نازارباەۆ – توقاەۆ: سەنىم مەن ساياسي سەرىكتەستىك 

(ساياسي ساراپتاما)

جالپى، بيلىك ءترانزيتى وتكەن ەكى جىلدا پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ قانداي  جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى دەگەن زاڭدى دا، قيسىندى سۇراق تەك ءبىزدىڭ قازاقستاندىق قوعامدا عانا تۋىندامايتىنى، ول شەتەلدىك مەملەكەتتەردى، سان-الۋان  ينستيتۋتتار مەن ۇيىمداردى، ەكسپەترتەر مەن جەكە ازاماتتاردى دا قىزىقتىراتىن شىعار دەپ ويلايمىن.

وسىعان بايلانىستى، ءار سالا بويىنشا بىلەكتى ساراپشىلار مەن ەكسپەرتتەردىڭ ناقتى تسيفرلار مەن ستاتيستيكاعا جۇگىنگەن ەڭبەكتەرى دە جارىق كورىپ، تانىمدىق اقپارات رەتىندە  جاريالانىپ ءجۇر.

ءوز تاراپىمنان مەملەكەتىمىزدە، قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە وراي وزدەرىڭىزبەن  وي  بولىسكەندى ءجون كوردىم.

توزىمدىلك سىناعى

ق.ك. توقاەۆ قوعام قايراتكەرى، مىلتىقتى قالامعا اۋىستىرعان جازۋشى-جۋرناليست، مايدانگەر كەمەل توقاەۆتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. بالا كەزىنەن ۇلت رۋحىن، ءوز ۇلتىنىڭ باي ادەبي مۇرالارىن جانە الەمدىك وركەنيەت ادەبيەتىن  تانىپ،  سونىڭ ارقاسىندا جوعارى ينتەللەكتى ازامات بولىپ ءوستى.

جوعارى ۇلتجاندىلىق، قاسيەت پەن قادىر، جاۋاپكەرشىلىك  ونىڭ ءومىردىڭ بارلىق سىنىنان ابىرويمەن وتكىزىپ كەلەدى.

ەكى عاسىر توعىسىندا ۇلكەن ساياسي سىننان مۇدىرمەي ءوتىپ، قازاقستاننىڭ ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىسىن قالىپتاستىرۋعا جانە جەتىلدىرۋگە ەرەكشە ۇلەس قوستى.

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ سەنىمدى سەرىگى بولدى. ەگەمەن مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگە تاسىن بىرگە قاداسىپ، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىن ايقىنداۋعا ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى.

رەسپۋبليكا ۇكىمەتىن باسقاردى.

ءححى عاسىردا تاريح سىنىنان وتكەن سىندارلى ساياساتتى ودان ءارى دامىتتى.

الەمدىك ساياساتتىڭ قاينار كوزىنە اينالعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا باسشىلىق قىزمەتتە ىسكەرلىك پەن بىلىكتىلىك تانىتىپ، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالدى.

رەسپۋبليكا سەناتىنىڭ توراعاسى رەتىندە مەملەكەتىمىزدىڭ پارلامەنتتىك جۇيەسىن دامىتۋعا، زاڭناماسىن جەتىلدىرۋگە  ەرەكشە ۇلەس قوستى.

ەلباسى سەنىمى، حالىق سەنىمى ق.توقاەۆتى  ۇلت تاعدىرىنداعى ەڭ جوعارى لاۋزىم – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى دارەجەسىنە جەتكىزدى. مەملەكەت باسشىسى رەتىندە  ول  وزىندىك قولتاڭباسىمەن ساياسي رەفورمالار جۇيەسىن قۇرۋدى باستادى.

شىن مانىندە، قازىر جاڭارعان ءداۋىردىڭ جاڭا ساياسي رەفورمالارى قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتىپ، قالىپتاسقان قيىندىقتاردى ەڭسەرۋگە جول اشتى. مادەني-رۋحاني جانە ەكونوميكالىق ورلەۋ كەزەڭى باستالدى.

قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ ۇلكەن ساياساتتا مەملەكەتىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆپەن بىرگە كەلە جاتقان ءىرى ساياسي تۇلعا.

ن.نازارباەۆ تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاعاننان باستاپ جاڭا تۇرپاتتى قازاقستاننىڭ جاڭا قۇرىلىمدىق مودەلىن جاسادى. ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن ايقىندادى. وسىنداي ەكونوميكالىق ءارى مادەني-رۋحاني ءوسۋ جولىن تاپتى. ءوزىنىڭ قاسىنا رەفورمالاردى جۇرگىزە الاتىن  كەمەل ءارى تاجىريبەلى مامانداردى جينادى.

سونىمەن...

2019 جىلعى 19 ناۋرىز، ساعات 19:00-دە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ رەسپۋبليكالىق تەلەارنالاردىڭ ەفيرىندە پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگىن توقتاتاتىنى تۋرالى شەشىم قابىلداعانىنا مالىمدەمە جاساعان بولاتىن.

اتا زاڭ نورمالارىنا سايكەس، ونىڭ وكىلەتتىگى قالعان مەرزىمى اياقتالعانعا دەيىن سەنات توراعاسى ق.ك.توقاەۆقا جۇكتەلدى.

2019 جىلعى  9 ماۋسىمدا قازاقستاندا وتكەن كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىندا قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ جەڭىسكە جەتىپ، حالىق الدىندا انت بەرىپ، مەملەكەت باسشىسى قىزمەتىنە كىرىستى.

ورتالىق ازيا تاريحىندا بيلىك تىزگىنى بەيبىت جولمەن ءبىرىنشى رەت  قازاقستان مەملەكەتىندە  وتتى. ول بۇكىل الەم نازارىن وزىنە اۋدارىپ، سان-الۋان پىكىر مەن بولجام تۇعىزعانى دا جاسىرىن ەمەس.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ زاڭ اياسىندا اۋىسۋى، ناقتى ايتقاندا، كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن قاعيداتتاردى ۇستانا وتىرىپ ءوتۋى، الەمگە -  قازاقستان رەسپۋبليكاسىن وركەنيەتتى دامىعان، ساياسي مادەنيەتى جوعارى ەل رەتىندە تانىتتى.

ويتكەنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازىرگى زامانعى كونستيتۋتسيالىق مودەلى، قۇقىق ۇستەمدىگى يدەيالارىن بەكىتۋدىڭ، دەموكراتيالىق باسقارۋدىڭ، سونداي-اق ادامنىڭ جانە جەكە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدىڭ پروگرەسسيۆتى حالىقارالىق تاجىريبەسىنە سۇيەنەتىنى جانە حالىقارالىق قوعامداستىقپەن مويىندالعانى بەلگىلى.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە كوشباسشىسى رەتىندە  نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆقا سەنىم ارتۋى باتىلدىق، ەرىك-جىگەرىمەن قاتار كورەگەندىگى، پاراساتتىلىعى  مەن قارىمدى قايراتكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقانىن ۋاقىت  دالەلدەپ وتىر.

ۇزاق جىلدار بويى ەلباسىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋعا ەرەكشە كۇش جۇمساپ، قاسىندا سەنىمدى سەرىكتەسى، ۇزەڭگىلەسى بولىپ جۇرگەن ق.ك.توقاەۆتىڭ  پرەزيدەنت بولعانى ەشكىمدى تاڭقالدىرعان جوق.

ويتكەنى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى - ءبىلىمى  مەن بىلىكتىلىگى،   ۇلتجاندىلىعى، ديپلوماتقا ءتان قادىر-قاسيەتى، جوعارى جاۋاپكەرشىلىگى  ونى  وز مەملەكەتىمىزدە عانا ەمەس، شەتەلدىك قىزمەتىندە دە جوعارى كاسىبيلىگىمەن تانىمال  ەتتى جانە مويىنداتتى.

ول ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىن، ديپلوماتيا مەكتەبىن  قالىپتاستىردى.

ق.ك.توقاەۆ ساياسات عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. رەسەي فەدەراتسياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ديپلوماتيالىق اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى دوكتورى جانە پروفەسسورى. جەنەۆا ديپلوماتيا جانە حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىنىڭ قۇرمەتتى دوكتورى. بۇكىلالەمدىك جاراتىلىستانۋ جانە گۋمانيتارلىق اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى.

پرەزيدەنت ساياسي كارەراسىندا مەملەكەت ىشىندە دە،  حالىقارالىق دەڭگەيدە دە ءتۇرلى قىزمەتتەردى اتقاردى. ديپلوماتيالىق دارەجەسى - توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى، مەملەكەتتىك حاتشى،  ەكى مارتە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، III-IV سايلانىمداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ توراعاسى بولدى.

الەمدىك پروبلەمالاردى كوتەرىپ قانا قويماي، ونىڭ  شەشىمىن تاباتىن حالىقارالىق بەدەلى بار بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، بۇۇ-نىڭ جەنەۆاداعى بولىمشەسىنىڭ باس ديرەكتورى، قارۋسىزداندىرۋ كونفەرەنتسياسىنىڭ باس حاتشىسى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ، ەلىمىزگە ورالدى.

بالا كەزىندە جازۋشى بولۋدى، كەيىن شەتەلدىك جۋرناليست بولۋدى ارمانداعان، اكەسىنە دەگەن ەلىكتەۋى، سوعان ۇقساپ-باققىسى كەلگەندىگى، اكەسىنىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردى باعالاي جانە قۇرمەتتەي بىلەتىندىگى دەپ تۇسىنەمىن.

قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ دا قالامگەرلىگى  باسىم، ويىن سابىرلى،  ساليقالى  سوزبەن جەتكىزەدى.  قاراپايىم باياندايتىن ەستەلىك اڭگىمەلەرى سىرتقى ءجۇزىنىڭ سۇستى كورىنەتىنىنە قاراماستان، ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ سەنتيمەنتالدى، تەرەڭ جانە سەزىمتال جانە سەرگەك مىنەزىن كورسەتەدى.

ءبىراز مەمۋارلىق وچەركتەرى جارىق كوردى. ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە اكەسىنە ارنالعان «اكە تۋرالى تولعانىس» ەسسەسىندە پرەزيدەنتتىڭ اكەسى كەمەل توقاەۆ پەن اناسى تۇرار شابارباەۆاعا دەگەن  قۇرمەتى، ساعىنىشى مەن بالالىق ماحابباتى، سەزىمدەرىن بىلدىرەتىن سىرلارى جۇرەگىڭە اسەر بەرىپ،  تەبىرەنتەدى.

قازاقستان سىرتقى ساياساتىنىڭ قالاي جۇزەگە اسىرىلعانىن باياندايتىن بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى. ءبىراز وي-تولعاق ماقالالارى بار. ونىڭ ىشىندە، «بەلاسۋ»، «نۇر مەن كولەڭكە» اتتى مەمۋارلىق كىتاپتارى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قاتىناستارىنىڭ قىر-سىرىن كورسەتەدى.  ەڭبەكتەرىندە قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىمەن قاتار تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءرولى مەن ورنىنا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى.  تاڭدانۋعا بولمايدى. ق.توقاەۆ - جاقسىلىقتى باعالايتىن قازاقي تۇلعا.

مەملەكەت باسشىسى ءار سوزىندە  تۇڭعىش پرەزيدەنت، ەلباسى  نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇستانىمىنان اينىمايتىنىن جانە ونىڭ كۋرسىنىڭ وڭدى جەتىستىكتەرىن مەملەكەتتىڭ ارى قاراي دامۋىنىڭ مۇددەسىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا قولدايتىنىن اشىق  ايتىپ كەلەدى.

2019 جىلعى سايلاۋالدى «يگىلىك بارشاعا! ساباقتاستىق. ادىلدىك. ورلەۋ» باعدارلاماسىندا پرەزيدەنت توقاەۆ ق.ك. وسى ۇستانىمى مەن پرينتسيپتەرىن  19 باعىتتان تۇراتىن 106 شارامەن ناقتى بەلگىلەگەن بولاتىن.

بۇل ۇستانىم ق.توقاەۆتىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ساياسي ستراتەگياسىن عانا ەمەس سونىمەن قاتار، ونىڭ ءار سالا بويىنشا قابىلداعان شەشىمدەرىن، كونتسەپتسيالارىن، مەملەكەتتىك باعدارلامالارىنىڭ ورىندالۋىن دا قامتيتىنىن كورسەتەدى.

قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ءوزىنىڭ حالىقشىل تۇلعا ەكەندىگىن، مەملەكەتكە بار ىنتاسىمەن قىزمەت ەتۋگە تاۋەكەلى جەتەتىنىن كورسەتىپ كەلەدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، حالىق تاراپىنان  ق.ك.توقاەۆقا سەنىم كرەديتىنىڭ تومەندەمەگەنىن، وسى 2 جىل ىشىندەگى اتقارعان  ىس-شارالارى مەن قابىلداعان  شەشىمدەرى ارقاسىندا قوعامدا وڭ پىكىردىڭ وسكەنىن كورسەتەدى.

اتالعان 2 جىل ىشىندەگى اتقارىلعان ءىس-شارالاردىڭ كوپ بولىگى پرەزيدەنتتىڭ ءوزىنىڭ قاتىسۋىمەن جانە ونىڭ ەرىك-جىگەرىمەن ورىندالعانى بەلگىلى. ويتكەنى، پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ قاي تۇپكىرىندە بولسىن ورىن العان ماڭىزدى جاعدايلارعا  ۋاقىتىلى ءمان بەرىپ، نازارىندا ۇستاپ، ۇنەمى ءوز باقىلاۋىنا  الىپ وتىرادى.

پرەزيدەنت - بيلىك  پەن حالىق اراسىن جاقىنداتتى. حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت قۇرۋ قولعا الىندى.

ارينە، وتكەن 2 جىل پرەزيدەنتتىڭ جەكە باسى ءۇشىن دە، بۇكىل مەملەكەت بيلىگى جۇيەسى ءۇشىن دە، توزىمدىلىك سىناعىنان ءوتۋ كەزەڭى بولدى.

ءۇمىت  پەن  كۇدىك

تاريحتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ  قىزمەتىنىڭ باستالۋى كوروناۆيرۋس ىندەتىمەن كۇرەسكەن قاۋىپتى كەزەڭ  رەتىندە قالادى عوي دەپ ويلايمىن. حالىققا دا، مەملەكەتكە دە اۋىر ءتيدى.

كوروناۆيرۋس پاندەمياسى باستالىسىمەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى شۇعىل شارالار قابىلدادى. دەر كەزىندە قولدانىستاعى  زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، توتەنشە جاعداي جاريالاپ، ۇلكەن قالالاردى كارانتينگە جاۋىپ،  العاشقى تولقىننىڭ الدىن الاتىن شارالار جاسادى.

جەلىدەگى اشىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك،  كارانتين كەزىندە   4,5 ميلليوننان استام ادامعا 42500 تەڭگە كولەمىندە قارجىلاي كومەك كورسەتىلىپتى:

- 1 ميلليوننان استام ازاماتقا ازىق-تۇلىك پەن تۇرمىستىق زاتتار ۇلەستىرىلدى;

- 2 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ نەسيە تولەۋ مەرزىمى كەيىنگە شەگەرىلدى;

- 700 مىڭنان استام كومپانيا مەن كاسىپكەرلەردىڭ سالىق جۇكتەمەسى ازايتىلدى.

سونىمەن قاتار،  2 جىل ارالىعىندا پرەزيدەنت جەكەلەگەن توپتار مەن جالپى قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ ماقساتىندا دا ءبىراز شارۋا اتقاردى.

مەملەكەتىمىزدە كوپبالالى انالار مەن مۇگەدەك بالالارى بار وتباسىلارعا، جەتىم بالالارعا، اسىراۋشىسىنان ايرىلعان وتباسىلارعا (بارلىعى شامامەن 500 مىڭنان استام ادام) نەسيەلىك راقىمشىلىق جاسالدى (xالىقتىڭ ءبىرازىنىڭ 300 مىڭ تەڭگەگە دەيىنگى كرەديتى كەشىرىلگەن ەدى).

وسى ءىس-شارانىڭ ارقاسىندا قيىن-قىستاۋ جاعدايىنا ۇشىراعان جەكەلەگەن ازاماتتار نەسيەلىك قارىزدارىنان ءبىرجولاتا بوساتىلدى.

مەملەكەت باسشىسى 2020 جىلدى «ۆولونتەر جىلى» دەپ جاريالاعانى پاندەميا كەزىندە ورىندى جانە ۋاقىتىلى شارا بولعانىن ءبارىمىز كورىپ وتىرمىز. ۆولونتەرلەردىڭ ەشقانداي قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان، دارىگەرلەرگە، اسكەري قىزمەتشىلەرگە، قاراپايىم ازاماتتارعا جانقيارلىقپەن قول-ۇشىن سوزعانى  بارىمىزدىڭ جاس ۇرپاققا دەگەن سەنىمىمىز بەن ريزاشىلىعىمىزدى قالىپتاستىرا ءتۇستى.

پاندەميا كەزىندە ءار وتباسىندا، ءاربىر اۋلەتتە، باۋىر، تۋىستار اراسىندا وسى  قاسىرەتتىڭ زاردابىنان  كوزجۇمعاندار سانى وكىنىشكە وراي،  ۇرەيىمىزدى الىپ، ەلدىڭ ەڭسەسى ءتۇستى.  وسىنداي ەڭ قيىن، ەڭ اۋىر كۇندەردە، قاسىم-جومارت كەمەلۇلى پاندەميا­دان قايتىس بولعان ازاماتتاردى ەسكە الۋ ءۇشىن 13 شىلدەنى جالپىۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى دەپ جاريالاپ، تاعى دا ءوزىنىڭ حالىقپەن بىرگە قايعىرعانىن، قابىرعاسى قايىسقانىن كورسەتتى. بۇل ادامي قاسيەتتىڭ كەمەلدىگى ەمەس پە؟!

پرەزيدەنتتىڭ قىزمەتىنە اۋىر سىن بولعان تەك كوروناۆيرۋس پاندەمياسى  عانا ەمەس ارىستاعى الاپات اپاتتىڭ دا اۋىرتپالىعى ءتۇستى. ەسكە سالاتىن بولساق، 2019 جىلعى 24-ءى ماۋسىم كۇنى تاڭەرتەڭ ارىس قالاسىنداعى اسكەري قويمادا شىققان ءورت جارىلىستارعا ۇلاسىپ، ءبىر ادام قازا تاۋىپ، ونداعان ادام زارداپ شەكتى.

مەملەكەت باسشىسى وقيعا ورىن  العان جەرگە العاشقى ساتتەردەن باستاپ ءتيىستى ورىندارعا ناقتى تاپسىرمالار بەردى جانە ءوزى دە اپات اۋماعىنا ارنايى ۇشىپ بارىپ،  جاعدايدى جەكە قاداعالاۋىنا الدى.

جا­رىلىستان كەيىن ارىس قالاسىن قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىن ءوز قاداعالاۋىنا العانى  مەملەكەت باسشىسىنىڭ حالىقپەن بىرگە ەكەندىگىن تاعى دا كورسەتتى.

2020 جىلدىڭ اقپانىندا جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىندا تۋىنداعان تۇرمىستىق كيكىلجىڭ جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇلاسقان ساتتە دە   قازاقستان پرەزيدەنتى وقيعا ورتاسىنا باردى.

ول تىكەلەي ەفيرگە شىعىپ، مالىمدەمە جاساپ، قازا بولعانداردىڭ وتباسىنا كوڭىل ايتتى، زارداپ شەككەندەرگە كومەك كورسەتىلەتىنىن باياندادى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلدى.

ءۇمىت پەن كۇدىك سەيىلدى. اۋداندا قوعامدىق كەلىسىم نىعايتىلدى.

سونىمەن قاتار،  ەلىمىزدىڭ ءار جەرىنەن بوي كوتەرگەن ءارتۇرلى الەۋمەتتىك نارازىلىقتار، ەكونوميكالىق پروبلەمالار، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى سەكىلدى ەلدىڭ مازاسىن قاشىرعان جايتتاردىڭ بارلىعىندا دا مەملەكەت باسشىسى باتىل قادامعا بارا ءبىلدى، ءوز موينىنا جاۋاپكەرشىلىك الىپ، شەشىمىن تاۋىپ وتىردى.

شەشىم مەن كەسىم

قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر باعدارلاماسىندا  ەلباسىنىڭ ساياساتىن ساباقتاستىقپەن جۇرگىزەتىنىن مالىمدەگەن  بولاتىن.

2019 جىلعى 12 ماۋسىمدا وتكەن پرەزيدەنتتىك ۇلىق­تاۋ ءراسىمى كەزىندە  قاسىم-جومارت كەمەلۇلى قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىنىن ايتقان بولاتىن. پرەزيدەنت ۋادەگە بەرىك  ەكەنىن تانىتتى.

بۇل ۇستانىم ونىڭ ۇلكەن ساياساتتا دا بويىنداعى  جوعارى ادامي قاسيەتتەردى ساقتاي الاتىن، ناعىز مەملەكەتشىل، ۇلتتىڭ مۇددەسىن، حالىقتىڭ جاعدايىن جوعارى قوياتىن قايراتكەر ەكەندىگىن  كورسەتتى.

وسى جىلدار ىشىندە حالىقارالىق قوعام مەن قاۋىمداستىق مويىنداعان سالماقتى ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني جانە مادەني ينستيتۋتتار مەن ۇيىمدار قۇرىلدى.

ارينە، كەز-كەلگەن قوعامدا كەزدەسەتىن كەمشىلىكتەر مەن قايشىلىقتاردىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە  بولۋى، سوڭعى كەزدە شەشىمىن تالاپ ەتەتىن جاعدايلاردىڭ كوبەيگەنىن جاسىرۋعا بولمايدى.

ءومىر ءبىر ورىندا تۇرمايدى، ول ءتىرى ورگانيزم سەكىلدى، ديالەكتيكالىق وزگەرىستە بولاتىنىن ءبىز فيلوسوفيالىق تۇرعىدان، ءومىر تاجىريبەسىنەن دە  جاقسى بىلەمىز. ءبىر قالىپتا ۇزاق تۇرىپ قالعان  قانداي دا ءبىر مەملەكەت، نەمەسە  كەز-كەلگەن  ۇيىم بولسىن، ول مىندەتتى تۇردە قۇلدىرايدى. وزگەرىس - تابيعي قۇبىلىس.

مىسالى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتىن الاتىن بولساق، ولار كوممۋنيستىك جۇيەگە دەگەن تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالعانىمەن، مەملەكەتتىك دامۋدىڭ جولدارىن وزگەرتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇگىن قىتاي مەملەكەتى الەمدەگى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا ەنىپ، اقش پەن رەسەي ساناساتىن ەكونوميكالىق جاعىنان دامىعان الىپ  ەلدەردىڭ بىرىنە  اينالدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىن ارى قاراي دامىتۋ ماقساتىندا پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ جاڭا يدەيالاردىڭ باستاماشىسى بولدى. مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان ساياسي كۋرس  ىشىندە ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى مەن «حا­لىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنا كوشۋ باس­تامالارىنىڭ ەرەكشە ورنى ايقىن كورىنىپ تۇر.

ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن قۇرۋ باستاماسى بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى بايلانىستى جاڭا فورماعا كوشىرۋ، اراداعى الشاقتىقتى جاقىنداتۋعا نەگىزدەلدى.

كەڭەستىڭ مىندەتتەرىنە كونتسەپتسيالاردىڭ، مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ جانە قۇقىقتىق نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ جوبالارىن،  ازاماتتىق قوعامنىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، قوعامدىق ساراپتامادان  وتكىزۋ جۇمىسى كىرەدى.

كەڭەس قۇرامىنا قوعامدا وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرەتىن عانا ەمەس شەشىمىن تاباتىن، ونى ىسكە اسىرا الاتىن، كوزقاراسى مەن وزىندىك پىكىرى قالىپتاسقان ازاماتتاردىڭ بولعانى، بۇگىندە جالپى حالىقتى الاڭداتقان ءبىرشاما ماسەلەلەردىڭ  شەشىمى تابىلىپ، زاڭعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.

قۇرامنىڭ روتاتسيالىق تارتىپپەن اۋىسىپ، جاڭارىپ وتىراتىنى، ونىڭ قاجەتتى ماماندارمەن قامتىلاتىنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار كەڭەس قىزمەتى  باق-نا كەڭ تارالىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە اشىق تالقىلانىپ وتىر.

كەڭەس اياسىندا پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ باستاماسىمەن ءوتىپ جاتقان جالپىۇلتتىق ديالوگ بۇگىنگى تاڭدا تەك  ساياسي مودەرنيزاتسيانىڭ  جۇيەسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ جانە الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جالپىۇلتتىق كونسەنسۋس ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ قۇرالىنا اينالىپ وتىرعانى ءسوزسىز.

باسشىلىققا كەلگەن ۋاقىتتا ق.ك.توقاەۆ ۇكىمەت الدىندا قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋى مەن وركەندەۋ، فيسكالدى جانە اقشا-نەسيە ساياساتىن جەتىلدىرۋ، كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ، وتاندىق وندىرۋشىلەردى بارىنشا قولداۋ ماسەلەلەرىن قامتيتىن كەشەندى شارالار ازىرلەۋدى تاپسىردى.

وسى ۇستانىممەن كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنا قاراماستان مەملەكەتىمىزدە رەفورمالار پروتسەسى توقتاتىلىپ، نەمەسە كىدىرىپ قالمادى، كەرىسىنشە، جاڭارتىلىپ، ءبىراز شارالارمەن تولىقتىرىلىپ وتىردى. ولار، پرەزيدەنتتىڭ حالىققا جولداۋىندا جانە قر پارلامەنتىنىڭ جاڭا VII شاقىرىلىمىنىڭ سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا اتاپ  ايتىلدى.

دامۋ جولىندا ق.ك.توقاەۆ ساياسي، ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن دە مودەرنيزاتسيالاۋدى كوزدەدى.

قازاقستاندىق ەكسپەرتتەردىڭ ويىنشا، بۇگىنگى تاڭدا پرەزيدەنت ۇسىنعان 1-ءشى ساياسي رەفورمالار تولىق ىسكە اسىرىلدى.

ونىڭ ىشىندە ەڭ باستىسى، 2020 جىلى ازاماتتاردىڭ بەيبىت جانە قارۋسىز جينالۋ، جينالىس، ميتينگ پەن دەمونستراتسيا، شەرۋ مەن پيكەتتەۋ وتكىزۋ بويىنشا كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا  «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.

زاڭ جوباسى ونلاين-الاڭداردا، ەقىۇ، USAID, بۇۇ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارىنىڭ كەڭسەسى، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار وكىلدەرى سياقتى ۇيىمداردىڭ ارالاسۋىمەن كەڭىنەن تالقىلاندى.

اتالعان زاڭ قابىلدانعان كەيىن پاندەميا شەكتەۋلەرىنە قاراماستان  2020 جىلى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارمەن كەلىسىلىپ، نەسيە امنيستياسى، شەتەلدىكتەرگە جەر ساتۋعا تىيم سالۋ، «حالىق دەنساۋلىعى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى تۋرالى» جاڭا كودەكستىڭ كەيبىر نورمالارىمەن كەلىسپەۋ، ساياسي قۋدالاۋدى توقتاتۋ، جانۋارلاردى قورعاۋ، ساياسي رەفورمالاردى تالاپ ەتۋ سياقتى تاقىرىپتار بويىنشا ميتينگتەر وتكەن بولاتىن. بۇل اتالعان زاڭنىڭ ومىرشەڭدىگىن، حالىق تىلەگى ورىندالعانىنىڭ كورىنىسى بولدى.

سونىمەن قاتار، قولدانىستاعى زاڭناماعا سايلاۋ پارتيالارىنىڭ تىزىمدەرىندە ايەلدەر مەن جاستاردىڭ پارتيالىق تىزىمدەردە كەمىندە 30% ۇسىنىلۋىنا مىندەتتى كۆوتا قاراستىرىلدى.

بۇل وزگەرىستەر 2021 جىلعى 10 قاڭتاردا وتكەن قر پارلامەنتى ءماجىلىسى مەن بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارىن سايلاۋ بارىسىندا تولىعىنان جۇزەگە اسىرىلدى.

مىسالى، «نۇر وتان» پارتياسى فراكتسياسى 70 پايىزعا جاڭارتىلىپ،   ونىڭ قۇرامى 40% ايەلدەر مەن 35 جاسقا دەيىنگى جاستاردان قالىپتاستىرىلدى. بۇل پارلامەنتتىڭ قازىرگى قۇرامى ايتارلىقتاي وزگەرگەندىگىن كورسەتەدى.

دەموكراتيالىق دامۋ جولىن ارى قاراي جالعاستىرۋ ماقساتىندا، ساياسي پارتيالاردى تىركەۋدەگى اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى ازايتۋ  ۇشىن قاتىسۋشىلاردىڭ سانى زاڭ اياسىندا 40 مىڭنان 20 مىڭعا دەيىن قىسقارتىلدى.

بۇرىن مەملەكەتىمىزدىڭ  زاڭناماسىندا پارلامەنتتەگى وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ  قىزمەتى قاراستىرىلماعان بولاتىن. سوندىقتان، وپپوزيتسيا ينستيتۋتىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان  پارلامەنت وپپوزيتسياسىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن ىسكە اسىرۋدى قاراستىراتىن زاڭ قابىلداندى.

قازىرگى پارلامەنت  ماجىلىسىندە  ۇش پارتيا جۇمىس اتقارۋدا: بيلىك پارتياسى -  «نۇر وتان»، ءوزىن سىندارلى وپپوزيتسيا رەتىندە كورسەتەتىن - «اق جول»  قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى (7 ماندات) جانە قازاقستان كوممۋنيستىك حالىق پارتياسى.

ساياسي رەفورمانىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى پاكەتىندە بيىلدان باستاپ اۋىلدىق جەردە اكىم سايلاۋىن وتكىزۋ قاراستىرىلعان. ولاردىڭ باستىسى اۋدان، اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ، پارتيالاردىڭ سايلاۋدان ءوتۋ شەكتى داۋىستى 7-دەن 5 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ جانە داۋىس بەرۋ بيۋلەتەنىنە «بارىنە قارسىمىن» دەگەن تىزبەكتى ەنگىزۋ.

قازىرگى تاڭدا اتالعان ماسەلەلەرگە بايلانىستى  زاڭ قابىلداندى.

ارينە، قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ەڭ ۇلكەن ەرلىگى – ۇزاق جىلدار بويى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلە جاتقان جەر ماسەلەسىنە نۇكتەنىڭ قويۋى دەپ ەسپەتەيدى پوليتولوگ ماماندار.

سونىمەن زاڭدا،  جەر شەتەل­دىكتەرگە ساتىلمايتىنى، جالعا بەرىل­مەي­تىنى، شەكارالىق جەرلەردە ەشبىر شەتەلدىك كوم­پانيالار جەرگە قاتىستى قىزمەت ەتە المايتىنى ناقتى جازىلدى.

جەر كودەكسىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. وعان پرەزيدەنت قول قويدى. ەندى ەل دە، جەر دە - مەملەكەتتىكى، ياعني - قازاقتىكى.

ۇندەسۋ مەن ۇيلەسۋ

پرەزيدەنت ق.توقاەۆ «سىندارلى قوعامدىق ديالوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى» اتتى حالىققا جولداۋىندا: «مەن حالىققا بەرگەن ۋادەلەرىمدى مىندەتتى تۇردە ورىندايمىن» - دەگەن بولاتىن.

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، پرەزيدەنتتىڭ قوعامدىق پىكىردى تىڭداي ءبىلۋى جانە قوعامنىڭ ءارتۇرلى توپتارىنىڭ سۇرانىستارىنا تەز ارادا جاۋاپ بەرۋى، ونىڭ ءموبيلدى قاسيەتىن كورسەتەدى. وڭ ناتيجەلەردىڭ بولۋى - بيلىك پەن حالىقتىڭ بىرتۇتاستىعىنىڭ كورىنىسى رەتىندە جاقسى  قابىلدانىپ جاتىر.

بيلىكتىڭ حالىققا جاساعان ەڭ قاجەتتى قامقورلىعى، ونىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا ۇنەمى قولداۋ كورسەتۋى، نازارىندا ۇستاۋى  بولىپ تابىلادى.

وسى باعىتتا ەكونوميكالىق قيىن كەزەڭدە، مەملەكەت تاراپىنان حالىقتىڭ تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى مەن دەنساۋلىعىن تۇزەتۋ بارىسىندا، ازاماتتارعا 2021 جىلدان باستاپ زەينەتاقى قورىنداعى جيناقتىڭ ءبىر بولىگىن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرگەنى، ۇتىمدى شارالاردىڭ ءبىرى بولدى. قولدانىستاعى زاڭناماعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ مالىمدەمەسىنە سايكەس، 2021 جىلى بۇل قۇقىقتى بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ 700 مىڭ سالىمشىسى پايدالانا الادى. بۇل ءىس-شارا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرىپ قانا قويماي، ونىڭ ۇكىمەتكە دەگەن سەنىمىن دە ارتتىرا ءتۇستى.

سونىمەن قاتار، مۇگەدەكتەر مەن كوپ بالالى وتباسىلاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ شارالارىن كۇشەيتۋ، تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىنە ارنالعان كەزەكتە تۇرعان كەزدە جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا، استانادا، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردا كەمىندە ءۇش جىل تۇراقتى تۇرۋعا قويىلاتىن تالاپتى الىپ تاستاۋدى كوزدەيتىن،  مۇگەدەكتىگى بار ادامدارعا قولداۋ شارالارىن باعىتتالعان زاڭ جوبالارىنىڭ پارلامەنتتە قارالىپ جاتقانى قۋانتادى.

مەملەكەت، قوعام تاراپىنان الەۋمەتتىك قورعاۋ شارالارىن كۇشەيتۋ، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا قولداۋ كورسەتۋمەن، ولاردىڭ ءومىرىن جاقسى جاعىنا وزگەرتىپ نەمەسە جەڭىلدەتۋمەن شەكتەلمەيدى، بۇل ءار ادام ءۇشىن وتە قۇندى، ويتكەنى وسى پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعىنىڭ ومىرىنە وڭ وزگەرىس اكەلەدى.

ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا قولداۋ كورسەتۋ قوعامنىڭ جەتىلۋىنىڭ، ونىڭ كونسوليداتسياسى مەن ومىرشەڭدىگىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى.

وسىعان بايلانىستى، ينكليۋزيۆتى قوعامدىق ورتانى قالىپتاستىرۋ تۋرالى مەملەكەت باسشىسى  اعىمداعى جىلدىڭ اقپان ايىندا كەڭەستىڭ وتىرىسىندا جاريالاعان نەگىزگى باستامالاردىڭ ءبىرى بولدى.

الەمدە قالىپتاسىپ كەلە جاتقان پراكتيكاعا سۇيەنسەك، مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى ادامداردى قورعاۋ جۇيەسى ءداستۇرلى مۇگەدەكتىك تۇسىنىكتەن ءومىر ساپاسىنا قاتىستى جەكە ايىرماشىلىقتارىنا اسا ءمان بەرىلىپ، سونىمەن قاتار  جالپىعا بىردەي قۇقىقتاردىڭ سينتەزىنە كوشۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.

اتاپ ايتاتىن ماسەلە، 2021 جىلدان باستاپ ۇستازداردىڭ،  بالاباقشا، كوللەدج، قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ پەداگوگتەرىنىڭ ايلىعى 25 پايىزعا ءوستى. دارىگەرلەردىڭ جالاقىسى دا كەزەڭ-كەزەڭمەن ارتتىرىلادى. 2023 جىلعا قاراي ايلىق ەكى ەسە كوتەرىلۋى جوسپارلانعان.

سونىمەن قاتار، الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ دە ايلىعى كەزەڭ-كەزەڭمەن وسەدى. اتاپ ايتقاندا، ستاتسيونارلىق جانە جارتىلاي ستاتسيونارلىق ۇلگىدەگى مەديتسينالىق-الەۋمەتتىك مەكەمەلەردە، ۋاقىتشا بولۋ مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەيتىن الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن باسشىلىق قۇرامنىڭ، سونداي-اق ۇيدە قىزمەت كورسەتەتىن الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭبەكاقىسى ۇلعايادى.

2020 جىلدان باستاپ بولاشاق وقىتۋشىلارعا ارنالعان ستيپەنديا مولشەرى 26 مىڭنان 42 مىڭ تەڭگەگە دەيىن، ال دوكتورانتتار ءۇشىن 102 498-دەن 150 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ءوستى.

پرەزيدەنت «ءتىل ماسەلەسىنە بەي-جاي قاراپ، نەم­قۇرايدىلىق تانىتاتىن بول­ساق، مەملەكەتتىگىمىز بەن ۇلتتىق قاۋىپ­سىزدىگىمىزگە قاتەر ءتوندىرىپ الۋىمىز مۇمكىن»، - دەدى ءوزىنىڭ «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا.

وسى سۇحباتىندا دا، قازاق ءتىلىنىڭ  مارتەبەسىن ايقىنداعان، تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ايىرىقشا ەڭبەگىن اتاپ ءوتىپ، سول اۋمالى-توكپەلى كەزەڭنىڭ وزىندە قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ  جاريالانۋى، تىكەلەي نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ىقپالىمەن وتكەنىن باعالايتىنىن جاسىرمادى.

سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ىسىندە قىزبالىققا سالىنىپ، ونىڭ قولدانۋ اياسىن كۇشپەن كەڭەيتۋگە ۇمتىلۋدىڭ كەرى اسەرى بولارىن دا جاسىرعان جوق.

پرەزيدەنت حالىقتىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى تۋىنداپ جۇرگەن وي تۇجىرىمدارعا، ءتۇرلى پىكىرلەرگە باق ارقىلى جاۋاپ بەرىپ، ءوزىنىڭ حالىق ءۇنىن ەستىپ قانا قويماي، وعان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىن، انا تىلىمىزگە دەگەن جاناشىرلىعىن  كورسەتتى.

سونداي-اق حالىقتىڭ ۇكىمەتكە دەگەن سەنىمىن نىعايتۋ جانە ءوزارا ديالوگىن ارتتىرۋ ماقساتىنداعى ىستەردىڭ ءبىرى رەتىندە قر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ قۇرىلىمىندا وتىنىشتەردى قاراۋدى باقىلاۋ ءبولىمىنىڭ اشىلۋى. ول ازاماتتاردىڭ بارلىق سىندارلى سۇرانىستارىنا تەز جانە ءتيىمدى جاۋاپ بەرۋگە باعىتتالعان جانە ءبولىمنىڭ جۇمىسى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇنەمى باقىلاۋىندا تۇر.

بيىل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولادى. بۇل  تەك تاريحي داتا ەمەس. بۇل تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ  الەمدە وزىندىك ورنى بار مەملەكەت قاتارىندا تۇرعانىنىڭ ايعاعى.

وسى ورايدا، پرەزيدەنت  بۇل تاريحى وقيعانى تەك مەرەيتوي دەپ قابىلداماۋدى، تاعىلىمدىق ءمانى بار شارالارعا باسا نازار اۋدارۋدى ۇسىندى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارماسا، ەلدىڭ تۇرمىسى تۇزەلمەسە، جەتىستىكتەردى ماقتان ەتۋگە بولمايدى دەپ جۇرەككە جىلى ءسوز ايتتى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ سوت جۇيەسىندەگى  رەفورمالاردى  قوعامنىڭ سوتتارعا دەگەن سەنىمىن نىعايتۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقانىن قاداپ ايتىپ ءجۇر.

سوت جۇيەسىنىڭ رەفورماسى مەملەكەتىمىزدەگى كوپتەن بەرى كوتەرىلىپ جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەكەنى جاسىرىن ەمەس. مەملەكەت باسشىسىنىڭ قر سۋديالارىنىڭ VIII سەزىندە ايتقان مالىمەتى بويىنشا، سوڭعى 5 جىلدىڭ ىشىندە سوتتىڭ 17 وكىلى سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىسى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلعان. سونىمەن قوسا، وسى كەزەڭدە سوت قازىلارى القاسىنىڭ شەشىمىمەن 29 سۋديا تەرىس ارەكەتتەرى ءۇشىن جۇمىسىنان بوساتىلعان.

ءادىل، تاۋەلسىز سوت - كەز كەلگەن   مەملەكەتتىڭ  دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ دامۋىنىڭ ايقىن كورسەتكىشى. سوندىقتان اتالعان رەفورما نەگىزىندە سوت جۇيەسىنىڭ ساپاسى مەن اشىقتىعى جانە ازاماتتاردىڭ زاڭدىلىققا قول جەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءتيىس. مىنە، پرەزيدەنت سوت جۇيەسىنەن وسىنى تالاپ ەتىپ وتىر.

حالىق پەن رۋح

تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا ەل پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى اۋقىمدى ماقالاسىن جاريالادى. شىنىن ايتقاندا، ەلدى، جۇرتتى، قوعامدى مازالاپ جۇرگەن سۇراقتارعا جاۋاپ  بەرىپ، ويىمەن عانا ءبولىسىپ قانا قويماي، الداعى ونجىلدىقتارعا باعىت تا بەردى.

اتاپ ايتقاندا، 30 جىلدا قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتىك، ەندى قانداي جوسپارىمىز الدا تۇر؟  دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ تا، باعدار دا الدىق.

ق.ك.توقاەۆ ماقالاسىندا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ ەسىمى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ماڭگى سيمۆولىنا اينالعانىن، ونىڭ ەگەمەندىگىمىزدىڭ تابىسى مەن جەتىستىگىنە دارا كوشباسشىلىق جاساي بىلگەنىن جانە حالقىمىزدىڭ وسى جولدا ەلباسىمىزدىڭ ءار ءىسىن قولداپ، بىرلىگى مەن ىنتىماعىنىڭ ارقاسىندا جەتكەنىن ەرەكشە اتاپ  ءوتتى.

قاسىم-جومارت كەمەلۇلى، وتكەن 30 جىلداعى اتقارىلعان بارلىق قوماقتى ءىس-شاراعا ءادىل باعاسىن بەرىپ، الداعى ءتورتىنشى ونجىلدىقتاعى اتقارىلاتىن جوسپاردىڭ دا بارىنە  حالىق ءوزى  ورىنداۋشى عانا ەمەس، باعىت بەرۋشى بولاتىنىن مەڭزەدى.

مەملەكەت باسشىسى  قازاقتىڭ جانە بارشا تۇركى ەلىنىڭ ماقتان تۇتاتىن، ولارعا تالاسىپ قارايتىن، ءبىرتۋار تۇلعالارىنا دەگەن قۇرمەتىن، ءوز تاراپىنان دارىپتەپ قانا قويماي، مۇراسىن ۇمىتپاي، قاستەرلەۋ،  جاستارىمىزدىڭ بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز، بابالارىمىزدىڭ ولمەس ءىلىمى  رەتىندە ءسىڭىرۋ، سونىمەن قوسا  بۇكىل الەمگە پاش ەتىپ، تانىستىرۋىمىز كەرەك دەگەن ويى قوعامنان قولداۋ تاپقانى بەلگىلى.

وسىعان وراي، پرەزيدەنت ۇلت ويشىلى اباي قۇنانباەۆتىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالعان «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى كەڭ كولەمدى ماقالاسىن جاريالاپ، حالىققا ۇلكەن سەرپىن بەردى. بۇل ماقالادا مەملەكەت باسشىسى ابايدىڭ بولمىسى مەن ونىڭ اسىل مۇراسىنىڭ قازاقستاندىقتار ءۇشىن ماڭىزدىلىعىنا توقتالىپ، وي بولىسەدى.

پرەزيدەنت ق.توقاەۆ، ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ باستاعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىندا كورسەتىلگەن سانانى جاڭعىرتۋعا قاتىستى باستامالاردى جالعاستىرۋ بارىسىندا اباي مۇراسىنىڭ تيگىزەر پايداسى زور دەپ ەسەپتەيتىن ايتتى.

راسىندا، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ مۇراسىن، قۇندىلىقتارىن نىعايتۋ نەگىزىندە قازاقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىن جانداندىرۋ باراسىندا اباي فيلوسوفياسى مەن دانالىعى ەرەكشە  ماڭىزعا يە.

اقىننىڭ عيبراتتى عۇمىرى مەن شىنايى شىعارماشىلىعى – قازاق حالقىنا عانا ەمەس، جاھان جۇرتىنا دا ۇلگى-ونەگە بولعاندىقتان، ونىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋ، ۇلاعاتتى ءسوزىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ – ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتى بولىپ تابىلادى.

پرەزيدەنت ەڭبەگىندە: «ابايدىڭ مول مۇراسى قازاق ۇلتىنىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەدى. ونىڭ شىعارمالارىنداعى وي-تۇجىرىمدار ءاربىر جاستىڭ بويىندا حالقىنا، ەلى مەن جەرىنە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمدى ورنىقتىرادى. سوندىقتان حاكىم اباي ەڭبەكتەرىنىڭ ءنارىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ جانە ومىرلىك ازىعىنا اينالدىرۋ – ۇلتتى جاڭعىرتۋعا جول اشاتىن ماڭىزدى قادامنىڭ ءبىرى» دەپ جازدى.

مەملەكەت باسشىسى جاھاندانۋ داۋىرىندە كەز كەلگەن دۇنيەنى ابايدىڭ دانالىعىمەن بايلانىستىرۋ كەرەكتىگىن ايتۋى،  ار قازاقتىڭ ۇيىندە دومبىرا بولۋ كەرەك، ءار وتباسىنىڭ تورىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» كىتابى مەن ابايدىڭ قارا سوزدەرى تۇرۋى كەرەك دەگەنى ۇرپاق تاربيەسى مەن ءبىلىم سالاسىندا ۇلت قۇندىلىقتارىنىڭ ەرەكشە ورىن الاتىنىن ايقىنداپ قانا قويماي، ۇلتتىق باعدارلامالار مەن كونتسەپتسيالاردا ورىن الۋعا ءتيىستى ەكەنىن كورسەتەدى.

وتكەن  جىل تاعى دا ءبىر رۋحيني ۇيلەسىمدىكتى كورسەتەتىن ۇلتىمىزدىڭ عۇلاماسى ءابۋ ­ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋى رۋحاني دامۋىمىزدا ەلىمىز ءۇشىن  وتە ماڭىزدى جاڭا كەزەڭى دەپ بىلەمىز.

مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆ ءوزىنىڭ قازاقستان حالقىنا ارنالعان العاشقى جولداۋىندا ءال-ءفارابيدىڭ  1150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ قارساڭىندا، عۇلاما دانامىزدىڭ ەڭبەكتەرىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋىمىز كەرەك دەگەن ەدى.

2020 جىلى ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىن دايىنداۋ جانە وتكىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، مەملەكەت   كولەمىندە جانە الەمدىك دەڭگەيدە ءتۇرلى ءىس-شارالار وتكىزىلدى.

عىلىم دامۋىنا ايشىقتى ۇلەس قوسقان ۇلى ويشىلدىڭ ءالى دە اشىلماعان قىرلارى مەن سىرلارىنا تەرەڭ بويلاۋ – تاريحىمىزدى تۇگەندەۋدىڭ جارقىن كورىنىسى بولماق.

تۇعىر مەن پىكىر

ق.توقاەۆتىڭ پرەزيدەنتتىك قىزمەتى تۋرالى شەتەلدىك ساراپشىلار، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى كوپتەگەن وڭ  پىكىرلەر ايتىپ ءجۇر.

قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى-سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تلەۋبەردى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەنمەن   تەلەفونمەن سويلەسۋ بارىسىندا، ونىڭ ق.توقاەۆتىڭ جولعا قويعان قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي جۇيەسىن ودان ءارى دەموكراتيزاتسيالاۋعا باعىتتالعان رەفورمالارىن تاباندى تۇردە قولايتىنىن مالىمدەپتى.

مەملەكەت باسشىسى مەن ەلباسى، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا بايلانىستى ساراپتامالار، رەسپۋبليكادا قوس بيلىكتىڭ ورنىققانى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر جازىلىپ ءجۇر. بۇل شىندىققا جاناسا ما؟ ارينە، جوق. بۇل ءۇردىس سينگاپۋر تاجىريبەسىنەن الىنىپ، جەتىلدىرىلگەن. ەلباسىمەن بىرگە  بولعان ساپار كەزىندە ونىڭ لي كۋان يۋمەن بولعان اڭگىمەسىن جازىپ الىپ، كەزىندە جاريالعان بولاتىنمىن.

لوندونداعى چاتەم-حاۋس حالىقارالىق كورولدىك ينستيتۋتتىڭ اسسوتسيەرلى زەرتتەۋشىسى كەيت ماللينسون تومەندەگىدەي بولجام جاساپتى: «توقاەۆتىڭ توبەسىندە نازارباەۆتىڭ كولەڭكەسى تۇرعاندا، ول ىرگەلى سترۋكتۋرالىق جانە ينستيتۋتتىق، ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇرگىزە الار ما ەكەن؟ ويتكەنى، بۇل كوپتەگەن فينانستىق قۇرىلىمدارعا قاۋىپ تۇعىزىپ، ول اكتيۆتەردىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى جونىندە تەرگەۋدى قاجەت ەتەدى عوي...».

ەلباسىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن باسقارۋى تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ ماقساتىمەن جۇزەگە اسىرىلدى. ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان حالقىن پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆتىڭ ساياساتىن قولداۋعا جانە بىرگە بولۋعا شاقىرۋى وسىنىڭ ايعاعى ەمەس پە؟

كەزىندە رەسەيدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ب.ەلتسين ۆ.ءپۋتيننىڭ كانديداتۋراسىن تاڭداعاندا، ونىڭ سوزگە تۇراتىن جانە ءوز سوزىنە جاۋاپ بەرە الاتىن تۇلعا ەكەندىگىن بىلگەن بولاتىن. ول ۆ.پۋتينگە «بەرەگي روسسيۋ!» دەپ ساياسي مۇرا قالدىرعان.

ن.ءا.نازارباەۆ تا بيلىكتى كىمگە تاپسىرۋ كەرەكتىگىن ۇزاق زەرتتەگەن. ول كوپتەگەن ءىرى ساياسي كادرلاردى جوعارى بيلىككە تارتتى، بايقاپ تا، سىناپ تا كوردى. سولاردى ەكشەي كەلە ق.توقاەۆتىڭ كانديداتۋراسىنا توقتاعانى  بەلگىلى.

***

ويدى وي قوزعايدى. پرەزيدەنت قىزمەتىنىڭ ەكىنشى جىلى مارەسىنە جەتتى. كوپ ماسەلەلەردىڭ جاۋابى تابىلدى. وعان ءوز ويىمىزدى بىلدىردىك. الەمدىك جانە ىشكى ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا قاراماستان پرەزيدەنت ءوز ساياساتىن ىسكەرلىكپەن، باتىلدىقپەن جۇرگىزىپ كەلەدى.

حالىق سىنىنان ارتىق-سىن جوق. سول سىننان مۇدىرمەي ءوتىپ كەلەدى، وتە بەرۋىنە تىلەكتەسپىن!

ءۋاليحان قاليجانوۆ، 

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
ۇعا اكادەميگى

Abai.kz