ادەبيەتكە ءبىر تابان جاقىنداۋ بولعاندىقتان مەن 1-كۋرستا دراما ۇيىرمەسىن تاڭدادىم. ستۋدەنتتەر تەاترى رەجيسسەرىمىزدىڭ ۇسىنىسىمەن ي.كۋپريانوۆ دەيتىن اتى بەلگىسىزدەۋ ءبىر دراماتۋرگتىڭ «ۆەتنام جۇلدىزى» اتتى پەساسىن ساحنالادى. ءالى ەسىمدە، ماعان فرەنك دەيتىن امەريكالىق ۇشقىشتىڭ ءرولى ءتيدى. «حالىقتىق» اتاعىنا ۇسىنىلعان ستۋدەنتتەر تەاترى قويىلىمىنىڭ مەحانيكا جانە قولدانبالى ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ اكت زالىندا وتكەن قورىتىندى رەپەتيتسياسىنا رەكتوردىڭ ءوزى قاتىستى. سپەكتاكل باستالعاننان-اق جانىنداعى پرورەكتورمەن الدەنەنى قىزۋ تالقىلاپ، قايسىبىر قاعازداردى اۋدارىستىرىپ وتىرعان رەكتور سونىڭ وزىندە ءبارىن ءجىتى كوزبەن بايقاپ، باعامداپ وتىرىپتى. رەپەتيتسيا بىتكەن سوڭ ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلىپ، تەاتر ونەرى جايلى تالاي-تالاي تۇششىمدى اڭگىمەلەر ايتتى. ءبىز مەحانيك-رەكتوردىڭ دراماتۋرگيا، تەاتر ونەرى سالاسىنداعى كول-كوسىر بىلىمىنە تاڭ-تاماشا قالدىق.

ۇلكەن تەاتردىڭ 50-جىلدارداعى رەپەرتۋارىن جاڭعاقشا شاعىپ، ايگىلى انشىلەر ي.ارحيپوۆا، گ.ۆيشنەۆسكايا، ي.پەتروۆتاردان باستاپ، بالەت بيشىلەرى گ.ۋلانوۆا، و.لەپەشينسكايا، م.پليسەتسكايا، م.ليەپالاردىڭ قاي بالەت پەن وپەرادا قانداي پارتيالاردى ورىنداعانىن مايىن تامىزا ايتىپ شىعىپ: «مۇمكىن سەندەردىڭ ۇلتىمىزدىڭ ءان-كۇي ونەرىنە نەگىزدەلگەن مۋزىكالىق دراما قويعاندارىڭ ءجون بولار. ءبىزدىڭ حالىققا وسى جاقىنداۋ ەمەس پە»، – دەپ ءبىر وي تاستاپ ءوتتى.

اكادەميك مۇنىمەن دە توقتاماي، ماسكەۋدىڭ ايگىلى محات، كىشى تەاتر، ماياكوۆسكي اتىنداعى تەاترلارىنىڭ ۇزدىك قويىلىمدارى مەن ارتىستەرى جايلى دا اسەرلى اڭگىمەلەر ايتتى.

جاستىق شاقتا كورگەندەرى مەن كوڭىلدەگىلەرى تۋرالى كوسىلىپ شاپقان رەكتور سالدەن سوڭ:

– بۇل پەسانى قايدان تاپقانسىڭدار. ۆەتنام سوعىسى باياعىدا-اق كەلمەسكە كەتكەن جوق پا. الدەقاشان ەسكىرگەن تاقىرىپ. ونىڭ ۇستىنە كوركەمدىگى دە شامالى. سەندەرگە قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ «بولتىرىگىن» قويۋ كەرەك. سوندا ءوز-وزدەرىڭدى ويناپ شىعاسىڭدار. سولاي، بالاقاندار. كەلەسى جىلى قاپى قالماڭدار، – دەپ وڭ قولىن ءسال كوتەرىپ، بارىمىزبەن قوشتاسۋ يشاراسىن جاساعان بويى كەرى بۇرىلىپ، زالدان شىعىپ كەتتى.

ءبىز كەيدە اعا بۋىننىڭ بويىنداعى بار اسىل قاسيەتتەردى ءوز بيىگىندە باعالاي الماي جاتامىز. ءوزىمىز ءدال وسى كۇيىمىزدە توبەدەن تۇسە سالعانداي، ءبارىن كىنالاپ، كۇستانالاپ شىعاتىنىمىزدى قايتەرسىڭ. ال شىندىعىنا كەلەر بولساق، ولاردىڭ بويىنان تابىلاتىن عىلىم-ءبىلىم مەن ونەرگە دەگەن ىڭكارلىك ءبىزدىڭ بويىمىزدان كوبىنە كوپ تابىلا بەرمەيتىن سياقتى. ءتىپتى تابىلا قالعان كۇننىڭ وزىندە اعا بۋىننىڭ بويىنداعى كول-كوسىر قۇشتارلىقتىڭ جۇقاناسىنداي عانا.

ومەكەڭنىڭ ونەر تاقىرىبىنا اعىپ تۇرۋىنىڭ سىرىن مەن كەيىن مايا اپامىزدىڭ مىنا ءبىر ەستەلىگىنەن اڭعاردىم: «ومىربەك قالت ەتكەن بوس كەزدەرىندە «موسكۆا – توۆارناياعا» بارىپ جۇمىس ىستەپ، كۇرەپ اقشا تاباتىن. سونىڭ ارقاسىندا كيىمىمىز دە ءبۇتىن، قارنىمىز دا توق بولىپ، سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى مۇراجايلاردى، قالا سىرتىنداعى تاريحي ورىنداردى ارالاپ، سپەكتاكلدەر مەن كونتسەرتتەردى دە قۇر جىبەرمەيتىنبىز. ومىربەك تەاترلاردىڭ الدىڭعى ورىندارىنداعى ەڭ قىمبات بيلەتتەردى ساتىپ الىپ كەلەتىن».

كەلەسى جىلى ءبىز رەكتورىمىزدىڭ ۇسىنىسىن جۇزەگە اسىرىپ، قالتاي اعامىزدىڭ «بولتىرىك بورىك استىنداسىن» ساحنالادىق. جاستار تەاترىنىڭ اكتەرى جاقسىبەك قۇرمانبەكوۆتىڭ رەجيسسەرلىگىمەن (مەن – اسسيستەنت) مارفۋعانى – سالتانات ايبەرگەنوۆا، سۇڭعاتتى – بەيبىت ساپارالين، ارىستاندى – نۇرتورە ءجۇسىپ، بەكەندى – ساعاتبەك مەدەۋبەكوۆ ويناپ، ستۋدەنتتەر قاۋىمىن كۇلكىگە قارق قىلىپ، قالالىق كونكۋرستا باس جۇلدەنى جەڭىپ الدىق.

رەكتورمەن ەكىنشى كەزدەسۋ 1979 جىلدىڭ قىسىندا ءوتتى. بۇل جاز بويى – قۇرىلىس، كۇز باستالا اۋىل شارۋاشىلىعىنا جەگىلىپ، كۇزدە عانا ۋنيۆەرسيتەت اۋديتورياسىندا باس قوسىپ، قىس ورتاسىنا قاراي سپورتتىق بابىنا ەندى كەلەتىن ستۋدەنتتەر اراسىندا ءتۇرلى سپورت جارىستارىنىڭ قىزاتىن كەزى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ۋنيۆەرسيتەت سامبوشىلارى باس باپكەر تەمىرحان مىڭايدارۇلى دوسمۇحانبەتوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن اق تەر، كوك تەر بولىپ قالالىق سپارتاكياداعا دايىندالىپ جاتتىق. كەنەت ەسىك اشىلىپ، س.ل.ليبەرمان دەيتىن دەنەشىنىقتىرۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسىمەن بىرگە زالعا رەكتور كىرىپ كەلدى.

ءبىز دەرەۋ جاتتىعۋدى دوعارىپ، نازارىمىزدى كەلگەندەرگە اۋداردىق.

– ءيا، باتىرلار، حالدارىڭ قالاي. تەمىرحان اعالارىڭ تۇرعاندا قالالىق چەمپيوناتتى قالپاقپەن ۇرىپ الاتىندارىڭا كۇمان جوق. بىزگە كسرو، ەۋروپا، كەرەك دەسەڭ، الەم چەمپيوندارى كەرەك. ءالى كۇنگە دەيىن سامبودان ءبىر قازاق نە ەۋروپانى، نە الەمدى ۇتقان جوق. سونداي چەمپيوندار شىعا ما سەنىڭ مىنا باتىرلارىڭنان، تەمىرحان، – دەدى رەكتور باس باپكەردىڭ قولىن الىپ جاتىپ.

– شىعارامىز، ومىربەك ارىسلانوۆيچ. مىندەتتى تۇردە شىعادى، – دەپ تەمەكەڭ نىق سەنىممەن جاۋاپ قاتتى.

وسى كەزدە ومەكەڭ:

– ا، نۋ-كا، داۆايتە ترياحنەم ستارينوي، – دەپ ۇستىندەگى كوستيۋمى مەن گالستۋگىن شەشىپ، اياق كيىمىن تاستاپ كىلەمنىڭ ورتاسىنا شىقتى.

اڭ-تاڭ قالعان بىزدەر ءۇرپيىسىپ شەتكە قاراي ىعىستىق.

كىلەڭ شيىرشىق اتقان سپورتشى جىگىتتەرگە اسىقپاي كوز جۇگىرتىپ شىقتى دا:

– ءداۋ دە بولسا تۇيە بالۋان سەن بولارسىڭ. كەلە عوي مۇندا، – دەپ سالماعى 100 كەلىدەن ارتىق زيادىن يسابەكوۆتى كىلەمگە شاقىردى.

يمەنە باسىپ ورتاعا شىققان زيادىن ءسال ەڭكەيىپ اعاسىنا قوس قولىن بىردەي ۇسىنىپ سالەم بەردى دە جارتى ادىم كەيىن شەگىنگەن كۇيى سول ورنىندا تۇرىپ قالدى.

انشەيىندە بىزگە تاۋداي بولىپ كورىنەتىن رەكتوردىڭ تۇلعاسى قانشا زور بولسا دا بويى ءبىزدىڭ زيادىننان اجەپتاۋىر كىشى ەكەن.

بىراق ونى ەلەڭ قىلايىن دەپ تۇرعان رەكتور جوق. اياعىن الشاڭ باسىپ، العا جىلجىعان اعامىز كيمونو كيگەن زيادىننىڭ قوس قولىن بىلەك تۇسىنان قىسىپ ۇستاپ وزىنە قاراي تارتىپ قالدى. ءسويتتى دە قارسىلاسىنىڭ سول قولىن كەيىن سەرپىپ، وڭ قولىن يىعىنا قىسقان كۇيى جالت بۇرىلىپ، شيراق قيمىلمەن تۇيە بالۋاندى قوس جاۋىرىنىمەن كىلەمگە توپ ەتكىزدى.

بەلدەسۋدىڭ ءدال وسىلاي اياقتالعانىنا ريزا بولعان زيادىن دا اتىپ تۇرىپ، رەكتوردىڭ قولىن قىستى.

– ءيا، اعاڭا جول بەرگەنىڭدى ءىشىم سەزىپ تۇر. راحمەت، اينالايىن. جورتقاندا جولىڭ بولسىن! – دەپ شاكىرتىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ، باۋىرىنا باستى دا تەمىرحان مىڭايدارۇلىنا قاراتا:

– ال، تەمەكە، جاڭاعى ۋادەڭدى سەن ۇمىتساڭ دا، مەن ەندى ۇمىتپايمىن، – دەپ باپكەردىڭ دە قولىن الىپ، قۇشاعىنا باستى.

شىعىپ بارا جاتىپ، تەمىرحان مىڭايدارۇلىنا كۇلىمسىرەي كوز تاستاپ:

– چيداوبا، – دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز ايتتى.

– ءتۇسىندىم، ءتۇسىندىم، – دەدى تەمەكەڭ.

ال ءبىز ەشتەڭەنى دە تۇسىنگەن جوقپىز.

رەكتور شىعىپ كەتكەنشە كورگەن تۇستەي بولعان الگى وقيعاعا سەنەر-سەنبەسىمىزدى بىلمەي اڭتارىلىپ تۇرعان بىزگە باپكەرىمىز:

– ومىربەك اعالارىڭ جاس كەزىندە سامبودان ماسكەۋدىڭ چەمپيونى بولعان. ول كىسى مگۋ-دە وقىعان 50-جىلدارى سامبودان حالىقارالىق جارىستار وتكىزىلمەيتىن. ەڭ العاشقى ەۋروپا چەمپيوناتىنىڭ ءوزى 1972 جىلى عانا ءوتتى. ەگەر بۇل سپورت ءتۇرى ەرتەرەك حالىقارالىق دارەجەدە تانىلعاندا اعامىزدىڭ ۇلكەن-ۇلكەن جارىستاردا توپ جارۋى دا ابدەن مۇمكىن بولار ەدى. سوندىقتان رەكتوردىڭ جاڭاعى سوزىندە ونىڭ جاس كۇنىندەگى ۇلكەن ارمانى جاتىر. ال ونى جۇزەگە اسىرۋ سەندەردىڭ پارىزدارىڭ. ونىڭ ۇستىنە جاڭا ۋادە بەردىك، ال ۋادە – جىگىت ءسوزى ەكەنىن ۇمىتپاڭدار، – دەدى باتىر تۇلعالى رەكتوردىڭ بالۋاندىعى جايلى شەشىلە سويلەپ.

ءبىز ونىڭ شىعىپ بارا جاتىپ ايتقان ءسوزىنىڭ قۇپياسىن سۇرادىق.

– ءا، ول سوزدە ەشقانداي قۇپيا جوق. سامبو – كۇرەس ونەرىنىڭ ەڭ جاس ءتۇرى. ونىڭ نەگىزى تىم بەرتىندە، 30-جىلدارى قالانعان. سامبونىڭ اتاسى ا.حارلامپيەۆ كۇرەستىڭ ايلا-تاسىلدەرىن جيناۋ ءۇشىن بۇكىل كەڭەس وداعىن كەزىپ، ۇلتتىق كۇرەس تۇرلەرىن زەرتتەگەن. بىلە بىلسەڭدەر، وندا قازاقشا كۇرەستىڭ دە امالدارى از ەمەس. ال گرۋزيندەردىڭ ۇلتتىق كۇرەسى «چيداوبا» دەپ اتالادى. اعالارىڭنىڭ جاڭاعى قولدانعان ءادىسى سول چيداوبادان الىنعان، – دەپ بىزگە قۇپيا بولىپ كورىنگەن ءسوزدىڭ سىرىن دا ايتىپ بەردى.

جىلدار وتكەن سوڭ. مينيستر ت. دوسمۇحانبەتوۆ  پەن دەپۋتات ءو. جولداسبەكوۆ

تەمىرحان اعامىز دا ەر ەكەن. ۋادەسىندە تۇرىپ، سەكسەنىنشى جىلدارى كازگۋ-ءدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستاننىڭ اتىن الەمگە تانىتقان مادلەن قاليەكوۆ پەن ايتجان شاڭعاراەۆ اتتى ەكى الەم چەمپيونىن شىعاردى. زيادىن دوسىمىز دا بۇكىلوداقتىق جارىستاردا توپ جارىپ، قازاقستاننىڭ بىرنەشە دۇركىن چەمپيونى اتاندى. ءوزى دە جاس كۇنىندە سامبودان حالىقارالىق دارەجەدەگى سپورت شەبەرى بولعان ت.م.دوسمۇحانبەتوۆ كەيىن كسرو مەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى، ال ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردا ەكى رەت سپورت جانە تۋريزم ءمينيسترى قىزمەتىنە تاعايىندالدى.

رەكتورمەن ءۇشىنشى كەزدەسۋ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭعى كۋرسىنا وتكەن جىلى بولدى. جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرەتىن جاستىق شاقتىڭ جەلىگىمەن جەلپىنىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە جازالى بولىپ دجو اعايدىڭ الدىنان ءبىر-اق شىقتىم. «جازالى» دەپ جۇمسارتىپ ايتقانىم بولماسا، مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە قالۋ-قالماۋىم قىل ۇستىندە تۇر.

– ءيا، نە بولىپ ەدى، ءوزى. بىراق تەك شىندىقتى ايت، – دەپ اكادەميك ماعان قاھارلانا كوز تاستادى.

مەن قالىڭدىعىمنىڭ قۇربىسىنا ءتىل تيگىزگەن تەنتەكتى «تەزگە» قالاي سالعانىمدى قاز-قالپىندا بايانداپ بەردىم.

ايتقان ءسوزىم اسەر ەتتى مە، الدە ەسىنە بىردەڭە ءتۇستى مە، رەكتور ورنىنان تۇرىپ، كابينەتىنىڭ سول جاعىنداعى تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدى دە، ەستىلەر-ەستىلمەس باسەڭ داۋىسپەن:

– وسىعان ۇقساس جاعداي مەنىڭ دە باسىمدا بولىپ ەدى، – دەپ كۇبىرلەگەندەي بولدى. سالدەن سوڭ ماعان جالت بۇرىلىپ:

– ۇستازىڭ تەمىرحان مىڭايدارۇلى دا اراعا ءتۇسىپ جاتىر. بىراق سەن بۇدان بىلاي جۇدىرىق وزىمدىكى دەپ وڭدى-سولدى جۇمساي بەرگەنىڭدى قوي. ءبىر جولعا كەشىرەيىك. كەلەسى جولى ءوز وبالىڭ وزىڭە. ال قازىر دەكانىڭا بارا بەر، – دەپ ورنىنا كەلىپ وتىردى.

دجو اعايدىڭ داۋىسى قاتقىلداۋ شىقسا دا، ار جاعىندا ءزىلى جوق ءسوزى ماعان «اينالايىن» دەپ ماڭدايىمنان سيپاعاننان كەم بولا قويعان جوق.

رەكتوردىڭ تەرەزە الدىنداعى ءسوزىنىڭ سىرىن كەيىن ءبىلدىم. ومەكەڭ ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە تۇمسىعىنىڭ استىنان باسقانى كورمەيتىن توڭمويىندار ترامۆايدا كەلە جاتقان قازاق قىزدارىن بالاعاتتاپ، ءتىل تيگىزىپتى. نامىسقوي ومىربەك بىردەن الگىلەردى ساباسىنا ءتۇسىرىپ، سىباعاسىن قولىنا ۇستاتىپ جىبەرگەن ەكەن. بىراق ءىس ناسىرعا شاۋىپ، ونىڭ وقۋدان، ءتىپتى كومسومولدان شىعۋ قاۋپى تۋادى. ستۋدەنت جولداسبەكوۆ «تەنتەكتىگىنىڭ» تاريحى ءتىنتىلىپ، شىمكەنت قالاسىنىڭ كومسومول كوميتەتىنە اناۋ-مىناۋ ەمەس، ماسكەۋ قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سيزوۆتىڭ اتىنان قاتىناس قاعازى تۇسەدى. سول كەزدە قالالىق كومسومول ۇيىمىن باسقارعان تاجىگۇل سەرىكبايقىزىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، سۇراۋ سالعان ورىنعا ءو.جولداسبەكوۆتى ماقتاپ، ماداقتاعان جاۋاپ حات جولدانادى. وسىلايشا اياق استىنان ۋنيۆەرسيتەتپەن، كومسومولمەن قوشتاسا جازداعان جولداسبەكوۆ ارەڭ دەگەندە ۇيىرىنە قايتىپ ورالىپتى.

سەكسەن ەكىنشى جىلى ءبىز قولىمىزعا ارىستان رەكتور قول قويعان ديپلوم الىپ، كازگۋ-دەن قاناتتانىپ ۇشتىق.

س.م.كيروۆ اتىنداعى قازمۋ رەكتوراتىنىڭ جينالىسى، 1977 ج.

سەكسەن التىدا كۇللى كەڭەس وداعىن ءدۇر سىلكىندىرگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولدى.

ماسكەۋدەن شىعاتىن “پراۆدا”، “يزۆەستيا”، “كومسومولسكايا پراۆدا” گازەتتەرىندە قازاق ۇلتشىلدىعى تۋرالى ءزار-زاھارى بىرىنەن-ءبىرى وتەتىن ماتەريالدار شىعىپ جاتتى. ىلە-شالا قازاقستانعا سوكپ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى م.س.سولومەنتسەۆ باستاعان قىلىشىنان قان تامعان كوميسسيا كەلىپ، “كىشى رەپرەسسيانى” باستاپ كەپ جىبەردى.

بۇل ءوزى “كىشى رەپرەسسيا” دەسە دەگەندەي-اق ەدى. ۋنيۆەرسيتەت ارحيۆىنەن الىنعان ناقتى دەرەكتەر بويىنشا، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانى ءۇشىن كازگۋ-دە 270 ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلىپ، 5 ستۋدەنت 3 جىلدان 7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.

كەيىن ومىربەك اعانىڭ ءوزى ايتقانداي، بۇل تسيفر بۇدان الدەقايدا كوپ بولۋى مۇمكىن ەكەن. ول كگب-نىڭ سۋماڭداعان قىزمەتكەرلەرى الاڭدا بولعان ستۋدەنتتەردىڭ سۋرەتتەرىنەن تۇراتىن سالاقۇلاش البوممەن فاكۋلتەت ارالاۋعا كىرىسكەندە، رەكتور ءوزى ەرەكشە سەنىمدى دەكاندار ارقىلى تۇزاققا تۇسكەلى تۇرعان ستۋدەنتتەردىڭ ءبىر توبىنا “دەنساۋلىعى”، “ۇلگەرىمى”، “وتباسىلىق جاعدايى” دەگەن ءتۇرلى جەلەۋلەرمەن ءبىر-ەكى جىلدىق اكادەميالىق دەمالىس بەرىپ، قۇتقارىپ جىبەرگەن. كەيىن قۋعىن-سۇرگىن باسەڭسىگەن كەزدە ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ۋنيۆەرسيتەتكە قايتىپ ورالىپتى.

كوميسسيانى ءوزى باستاپ كەلگەن سولومەنتسەۆ “كازگۋ – راسسادنيك ناتسيوناليزما، پورا ناۆەستي زدەس پوريادوك” دەپ بار قاھارىن باس ۋنيۆەرسيتەتكە توكتى. ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ءو.جولداسبەكوۆ پەن دەكان ت.قوجاكەەۆ پارتيادان شىعارىلىپ، قىزمەتىنەن قۋىلدى. مۇنىڭ ءوزى قىپ-قىزىل ناۋقانعا اينالىپ، گازەتتەرگە “جولداسبەكوۆ نە ءۇشىن پارتيادان شىعارىلدى؟” دەگەن الاۋلاتىپ-جالاۋلاتقان ماتەريالدار باسىلدى.

قورقاۋ قاسقىرلار ارىستاندى سەكسەن رەت تەرگەۋگە الىپ، جابىلا تالاسا دا جەڭە العان جوق. باسىنا – جازا، جانىنا جارا تۇسكەن جولداسبەكوۆ بار قيىندىققا قاسقايا قارسى تۇرىپ، جاعادان الىپ، ەتەكتەن تارتقان قورقاۋلاردى شاشىپ تاستاپ، قايتپاس قايسارلىقپەن العا جىلجىدى.

«سوقتىقپالى، سوقپاقتى» زاماندا ول جالعىز قالعان جوق. جانىندا قاشاندا شىندىقتىڭ جولىنان تابىلاتىن اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ باستاعان قامقور اعالارى، پروفەسسور باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان ءىزباسار ىنىلەرى بولدى.

رەكتور جانە پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ب.جۇماعۇلوۆ

ءو.جولداسبەكوۆتى پارتيادان شىعارۋعا ارنالعان اشىق پارتيا جينالىسىندا، قانشا دەگەنمەن ماحامبەتتىڭ تۇقىمى ەمەس پە:

– ومىربەك ارىستانۇلى قۇبىلىس قوي. ونى داتتاۋدىڭ ورنىنا ماقتاۋ كەرەك، – دەپ زەينوللا اعامىز اقىرىپ تەڭدىك سۇراپتى.

كوز الدىندا شىندىقتىڭ اتاسى ءولىپ جاتقانىنا شىداماعان پروفەسسور س.ليبەرمان كوميسسيانىڭ الدىنا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تەلەفون انىقتامالىعىن جايىپ سالىپ:

– سىزدەردىڭ ايتىپ وتىرعاندارىڭىز قايداعى ۇلتشىلدىق. مىناعان قاراساڭدارشى، جارقىندارىم-اۋ: پۋريتس، شۆارتسمان، گەنكين، گورەنمان، سلۋتسكي، روزەنفەلد، اگۋچەۆيچ، سپەرانسكايا، ميركين، ۋلمان، ليبەرمان. قازاقستاننىڭ ءبىر دە ءبىر جوعارى وقۋ ورىندارىندا وسىنشاما ەۆرەي ىستەگەن ەمەس، – دەپ اشىنىپ ايعاي سالىپتى.

ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارى ارىستان رەكتوردى كوپ قورقاۋدىڭ تالاۋىنا بەرمەي، “قاتاڭ سوگىسپەن” امان الىپ قالدى. بىراق قادالعان جەرىنەن قان الاتىن كوميسسيا قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى ارقىلى ءو.ا.جولداسبەكوۆتى اقىرى پارتيادان شىعارىپ، دەگەنىنە جەتىپ تىنادى.

ارىستاندى تالاۋ ناۋقانى مۇنىمەن توقتالمايدى.

كوپ ۇزاماي سولومەنتسەۆ باستاعان كوميسسيانى كسرو باس پروكۋراتۋراسىنىڭ اسا ماڭىزدى ىستەرى جونىندەگى تەرگەۋشىسى ا.كالينيچەنكو باسقارعان جانالعىشتار توبى الماستىرادى.

“جولداسبەكوۆتىڭ ۇلتشىلدىعى” ونى اباقتىعا جابۋعا جەلەۋ بولىپ جارىتپايتىندىقتان، ولار رەكتوردىڭ كابينەتى، ءۇيى، ساياجايى، كولىگى توڭىرەگىن تۇگەل تىمىسكىلەپ، كور-جەردەن ىلىك ىزدەپ، ءىس قوزعاي باستايدى.

ءسويتىپ جۇرگەندە كوميسسيانىڭ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي بولىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە الىنعان، قۇنى 200 مىڭ سومدىق جيھازدار توپتاماسى “جوق” بولىپ شىعادى.

– ول بار، كىلتى مەنىڭ سەيفىمدە. توپتامانى سول كىلتتەرمەن تۇگەندەۋگە بولادى. دۇرىستاپ قاراساڭىز ءبارى ورىن-ورنىندا تۇر، – دەپ جۇمباقتاپ جاۋاپ بەرەدى رەكتور العاشقى تەرگەۋدە اعىنان جارىلعان بولىپ.

سەيفتەن ءبىر بۋما كىلتتى العانىمەن جيھازدىڭ تورتتەن ءبىرىن عانا رەكتوردىڭ كابينەتىنەن تاۋىپ، قالعانىن قولىنا شام الىپ ىزدەسە دە تابا الماعان تەرگەۋشى ونى قايتا شاقىرادى:

– بۇل ءوزى بولىسكە ءتۇسىپ كەتكەن جيھاز. قالعانى مەنىڭ ورىنباسارلارىمنان شىعىپ قالۋى مۇمكىن، – دەيدى جۇمباقتىڭ تاعى ءبىر ۇشىن شىعارىپ.

تەرگەۋشىلەر ۋنيۆەرسيتەت پرورەكتورلارىنىڭ ءۇيىن تۇگەل ءتىنتىپ، وزدەرىنەن قايتا-قايتا جاۋاپ السا دا، ەش ناتيجە شىعارا الماي جولداسبەكوۆتى قايتادان تەرگەي باستايدى.

– مۇمكىن ەمەس. سولاردىڭ العانى ايدان انىق. دۇرىستاپ ىزدەي الماعانسىڭدار عوي. ءتىپتى جيھازدى بولىسكە سالۋعا باس كورپۋستا ىستەيتىن ەكى دەكاننىڭ دا قاتىسى بار. مۇمكىن سولار مويىنداپ قالار، – دەپ تەرگەۋشىلەردى تاعى ءبىر سۇرلەۋگە سالىپ جىبەرەدى.

شاش ورنىنا باس الۋعا دايىن تۇرعان الگىلەر ءاپ-ساتتە ەكى دەكاننىڭ ءۇيىن اپتەر-تاپتەرىن شىعارىپ، وزدەرىن سۇراقتىڭ استىنا الادى. بۇدان دا ەشنارسە شىقپاعان سوڭ جولداسبەكوۆ تاعى دا تەرگەۋگە شاقىرىلادى. بۇل جولى كالينيچەنكو قاتتى كەتىپ:

– مازاعىڭىزدى دوعارىڭىز، جولداس جولداسبەكوۆ. مەن ءسىزدىڭ تەرگەۋ ىسىنە كومەكتەسۋگە نيەت بىلدىرگەنىڭىز ءۇشىن جازاڭىزدى جەڭىلدەتەيىن دەپ جۇرسەم، ءسىز مەنى اقىماق قىلعىڭىز كەلەدى ەكەن عوي. قىلجاقتى قويىپ، جيھازدى قاشان، كىمگە، قانداي جاعدايدا بەرگەنىڭىزدى اشىق ايتىڭىز. ايتپەسە بۇل كۇنىڭىزگە زار بولاسىز ءالى، – دەپ قوقان-لوقى جاساۋعا كوشەدى.

– جولداس تەرگەۋشى، بۇعان دەيىن ايتقان ءبىر دە ءبىر سوزىمنەن قايتا المايمىن. ونداي قىمبات جيھازدىڭ الىنعانى راس. ونىڭ ءماجىلىس وتكىزەتىن ۇستەلى مەن ەكى كىتاپ شكافى مەنىڭ كابينەتىمدە، ال ديۆانى قابىلداۋ بولمەمدە تۇر. ونى ءوزىڭىز كوردىڭىز. ال قالعانى مەنىڭ ورىنباسارلارىم مەن ەكى دەكاننىڭ ءسىز ىزدەگەندەي ۇيىندە ەمەس، كابينەتىندە تۇر. ال ءسىزدىڭ ادامدارىڭىزدىڭ ونى كورمەگەن سەبەبى، ولار جيھاز ەمەس، پالە ىزدەگەن، – دەپ ىزادان جارىلارداي بولعان تەرگەۋشىگە جايباراقات قانا جاۋاپ قاتىپتى.

اكادەميكتىڭ ۇنەمى وسىنداي قيتۇرقى كومبيناتسيالارمەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت ابدەن اقىماق قىلعانىنا ىزا بولعان ا.كالينيچەنكو:

– ەتوت دجولداسبەكوۆ، نە كومپيۋتەر، ا سيستەما كومپيۋتەروۆ، كوتورىي پرەدۆيديت نا 20 حودوۆ ۆپەرەد، – دەگەن ەكەن.

مۇنىڭ الدىندا ايگىلى “ماقتا ءىسى” بويىنشا وزبەك اعايىنداردى قالپاقپەن ۇرىپ الۋعا ۇيرەنگەن ماسكەۋلىك تەرگەۋشىلەر ارىستانداي ايبات شەككەن جولداسبەكوۆ، كوكجالداي قايسار مىنەزدى قوجاكەەۆتەردى قانشا اۋرەلەسە دە ەش ناتيجە شىعارا الماي، ابدەن سالى سۋعا كەتەدى.

ومەكەڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ىلىككەن جىلدارى مەن قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسىندا قىزمەت ىستەيتىنمىن. ورتالىق كوميتەتتىڭ ءزىلدى بۇيرىعىمەن رەسپۋبليكامىزدىڭ عىلىم-بىلىمىنە ارنالىپ 1988 جىلى جارىق كورگەن “قازاق سسر” قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسىنداعى اكادەميك ومىربەك جولداسبەكوۆ تۋرالى ەسىمنامالىق ماقالا الىنىپ تاستالدى.

وسى ءبىر ادىلەتسىزدىك ءۇشىن ءوزىمىزدى قاراداي كىنالى ساناپ جۇرگەندە ومەكەڭ تەلەفون سوعىپ:

– بۇعان سەندەردىڭ ەش كىنالارىڭ جوق. مەن تۋرالى ماقالا 12 تومدىق قازاقتىڭ تۇڭعىش ەنتسيكلوپەدياسىندا شىققان. ونى بۇل سۇمەلەكتەر بالتالاسا دا بۇزا الماس. بۇدان كەيىن دە ءومىر بار شىعار. امان بولساق، سوندا تاعى شىعارمىز. ال سەن جەڭگەڭ تۋرالى ماقالانى قاداعالارسىڭ. ول – دوكتورلىقتى تازا، ءوز ەڭبەگىمەن قورعاعان ادام. جەڭگەڭ ءۇشىن كىممەن بولسا دا مايدانداسۋعا ءازىرمىن، – دەدى.

ومەكەڭ تار زاماندا تابىسقان جارى مايا ميحايلوۆنانى ەرەكشە جاقسى كورۋشى ەدى. مايا جەڭگەمىزدىڭ اكەسى مۇحامەتالى وتىزىنشى جىلداردا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتى اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقارعان بەدەلدى ادام بولىپتى. قازاق زيالىلارىنىڭ العاشقى لەگى رەپرەسسيا تىرناعىنا ىلىككەندە مۇحامەتالى اعامىز سولاردىڭ قاتارىندا 37-ءنىڭ قاندى قاسابىنا ءتۇسىپ، ال جارى سۇلۋحان كارلاگتان ءبىر-اق شىعادى. سوعىستان كەيىن ستاليندىك قۇرساۋ ءسال بوساڭسىعان كەزدە سۇلۋحان اپامىز تۇتقىننان بوساتىلىپ، شىمكەنتتە تۇرۋعا رۇقسات الادى. وسى قالاداعى ورىس ورتا مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن مايا 9-سىنىپقا كەلگەندە شىمكەنتتەگى ق.سىپاتاەۆ اتىنداعى قازاق مەكتەبىندە وقيتىن ومىربەكپەن تانىسادى.

مەكتەپ بىتىرگەنشە قوزى مەن بايانداي جۇبى جازىلماعان ەكى جاس – ومىربەك – ماسكەۋ، ال مايا لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.

سول كەزدىڭ وزىندە ەتى ءتىرى ومەكەڭ ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنا قايتا-قايتا كىرىپ ءجۇرىپ، بولاشاق جارىن مگۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە اۋىستىرادى. كۇندىز وقىپ، كەشكە جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ ءوزىن دە، قالىڭدىعىن دا اسىرايدى. ءتىپتى ارتىق-اۋىس تيىن-تەبەندى الىستاعى اناسىنا دا جىبەرىپ وتىرۋدى ۇمىتپاعان. ەكى جاس بەسىنشى كۋرسقا كوشكەندە شاڭىراق كوتەرىپ، مگۋ-ءدىڭ ەندى عانا پايدالانۋعا بەرىلگەن كوپ قاباتتى باس كورپۋسىندا ۇيلەنۋ تويلارىن وتكىزەدى. تويعا سول كەزدە ماسكەۋدە گاسترولدىك ساپارمەن جۇرگەن، اتاعى جەر جاراتىن ايگىلى ءانشى روزا باعلانوۆا قاتىسىپ، جاستايىنان جەتىمدىكتىڭ زارىن كوپ تارتقان قوس مۇڭلىققا ماڭگى ۇمىتىلماس سىيلىق جاسايدى. باعلانوۆا ءان شىرقاعان بۇل توي كەيىن تالاي ادامدار تامسانا ايتىپ جۇرەتىن تاعىلىمدى توي بولىپتى. وسىلايشا بالا كۇنىندە، بالاپان كەزىندە تابىسىپ، ماڭگىلىككە تاعدىر قوسقان اسا نازىك جاراتىلىستى جارى – مايا جەڭگەمىزدى ومەكەڭ ءومىر بويى الاقانىنا سالىپ ءوتتى.

ءو. جولداسبەكوۆتىڭ وتباسى

...كوپ ۇزاماي ەنتسيكلوپەديانىڭ ءۇشىنشى تومى شىعىپ، وندا عىلىم دوكتورى، پروفەسسور م.م.باعىزباەۆا تۋرالى مەن جازعان ارنايى ەسىمنامالىق ماقالا جاريالاندى.

كەرە قارىس قالىڭ كىتاپتى قولىنا ۇستاپ تۇرىپ ومەكەڭنىڭ سونداعى قۋانعانىن كورسەڭ:

– مايا، ماەچكا! بۇگىن سەنىڭ كۇنىڭ. تاريحقا كىرگەن دەگەن وسى. مەن بۇرىنعى ەنتسيكلوپەدياعا كىرسەم، سەن مىنا سۋ جاڭا ەنتسيكلوپەدياعا ەندىڭ. بۇدان ارتىق قانداي قۇرمەت كەرەك. جالپى ەنتسيكلوپەدياعا ءبىر ۇيدەن ءبىر پروفەسسور كىرسە دە جەتپەي مە؟ – دەپ قانشا كوڭىلى جارىم بولىپ جۇرسە دە، جارىنىڭ قۋانىشىنا جاس بالاداي قۋانىپ، سوڭىن كىشىگىرىم تويعا اينالدىرىپ جىبەردى.

سەكسەن سەگىزدىڭ سوڭىندا ءتورت تومدىق قىسقاشا ەنتسيكلوپەديانىڭ 4-تومى وندىرىسكە كەتتى. بۇل كەزدە جولداسبەكوۆتىڭ پارتيالىلىعى ءالى قالپىنا كەلتىرىلمەگەن ەدى.

بۇگىنگى جاستار بىلە بەرمەۋى مۇمكىن: ول كەزدە پارتيادان شىعۋ قوعامدىق ومىردەن الاستاتىلۋمەن بىردەي ەدى. پارتيادان شىققان ادامعا ەسىك اتاۋلى تارس جابىلىپ، بيلىك اتاۋلى جونىن عانا كورسەتەتىن.

سەكسەن سەگىزدىڭ سوڭىندا قىسقاشا ەنتسيكلوپەديانىڭ كولەمى 138 باسپا تاباقتىق 4-ءشى قورىتىندىلاۋشى تومى وندىرىسكە جىبەرىلىپ، ۆەرستكالارى كەلە باستادى. بۇل 89-جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاسىپ، جاز ورتاسى اۋعاندا توم نەگىزىنەن تۇپتەۋگە دايىن بولدى.

سول كەزدە قازاقستاندى ەكى جارىم جىل بويى الاشاپقىنعا سالعان گ.كولبين كەتىپ، رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەلدى. رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسىن باسقارىپ جۇرگەن كەزدە-اق كازگۋ-گە بىرنەشە رەت ارنايى كەلىپ، قالاشىق قۇرىلىسىمەن تانىسقان، ومەكەڭنىڭ ءوزىن دە، ىسكەرلىگىن دە جاقسى بىلەتىن نۇرسۇلتان ءابىشۇلى كەسەك مىنەز تانىتىپ، جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ازاماتتىڭ پارتيا بيلەتىن قايتارتىپ بەردى. ءو.ا.جولداسبەكوۆتىڭ پارتيالىلىعىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋىن رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى ونىڭ تولىق ساياسي اقتالۋى رەتىندە قابىلدادى.

بۇل كەزدە 4-توم تۇگەلدەي دەرلىك ۆەرستكالانىپ، سوڭعى قوسىمشالارى عانا وندىرىستەن كەلىپ جاتقان. ەنتسيكلوپەديانىڭ جاۋاپتى حاتشىسى رەتىندە مەن وسى تومداعى كازگۋ-ءدىڭ وقىتۋشىسى، كەيىن قازاقستاننىڭ ادىلەت ءمينيسترى بولعان ك.كولپاكوۆتىڭ “جاريالىلىق” اتتى ماقالاسىنان 1500 تاڭبالىق كولەمدى ويىپ وتىرىپ الىپ، ونىڭ ورنىنا اكادەميك ءو.ا.جولداسبەكوۆ تۋرالى ماقالانى جايعاستىردىم. باس رەداكتورىمىز، اكادەميك رىمعالي نۇرعالي مەنىڭ بۇل “تاپقىرلىعىمدى” قۋانا قۇپتادى. ءسويتىپ، 1989 جىلدىڭ سوڭىندا جارىق كورگەن “قازاق سسر” قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 4-تومىندا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان الاشتىڭ قايتىپ ورالعان ارىستارىمەن بىرگە ءو.ا.جولداسبەكوۆ تۋرالى ەنتسيكلوپەديالىق ماقالا جارق ەتە قالدى.

– ەتو ۋجە نە تولكو پوليتيچەسكايا رەابيليتاتسيا، ا پوليتيچەسكوە پريزنانيە مويح زاسلۋگ. پوسموتري، ۆ كاكوي كومپاني وكازالسيا. تەپەر مى يم پوكاجەم، كتو ەست كتو، – دەدى اكادەميك قۋانىشتان قىزىل شىرايلى ءجۇزى بال-بۇل جايناپ.

ءدال سول كەزدەن باستاپ اكادەميك جولداسبەكوۆتىڭ ەسىمى گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە، تەلە-راديو ەفيرلەرىندە ءجيى-ءجيى اتالىپ، ازاماتتىڭ ارداقتى اتى قالپىنا كەلتىرىلە باستادى.

ارىستان تاعى دا جورتۋىلعا شىقتى.

كەلەسى 1990 جىلى قازاقستان تاريحىندا تۇڭعىش رەت دەموكراتيالىق جولمەن پارلامەنت سايلاۋى ءوتتى. ومىربەك ارىستانۇلى ءوزى 16 جىل قىزمەت ىستەگەن ۋنيۆەرسيتەت وكرۋگىنەن بالامالى نەگىزدە دەپۋتاتتىققا ءتۇستى. وكرۋگتىڭ اتى “ۋنيۆەرسيتەت” دەگەنى بولماسا، وندا كازگۋ، كازپتي، قازاق ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتتارى مەن باسقا دا تولىپ جاتقان مەكەمەلەر ورنالاسقان وتە ۇلكەن وكرۋگ بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە جوعارىدا اتالعان ءۇش وقۋ ورنىنىڭ رەكتورلارى دا ومەكەڭنىڭ باستى قارسىلاستارى رەتىندە سايلاۋعا ءتۇستى. ونىڭ بەر جاعىندا س.دۋۆانوۆ، گ.ەرعاليەۆا سياقتىلار دا ءدال وسى وكرۋگتەن تىركەلىپ، سايلاۋ الدى ناسيحاتتىڭ كورىگىن قىزدىرىپ-اق جىبەردى. بۇل ءوزى قىرعىن سايلاۋ بولدى.

بۇل جولى دا اكادەميكتىڭ سايلاۋ شتابىن ءوزى “موي موگۋچي چەلوۆەك” دەپ ەركەلەتە جاقسى كورەتىن شاكىرتى ب.جۇماعۇلوۆ باسقاردى. ءبىر كۇنى باقىتجان تەلەفون سوعىپ:

– مۇحا، ومەكەڭ وزىڭە ءبىر شارۋا تاپسىرىپ ەدى. كوزبە-كوز كەزدەسىپ، اقىلداسساق قايتەدى، – دەدى. مەن بىردەن كەلىستىم. كوپ ۇزاماي ول ەنتسيكلوپەدياعا كەلدى. تەلەفوندى، كابينەتتەگى اڭگىمەنى تىڭداۋ دەگەننەن ابدەن زاتتە بولعان بىزدەر دالاعا شىعىپ سويلەستىك.

ول كەزدە باسپاحانا اتاۋلى تۇگەلدەي مەملەكەت مەنشىگىندە بولاتىن. كوشىرۋ اپپاراتۋرالارىن بىلاي قويعاندا، جازۋ ماشينكالارى قارىپتەرىنىڭ ۇلگىلەرىنە دەيىن كگب-نىڭ ەسەبىندە تۇرۋشى ەدى. باقىتجانعا ومەكەڭنىڭ سايلاۋ پاراقشالارىن كوبەيتۋ كەرەك بولعان. جانە اناۋ-مىناۋ ەمەس – 10000 دانا. ونداي مۇمكىندىك بىزدە بار. بىراق وعان ەنتسيكلوپەديانىڭ ءۇش ايعا مولشەرلەنگەن كوشىرۋ ۇنتاعى كەتەدى. مەن قولدان كەلگەنشە كومەكتەسەتىنىمدى ايتىپ، ناقتى جاۋابىمدى ەرتەڭ بەرەتىن بولىپ ۋاعدالاستىق. ەرتەڭىندە باقىتجان ەكەۋىمىز ەنتسيكلوپەديانىڭ پودۆالىنداعى روتاپرينت بولمەسىندە قۇددى ءبىر استىرتىن ۇيىم مۇشەلەرىندەي ەسىكتى ىشىنەن ءىلىپ الىپ، بولار بولماس جارىقتا ءتۇنى بويى جالعىز بەتتىك سايلاۋ پاراقشاسىن 5000 دانا ەتىپ كوبەيتىپ، سايلاۋشىلارعا تاراتتىق.

ومەكەڭ العاشقى تۋردا-اق سۋىرىلىپ العا شىعىپ، ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتتىڭ رەكتورى ا.بوگاتىرەۆپەن ەكىنشى كەزەڭگە ءوتتى. ەكىنشى تۋردا دا ەسكى ءروتاپرينتتىڭ پايداسى ءتيدى. سول جولى ومەكەڭنىڭ جۇلدىزى وڭىنان تۋىپ، 12-شاقىرىلعان رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. بۇل ونىڭ ۇلكەن ساياسات ساحناسىنا اقبوز اتىن ويقاستاتا سالتاناتپەن ورالۋىنىڭ باسى ەدى.

توقسانىنشى جىلدار ومىربەك اعا ءۇشىن تابىستى جىلدار بولدى. ونىڭ توڭىرەگىنە ءبىر كەزدەرى قاتارى سيرەي باستاعان الىس-جاقىن اعايىندارى مەن دوستارى جينالا باستادى. سوندا: “ابايلاساڭشى، سەنىڭ دوسىڭنان قاسىڭ كوپ” دەگەن جاناشىرىنا: “قاس ساناۋعا ۋاقىت جوق، دوس تۇگەندەپ ءجۇرمىن”، – دەپ جاۋاپ قاتىپتى. كەيىن ونىڭ بۇل ءسوزى ەل اراسىنا افوريزم رەتىندە تاراپ كەتتى.

اكادەميك ءو.جولداسبەكوۆ 1991 جىلى قازاقستان تاريحىندا تۇڭعىش رەت ينجەنەرلىك اكادەميا قۇرىپ، ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. اعىنى قاتتى اق دارياداي ۇنەمى العا جىلجيتىن اكادەميك ونىڭ دا جۇمىسىن از عانا ۋاقىت ىشىندە دوڭگەلەتىپ جىبەردى.

بۇل جىلدارى مەن ەنتسيكلوپەدياداعى قىزمەتتەن كەتىپ، كاسىپكەرلىك جولىنا تۇسكەن ەدىم. سول كەزدەگى مىنا ءبىر وقيعا دا ءالى كۇنگىدەي ەسىمدە.

مەن كاسىپكەرلىكتى ءوزىم قىر-سىرىن ابدەن جاقسى بىلەتىن باسپاگەرلىكتەن باستادىم. بۇل 1992 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسەتىن تالاپكەرلەرگە ارنالعان كومەكشى وقۋ قۇرالدارىن شىعارۋعا كىرىستىم. سونىڭ ىشىندە “ورىس ادەبيەتى” بويىنشا وقۋ قۇرالىن جازۋدى م.م.باعىزباەۆادان ءوتىندىم. ول ءوزىنىڭ جۋراۆلەۆا دەيتىن ارىپتەسىن قوسالقى اۆتور رەتىندە قاسىنا الىپ، باس-اياعى 1-2 ايدىڭ ىشىندە قولجازبانى دايىن ەتتى.

وقۋ قۇرالى باسپاحانادان جاڭا عانا شىعىپ، ءسۇيىنشى داناسى كەلگەن كۇنى مايا ميحايلوۆنامەن حابارلاستىم. ء“تۇس كەزىندە ۇيگە كەلسەڭ قايتەدى. اعاڭ دا سەنى ىزدەپ ءجۇر ەدى”، – دەدى ول قاشان كورسەڭ جازبايتىن سول باياعى بيازى داۋىسپەن.

جولداسبەكوۆتەر اكادەميك م.قوزىباەۆپەن ءبىر ۇيدە، ءبىر پودەزدە: ماناش اعا – ۇستىڭگى، ومەكەڭدەر استىڭعى قاباتتا تۇراتىن.

ۇيگە كەلسەم داستارحان جايۋلى، جانىندا مەن جىعا تانىماعان قوناعى بار ومەكەڭ ەرەكشە كوڭىلدى ەكەن:

– مۇحتارجان ءبىزدىڭ ۇيگە تەك قۋانىش سىيلاپ قانا كەلەدى. بۇگىن مەنىڭ ماەچكامنىڭ كىتابى شىقتى. قانە، كورسەتشى ءوزىن، – دەپ مەن ۇسىنعان القىزىل ءتۇستى، جۇقا مۇقابالى كىتاپشانى مەيىرلەنە قولىنا الدى.

– مايا، مىناۋ ءتىپتى ءوزىڭ سياقتى ۇلبىرەپ تۇرعان نە دەگەن ادەمى كىتاپ. قۇتتى بولسىن. ءسۇيىنشىسى مەنەن. ال، مۇحتار، سەن دە ءسۇيىنشىڭدى دايىنداي بەر. اعاڭ بۇگىن مەجدۋنارودنايا ينجەنەرنايا اكادەميانىڭ 1-ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. سوندىقتان بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيدە دۆوينوي قۋانىش، – دەپ ورىسشا-قازاقشانى ارالاستىرا سويلەپ، ءبىزدى داستارحانعا شاقىردى. ءومىر بويى ورىس ءتىلدى ورتادا قىزمەت ىستەپ، ەڭبەك ەتسە دە ومەكەڭ قازاقشانى كەلىستىرىپ-اق سويلەيتىن، بىراق كوڭىلدى ساتتەردە ورىسشانى دا كەسەك-كەسەگىمەن توعىتىپ جىبەرەتىن جانە مۇنىسى وزىنە ەرەكشە جاراسىپ تۇراتىن.

اعامىز سول جولى ەرەكشە شەشىلىپ سويلەدى. مەنىڭ كاسىپكەرلىككە اۋىسقانىمدى قۋانا قۇپتاپ، تالاي-تالاي تاعىلىمدى اقىل-كەڭەستەرىن ايتتى.

“كۋپي-پرودايدىڭ” زامانى ءالى-اق وتەدى. وسى باعىتىڭنان اينىما. كوپ وقيتىن ەلگە كوپ كىتاپ كەرەك”، – دەپ ۇنەمى جىگەرلەندىرىپ وتىردى.

توقسانىنشى جىلدارى ومەكەڭ ءوزى قۇرعان ينجەنەرلىك اكادەميانى اياعىنان نىق تۇرعىزدى. ول از دەسەڭىز، حالىقارالىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ قاز تۇرىپ، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە قانات جايۋىنا اسا زور ىقپال ەتتى. وعان وسى اكادەميانىڭ بۇگىنگى پرەزيدەنتى، اتى الەمگە ءماشھۇر عالىم، اكادەميك ب.ۆ.گۋسەۆتىڭ: “ۋ.ا.دجولداسبەكوۆ نە تولكو ۆەليكي ۋچەنىي ي ينجەنەر، پولۋچيۆشي پريزنانيە ۆ روسسي، كازاحستانە، ازي ي ەۆروپە، نو ي ۆىدايۋششيسيا ورگانيزاتور ينجەنەرنوگو دۆيجەنيا ۆ ميرە، ودين يز سوزداتەلەي مەجدۋنارودنوي ينجەنەرنوي اكادەمي، اۆتوريتەت كوتوروگو پولۋچيل پوددەرجكۋ تسەلوگو ريادا ستران ميرا... سشا، گەرماني، انگلي، فرانتسي، كيتايا، يۋجنوي كورەي، ياپوني، پاكيستانا، ەگيپتا ي منوگيح درۋگيح”، – دەگەن سوزدەرى كۋا.

حالىقارالىق ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى ب.گۋسەۆ پەن ءو.جولداسبەكوۆ

مەنىڭ قازاقستاندا اكادەميك ءو.ا.جولداسبەكوۆ نەگىزىن سالعان ماشينەلەر مەن مەحانيزمدەر تەورياسىنان حابارىم جوق. بىراق اكادەميكتىڭ وسى سالا بويىنشا 70-تەن استامى شەت ەلدەردە جارىق كورگەن، جالپى سانى 400-گە جۋىق عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى اتانىپ، 126 اۆتورلىق كۋالىك پەن شەتەلدىك پاتەنتتەر الۋى ونىڭ اسا ۇلكەن اقىل-وي يەسى بولعاندىعىنىڭ ايقىن ايعاعى دەپ بىلەمىن.

ومەكەڭ الەم عۇلامالارى مويىنداعان ابىروي-اتاقتارعا اتاعى اسپانداپ تۇرعان سەكسەنىنشى جىلدارى ەمەس، ءالى ەلۋگە دە تولماعان جەتپىسىنشى جىلدارى-اق جەتىپتى. ەگەر ءسىز ۇلكەن كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسىنان باستاپ، بۇگىنگى رەسەيدە شىعىپ جاتقان كەز كەلگەن امبەباپ ەنتسيكلوپەديانى اشار بولساڭىز، ودان مىندەتتى تۇردە “ارتوبولەۆسكي ي.ي.” دەگەن ەسىمنامالىق ماقالانى تاباسىز. سوناۋ 1946 جىلى اكادەميك سايلانىپ، 1969 جىلى سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتانعان، ءسويتىپ 1977 جىلى دۇنيە سالعان وسى ءبىر عۇلاما عالىم تۋرالى بارلىق ەنتسيكلوپەديالاردا ەشبىر وزگەرىسسىز قايتالانىپ كەلە جاتقان ءبىر عانا دەفينيتسيا بار. ول: “ماشينەلەر مەن مەحانيزمدەر تەورياسى سالاسىنداعى عىلىمي مەكتەپتىڭ نەگىزىن سالۋشى” دەگەن انىقتاما. مىنە، وسى اتى اڭىزعا اينالعان اكادەميك ي.ي.ارتوبولەۆسكي 1976 جىلى (ول كەزدە ومەكەڭنىڭ جاسى 45-تە): “اكادەميكوم ۋ.ا.دجولداسبەكوۆىم، ۆىدايۋششيمسيا ۋچەنىم، پروۆەدەنى شيروكوماسشتابنىە ناۋچنىە يسسلەدوۆانيا پو رازرابوتكە تەوري مەحانيزموۆ ۆىسوكيح كلاسسوۆ ي سوزدانى پرينتسيپيالنو نوۆىە، نە يمەيۋششيە انالوگوۆ ۆ ميروۆوي پراكتيكە، مەحانيزمى ي مانيپۋلياتسيوننىە ۋسترويستۆا ۆىسوكيح كلاسسوۆ، كوتورىە زاششيششەنى اۆتورسكيمي سۆيدەتەلستۆامي سسسر نا يزوبرەتەنيا ي زاپاتەنتوۆانى زا رۋبەجوم”، – دەپ جازىپتى. ۇستازدىڭ شاكىرتىنە قانشا تالانتتى بولسا دا “اسا كورنەكتى” دەگەن ەپيتەتتى قولدانۋى سيرەك. ومەكەڭ سونى ارتوبولەۆسكيگە ايتقىزدى. ايتقىزعان – ونىڭ الەمدىك پراكتيكادا تەڭدەسى جوق عىلىمي جاڭالىقتارى. بالكىم، ونىڭ ءبارىن اكادەميك ءو.جولداسبەكوۆ جەكە-دارا اشپاعان بولار. مۇمكىن ول تەڭدەسى جوق تەحنيكالاردى تالانتتى شاكىرتتەرىمەن بىرگە جاساعان بولار. ماسەلە – سونىڭ اشىلعانىندا، مويىندالعانىندا، ادامزات يگىلىگىنە اسقاندىعىندا. ال ونىڭ بارىندە، ءسوز جوق، اكادەميك ءو.جولداسبەكوۆتىڭ قولتاڭباسى بولعانىنا ءوز باسىمنىڭ ەش كۇمانىم جوق.

اكادەميك ءو.ا.جولداسبەكوۆ 1993 جىلى ءوزى تۋعان وڭتۇستىك ولكەسىنەن جوعارعى كەڭەسكە تاعى دا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. سايلانىپ قانا قويعان جوق، ونىڭ عىلىم، ءبىلىم جانە جاڭا تەحنولوگيالار جونىندەگى كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى.

ءو.جولداسبەكوۆ – قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى, 1993 ج.

كەلەسى 1994 جىلى قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تاعى دا ۇزدىكسىز ورلەۋ جولىنا تۇسكەن ومەكەڭ ويلاماعان جەردەن ءسۇرىنىپ كەتتى.

سول جىلى 2 اقپاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ جالپى جينالىسىنا قاتىسىپ، ونىڭ پرەزيدەنتتىگىنە اكادەميك-دەپۋتات ءو.ا.جولداسبەكوۆتىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىندى.

وسى تۇستا وتكەنگە ءسال شەگىنىس جاساپ، مىنا ءبىر جايدىڭ باسىن اشا كەتكەن ءجون سياقتى. ومەكەڭ كازگۋ-ءدى باسقارعان جىلدارى ۋنيۆەرسيتەت پەن اكادەميا اراسىندا باسەكەلەستىك، ءتىپتى باقتالاستىق ورنىقتى. سول كەزدە عىلىم اكادەمياسىن باسقارعان ەنجارلاۋ پرەزيدەنتتىڭ جانىندا، ۇنەمى شالقىپ-تاسىپ، جانىپ-جارقىلداپ جۇرەتىن رەكتور جۇرتشىلىقتىڭ دا، عىلىمي قاۋىمنىڭ دا نازارىن وزىنە اۋدارا ءبىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۋنيۆەرسيتەتكە بولاشاعى زور جاس عالىمدار اعىلىپ كەلە باستادى. الىمدى رەكتور ولاردى كەلگەن بويدا قامقورلىققا الىپ، باسىنا باسپانا، الدىنا كافەدرا، لابوراتوريا بەرىپ، عىلىمي جۇمىسپەن ەمىن-ەركىن اينالىسۋىنا بارىنشا جاعداي جاسادى.

بۇرىندارى كونسەرۆاتيۆتىك اكادەميادا كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعاۋ جولىندا جىلدار بويى جۇرەتىن عالىمدار، ديناميكالىق دامۋ جولىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە اۋىسقاننان كەيىن تەز ارادا قورعاپ، ۇلكەندى-كىشىلى اتاق-ابىرويلاردى الىپ جاتتى. سول جىلدارى، اسىرەسە جاسى 30 بەن 40-تىڭ ار جاق-بەر جاعىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جاس عالىمدارى كانديدات پەن دوكتورلىقتى قورعاۋدى بىلاي قويىپ، قازاقستان مەن كسرو مەملەكەتتىك سىيلىقتارىنا يە بولدى.

مىنە، ومىربەك ارىستانۇلى سايلاۋعا تۇسكەندە وسى ەسكى باسەكەلەستىك قايتا قوزىپ، قۇلاگەر كانديداتۋرا ورتا جولدان قۇلاتىلدى. ەگەر ءدال سول جولى پرەزيدەنتتىككە ءو.جولداسبەكوۆ سايلانا قالعاندا ۇلتتىق اكادەميانىڭ كەيىنگى تاعدىرى مۇلدە باسقاشا بولۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

داۋىس بەرۋ قورىتىندىسى جاريا ەتىلگەندە: «تاققا ەمەس، تازالىققا تالاسىم بار»، – دەگەن ومەكەڭنىڭ كەزەكتى ءسوزى وسى جولى تۋىپ، قاناتتى سوزگە اينالىپ كەتە باردى.

1995 جىلى ەلىمىزدىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسى قابىلدانىپ، سونىڭ نەگىزىندە قوس پالاتالى جاڭا كاسىبي پارلامەنت سايلانعاندا ءو.جولداسبەكوۆ تاعى دا تۋعان ولكەسىنەن دوداعا ءتۇسىپ، جەكە-دارا توپ جاردى.

كوپ ۇزاماي رەسپۋبليكا پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا سايلاندى. وسى جىلدارى اكادەميك-دەپۋتاتتىڭ داۋىسى پارلامەنت مىنبەرىنەن ءجيى ەستىلەتىن بولدى.

توقسان جەتىنشى جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ەل ورداسى الماتىدان استاناعا كوشىرىلىپ، ارقانىڭ اقىرعان ايازى سالتانات قۇرىپ تۇرعان شاقتا جاڭا استانادا دۇركىرەگەن توي ءوتتى.

وسى تۇنگى «مەرۋەرت» مەيرامحاناسىندا وتكەن بانكەتتەن سوڭ تويشىل قاۋىم توبىمىزدى جازباي ارنايى ۇشاقپەن الماتىنى بەتكە الىپ قايتا ۇشتىق. اۋەلى الماتى، كەيىن تارازدىڭ اۋەجايى قابىلداماعان ءبىزدىڭ ۇشاعىمىز ءتۇن ورتاسى اۋعاندا شىمكەنتكە كەلىپ قوندى. اينالايىن، وڭتۇستىكتەگى اعايىندار-اي، ۇلتىمىزدىڭ ۇلى قايراتكەرى بايكەن ءاشىموۆ باستاعان توي قوناقتارىن ءتۇن ءىشى بولسا دا، جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ قارسى الدى. ويحوي شىركىن، كىم بولماپ ەدى سول توپتىڭ ىشىندە: ق.مۇحامەدجانوۆ، ە.سەركەباەۆ، ا.ءاشىموۆ، س.ورازباەۆ، ش.ءۋاليحانوۆ، م.ماعاۋين، ت.سادىقوۆ، ن.مامىروۆ، الەكسي... نەبىر جاقسى مەن جايساڭدار. شىمكەنتتىك باۋىرلار ءبارىمىزدى قۇشاق جايا قارسى السا دا، ءبىر كىسىگە دەگەن ەرەكشە قۇرمەتى ايرىقشا سەزىلىپ-اق تۇردى. ارينە، ول وسى قالادا مەكتەپ ءبىتىرىپ، عىلىمداعى، ومىردەگى جولىن تۋرا وسى جەردەن باستاعان ومىربەك اعا بولاتىن. سول كەزدە دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، شارشاپ-شالدىعىپ جۇرسە دە، سونىڭ ءبىرىن دە سەزدىرمەگەن سىرباز قالىپ تانىتىپ، كوپپەن بىرگە داستارحان باسىن ءاپ-ساتتە-اق مەرەكە-دۋمانعا اينالدىرىپ جىبەردى.

– بۇگىن ءبارىڭىز دە مەنىڭ تۋعان قالامنىڭ قوناعىسىزدار. قوناق بولعاندا مىڭ شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن قادىرلى مەيمانسىزدار. سوندىقتان ءدام ايداپ كەلگەن سىزدەردەن وسى داستارحان باسىنان كەتپەۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن، – دەپ ءوزى اسابا، مەنى ورىنباسار ەتىپ داستارحان باسىن دۋمانداتىپ جىبەردى.

بۇل ءوزى ەستەن كەتپەس عاجاپ ءتۇن بولدى. ءان دە ايتىلدى، كۇي دە شەرتىلدى، اڭگىمە دە اعىتىلدى، شاراپ تا ءىشىلدى. داستارحان دا ءدال ءبىر ەرتەگىدەگى سياقتى ومەكەڭ شاپالاق قاققان سايىن الۋان ءتۇرلى دامگە تولعان ۇستىنە تولا بەردى. قوناقتارعا زىر جۇگىرىپ قىزمەت ىستەگەن ىنىلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە ءماز بولىپ، قارق-قارق كۇلگەن اكادەميك اعالارىنا ىنىلىك ىزەتپەن قىزمەت ەتۋمەن بولدى.

داريا-داستارحاننىڭ جاعاسىندا ومەكەڭ پاتشا بولعان سول ءتۇن مەنىڭ جادىمدا ماڭگىلىك قالىپ قويدى.

شاپقان اتتاي، اتقان وقتاي كوزدى اشىپ جۇمعانشا وتە شىعاتىن قايران ءومىر-اي دەسەڭشى. كەلەسى جىلى قاراتاۋدا ءونىپ، الاتاۋدا وركەن جايعان قازاقتىڭ الىپ بايتەرەگى قۇلادى دەگەن سۋىق حابار جەتتى.

مەن اۋرۋحاناعا كەلگەندە اعانىڭ قۇلجانىڭ اسىعىنداي قۇرىش دەنەسى بوساڭقىراپ، كۇرەڭ ءجۇزى قۋقىل تارتىپ، اشەيىندە وت شاشىپ تۇراتىن قوس جانارى شۇڭىرەيىپ، جاعى سۋالىڭقىراپ قالىپتى.

قاراسىنان اعى كوبەيە باستاعان قاسىن ءسال كوتەرىپ، “جەتتىڭ بە، باۋىرىم” دەگەندەي بەلگى بەردى. مەن ءۇنسىز كەلىپ ونىڭ اق سەيسەپتىڭ سىرتىندا جاتقان سول قولىن ءسال عانا كوتەرىپ، قوس الاقانىما سالدىم. ەتى قاشا باستاعان اعانىڭ سالالى ساۋساقتارى ماعان جۇپ-جۇمساق سەزىلدى. ول سۇلىق جاتقان وڭ قولىن باياۋ عانا كوتەرىپ مەنىڭ قولىمنىڭ ۇستىنە قويدى.

وسى ساتتە اعانىڭ ايالى الاقاندارى اراسىندا قالعان مەنىڭ قولدارىم ارقىلى ونە بويىما ەرەكشە ءبىر شۋاق شىم-شىمداپ تاراپ جاتقانداي اسەردە بولدىم.

بۇل ءۇنسىز قوشتاسۋدى تۋ سىرتىمدا تۇرعان دارىگەردىڭ وڭ يىعىمنان جايلاپ قانا ءتۇرتۋى بۇزدى. مەن بويىما جىپ-جىلى نۇر قۇيعان اعانىڭ الاقاندارىن جايلاپ قانا اق جايمانىڭ ۇستىندە قالدىرىپ، ونىڭ مەيىر-شاپاعات شاشقان جۇزىنەن كوز الماستان بىرتىندەپ كەيىن شەگىندىم. بۇل ءبىزدىڭ ەڭ سوڭعى باقۇلداسۋىمىز ەدى.

ارىستاننىڭ الىپ تۇلعاسى تۋرا كەلگەن اجالمەن توعىز اي بويى ارپالىسىپ، كەلەر جىلدىڭ ورتاسىندا سۇم اجال اقىرى الىپ تىندى.

قارت قاراتاۋ كۇڭىرەنىپ، اقباس الاتاۋ اڭىرادى. ەل ازاماتىن جوقتادى.

...الماتىعا كەلگەن سايىن ەسەنتايدىڭ جاعاسىنداعى قۇتتى مەكەن – ءۇيىمنىڭ تەرەزەسىن اشىپ قالسام الاتاۋدىڭ بار جۇپارىن بويىنا سىڭىرگەن تاپ-تازا اۋا بولمەمە لاپ قويادى. جان سارايىمدى بىردەن اشاتىن حوش ءيىستى سىمىرە جۇتىپ، تەرەزەدەن ستۋدەنتتىك سەرگەك كۇنىم، سەرى شاعىمدى ەسكە تۇسىرەتىن ادەمى قالاشىققا كوز تاستايمىن.

“جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى”. جاقسى اعانىڭ ولمەستەي، وشپەستەي ەتىپ سالعان قالاشىعى سول باياعى قالپىندا. جوق، ازداعان وزگەرىس بار سياقتى.

الاتاۋمەن يىق تالاستىرا بوي كوتەرگەن باس كورپۋستىڭ الدىندا ءال-فارابيدەي ءاز بابادان ساداعا كەتكىر الدەبىر قايىرشى-قالەندەردىڭ سولبىرەيگەن سۇلدەسى تۇر.

“ورناتتىم مەن وزىمە سوم ەسكەرتكىش”.

ءيا، جولداسبەكوۆ – كوزى تىرىسىندە-اق وزىنە كازگۋگراد دەيتىن ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىپ كەتكەن كەسەك تۇلعا.

ەرەن تۇلعانىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى. 2011 جىل

ەندى سول قالاشىقتىڭ تورىندە كۇن سۇيگەن تورسىق شەكەسىندە ۇنەمى تولقىندانىپ تۇراتىن ارىستاننىڭ جالىنداي بۇيرا شاشىن ارتقا قاراي سىلكىپ تاستاپ، ارىستانۇلىنىڭ قۇرىشتان قۇيىلعان قۇدىرەتتى بەينەسى تۇرار بولسا قالاشىق قالاي كوركەيىپ، الاتاۋ قالاي ايباتتانىپ كەتەر ەدى...

«ەگەمەن قازاقستان»،
29 ءساۋىر  2006 جىل

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد

Abai.kz