تاياۋدا «ليتەر» گازەتىنەن (09.06.2021) قازاق «ۋيكيپەدياسىنداعى» اكىمشى ياعني ەلدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىنداعى مالىمەت قورىنا جاۋاپتى تۇلعا قايىر رىسباەۆتىڭ «پوچەمۋ نەلزيا ۋبيرات رۋسسكيە وكونچانيا ۆ كازاحسكيح فاميلياح؟» اتتى ۇلتتىق اتى-ءجون تۋرالى پىكىرىن وقىپ شىقتىم. مۇنى باسىلىم ءتىلشىسى ايشا قۇتىباەۆا (ورىس تىلىندە «كۋتۋباەۆا») جاريالاپتى.

بۇعان نە ايتۋعا بولادى؟ مەنىڭشە، قايىر مىرزا وتانىمىزدىڭ رۋحاني-تانىمدىق «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى»، قوعامدىق-ساياسي «ەگەمەن قازاقستان»، «ايقىن» ت.ب. گازەتتەرىمەن، «اباي»، «الاش ايناسى» ت.ب. سايتتارىمەن تانىس ەمەس. ولاردى ۇزبەي وقىسا، ۇلت اتى-ءجونىنىڭ تاريحى تۋرالى تانىمىن ارتتىرار ەدى.

سونىمەن قاتار قايىردىڭ ءبىر پىكىرى كوڭىلىمىزدەن شىقتى. ول: «بۇرىن كىسى ەسىمدەرى قازىرگىگە قاراعاندا ايرىقشا بولاتىن» دەيدى. بۇل - دۇرىس اڭعارۋ.
بىراق ءبىز: «قايىر نەگە ۇلت اتى-ءجونى تاريحىنا ءجىتى ۇڭىلمەگەن؟ «فاميليا بىزگە پاتشالىق جانە بولشەۆيكتىك رەسەيدىڭ ارقاسىندا كەلگەن» دەگەنگە نەگە يمانداي سەنەدى؟» دەپ، بۇگىنگى جاستارعا كوپ نارسەنى ۇيرەتە الماعانىمىزعا وپىنارىمىز دا انىق.

قازاقتا فاميليا، اتاتەك، اتى-ءجون الىمساقتان بار.
ونىڭ 3 جۇيەسىن كورەمىز:

1) رۋىنىڭ اتىمەن اتاۋ. مىسالى: قاراكەرەي قابانباي.

2)  كاسىبىمەن اتاۋ. مىسالى: مولدا مۇسا.

3) ءوز اكەسىنىڭ اتىنان ءوربىتۋ. مىسالى: اقايدىڭ قاسەنى.

جوعارىدا اتاعان ءۇش فورما دا ەل تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلىپ تۇر.

ەندى بۇكىل ۇلتتى وياتقان حح عاسىرعا كەلەيىك. الاش زيالارى، ولاردىڭ شاكىرتتەرى قانداي باعىت ۇستاندى؟ 1924 جىلى 12-17 ماۋسىمدا ورىنبوردا تۇڭعىش ءبىلىمپازدار سيەزى (پەرۆىي سەزد ۋچەنىح كازاحوۆ) وتكەن. بۇعان ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، ح.دوسمۇحامەدۇلى سياقتى تيتاندار قاتىسقان. وسى جيىننىڭ قاۋلىسىندا ۇلتتىق فاميلياعا  «-ۇلى، -قىزى» قوسىمشاسىن الايىق دەپ، ورتاق شەشىمگە كەلگەن.

ءبىر قىزىعى: بۇل قوسىمشانى اكە اتىنا عانا ەمەس، اتا-بابا اتىنا جالعاۋعا دا بولاتىنى كورسەتىلگەن (قازاق داستۇرىندە جاسىنان «اتامنىڭ بالاسىمىن» دەپ، باباسىن كورسەتكەن). ءسويتىپ، 20-جىلدار باسپاسوزىنەن احمەت بايتۇرسىنۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، ءتىپتى ماعجان جۇمابايۇلى (اكەسى بەكەن بولسا دا) ت.ب.  تۇلعالاردىڭ فاميلياسىنا كوز ۇيرەندى. ولار كىتاپتارىنىڭ مۇقاباسىنا دا وسى اتى-ءجوندى جازدى. زيالىلار تۇگەل رەپرەسسيالانعاننان كەيىن قازاق حالقى جاپپاي ورىستانعانىن، سوۆەتتەنگەنىن الەم بىلەدى. سوعان قاراماي، بىزدە ۇلتتىق نەگىزدى فاميليالار ءومىر سۇرە بەردى. ولار: باۋىرجان مومىشۇلى (اسكەري باتىر), الكەي مارعۇلان (عالىم), شوقىر بولتەكۇلى (سپورتشى), شونا سماحانۇلى (اقىن), بالعابەك قىدىربەكۇلى (جازۋشى), سايلاۋ باتىرشاۇلى (ديپلومات).

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن تانىمال جازۋشى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى شەرحان مۇرتازا فاميلياسىنىڭ «وۆ»-ىن الىپ، ەلەۋلى ءۇردىس باستادى. سودان بەرى تاۋەلسىز قازاقستاندا الكەي مارعۇلان مەن باۋىرجان مومىشۇلى فاميليالارىنىڭ فورماسى (2 نۇسقا) قاتار تابيعي قولدانىلىپ كەلەدى.

قايىر رىسباەۆ «ۇلتتىق قوسىمشاسى بار ازاماتتار ۇيلەنگەندە نە بولادى؟» دەپ قام جەيدى. ەشتەڭە دە بولمايدى؟ مىسالى، اعىلشىننىڭ دجونسونى – «دجوننىڭ ۇلى» دەگەندى بىلدىرەدى. سولاردىڭ ايەلى دە دجونسون بولىپ ءجۇر عوي. ارينە، سماحانۇلىنىڭ كەلىندەرىنە «سماحان» فاميلياسىن الۋىن زاڭداستىرۋ قيىنعا سوقپاس.

ءبىر اۋىز ءسوز قايىردىڭ فاميلياسى جونىندە. بۇل ءىنىمىز قازاق تىلىندە ساۋاتتى جازعىسى كەلسە، انا تىلىمىزدە «رىس» دەگەن ءسوز اتىمەن جوق. «ىرىس» دەگەن ءسوز بار. ول بەرەكە، مولشىلىق، نەسىبە دەگەن تاماشا ۇعىمدى مەڭزەيدى. سوندىقتان، قايىر مىرزا، فاميلياڭىزدىڭ تۇپنۇسقاسىن تۇزەتىپ الساڭىز، وزىڭىزگە جانە ۇرپاعىڭىزعا تاعىلىمدى بولارى انىق.

وسى رەتتە قايىردىڭ اتى ساۋاتتى جازىلعانىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە «كايروۆ»، «حايىرباەۆ» ت.ب. قاتە جازىلىپ جۇرگەن فاميليالار جەتىپ ارتىلادى.

حالقىمىز: «باستالعان ءىستىڭ قايىرىن بەرسىن!» دەيدى. ءبىز ۇلتتىق اتى-جونگە بايلانىستى وسىنى ايتامىز. ساۋاتتى، بىلىكتى بولايىق، زامانداستار!

ديحان قامزابەكۇلى

Abai.kz