قاجىعۇمار شابدانۇلى. الاساپىراندى (جالعاسى)
ءۇشىنشى كىتاپ
ءبىرىنشى ءبولىم
الاساپىراندا
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
قىلت ەتپە ءبىر تۇمسىقتان شىعا كەلىپ ەدىك، شاعىن عانا توعاي اراسىندا بىرنەشە ءشوپ كۇركە تۇر ەكەن. سەمىز قويدىڭ ەتىن بورشالاپ تۇزداپ، قارا اعاش بۇتاقتارىنا اسىپ جۇرگەن سارى شال بىزگە باجىرايا قاراپ تۇرىپ قالدى. كەۋدەلەرىندە جياڭ كايشىنىڭ باسى بار، كەلتە كيىمدى ەكى جىگىتتى كورگەندە «مىڭگۇي» ءدال ۇستىنەن تۇسكەندەي كورىندى بىلەم، قازاقشاسىنان قاۋدىرلاتا سالەم بەرگەنىمىزدە مىرس ەتە ءتۇستى.
- اليكىسالام!... اليكىسالام! -دەپ ەكەۋمىزدىڭ سالەمىمىزدى دەربەس-دەربەس قاعىپ الدى. - ە... ە... الگى بالالار ەكەنسىڭدەر عوي!.... وي قاجى، قاجى!... قاجياكبار! -دەپ ارت جاعىنا قايرىلا ايقايلادى سونان سوڭ. - ىزدەگەندەرىڭنىڭ ءوزى كەلدى-اۋ دەيمىن!
تانىس اتتى شاقىرعان جاققا ۇڭىلە تۇسكەنىمدە، ۇزىن بويلى جۋان قارا جىگىت اعاش بۇتاقتارىنان بۇعا جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. قولىنداعى قارا ەلتىرى مالاقايىن باسىنا تەرىس قوندىرا سالا قۇشاقتاي الدى مەنى... بۇل بيعازىنىڭ باقال ساۋداگەرلىكتەگى كاسىپتەس دوسى ەدى. اكە-شەشە، اعا-باۋىرلارىمنىڭ اماندىعىن، وزىنە مەنى ەرتە قايتۋدى كوپ تاپسىرعانىن ايتىپ، قالادان امان شىققانىما قاتتى قۋاندى.
ءۇشىنشى كىتاپ
ءبىرىنشى ءبولىم
الاساپىراندا
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
قىلت ەتپە ءبىر تۇمسىقتان شىعا كەلىپ ەدىك، شاعىن عانا توعاي اراسىندا بىرنەشە ءشوپ كۇركە تۇر ەكەن. سەمىز قويدىڭ ەتىن بورشالاپ تۇزداپ، قارا اعاش بۇتاقتارىنا اسىپ جۇرگەن سارى شال بىزگە باجىرايا قاراپ تۇرىپ قالدى. كەۋدەلەرىندە جياڭ كايشىنىڭ باسى بار، كەلتە كيىمدى ەكى جىگىتتى كورگەندە «مىڭگۇي» ءدال ۇستىنەن تۇسكەندەي كورىندى بىلەم، قازاقشاسىنان قاۋدىرلاتا سالەم بەرگەنىمىزدە مىرس ەتە ءتۇستى.
- اليكىسالام!... اليكىسالام! -دەپ ەكەۋمىزدىڭ سالەمىمىزدى دەربەس-دەربەس قاعىپ الدى. - ە... ە... الگى بالالار ەكەنسىڭدەر عوي!.... وي قاجى، قاجى!... قاجياكبار! -دەپ ارت جاعىنا قايرىلا ايقايلادى سونان سوڭ. - ىزدەگەندەرىڭنىڭ ءوزى كەلدى-اۋ دەيمىن!
تانىس اتتى شاقىرعان جاققا ۇڭىلە تۇسكەنىمدە، ۇزىن بويلى جۋان قارا جىگىت اعاش بۇتاقتارىنان بۇعا جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. قولىنداعى قارا ەلتىرى مالاقايىن باسىنا تەرىس قوندىرا سالا قۇشاقتاي الدى مەنى... بۇل بيعازىنىڭ باقال ساۋداگەرلىكتەگى كاسىپتەس دوسى ەدى. اكە-شەشە، اعا-باۋىرلارىمنىڭ اماندىعىن، وزىنە مەنى ەرتە قايتۋدى كوپ تاپسىرعانىن ايتىپ، قالادان امان شىققانىما قاتتى قۋاندى.
- قۋات دەيتىن جىگىت ءسىز بە؟... ءسىزدىڭ دە ىزدەۋشىڭىز وسىندا! جاڭگۇدەيىنە وتكىزەتىن مالىنىڭ سوڭعى توبىن ايداپ كەتتى. بۇگىن قۇتىلىپ قايتادى.
- ءبىز جاڭگۇدەيلەردى توناي الماي جۇرسەك، ۇزىن ەتەكتەرىن التىنعا تولتىرىپ جاتقاندارىڭىز قالاي؟! -دەپ جىميدى قۋات. بۇل سوزگە قاجياكبار مويىنداعانداي قارقىلداپ كۇلدى دە، جاۋابىن سارى شال قايتاردى:
- ەي، شىراعىم-اي، كۇن ءۇشىن بولدى عوي ءبارى دە; ءبىز جۇرەردە جاڭگۇدەيلەرىڭ شاقىلداپ تۇر ەدى. «ۇرىمجىگە ساتاتىن مال» دەپ، اقىمىزدى كوپ بەرەتىن بولعان سوڭ، ۇيرەنگەن قارا باقىرىمىزدى قانجىعاعا بايلاپ، ايداي جونەلىپپىز; يەلەرىنىڭ وزدەرى قاشاتىن مال ەكەنىن ايداعارشا ىسقىرىپ تۇرعانىندا قايدان بىلەيىك. ۇرىمجىگە الدە قاشان قاشىپ كەلىپ اپتى.
- ءبىز قويدى جەتىنشى ايدىڭ باس كەزىندە ايداعانبىز، -دەپ قاجياكبار تولىقتادى بۇل ءسوزدى، - تاۋ-تاۋدا دۇرلىگىس بارىن بىلگەنىمىزبەن، قالانى قاپتاپ العان زەڭبىرەكتى جاۋعا نە قىلار دەپ جۇرە بەرىپپىز. ىلەدەن شىققان پارتيزاندار بارلىق تاۋىنان اسىپ ءتۇسىپ، باسسالىپتى. جايىردىڭ ارجاعى سارى اياق پالەدەن سول ايدىڭ سوڭىندا قۇتىلعانىن سانجى تۇسىنا جەتكەنىمىزدە ءبىر-اق ەستىدىك!
- ءسويتىپ، قاشقان جاۋدىڭ بوكتەرىنشەگى بولىپ كەلگەنىمىزدى ەندى تۇسىندىك، شىراقتارىم، -دەپ جىميدى شال، - امال قانشا، جايىر بوكتەرىندە ءبىراز شىداپ جاتا تۇرساق، وسى ون ەكى قورا قوي وزىمىزدىكى ەمەس پە ەدى!
- قاجياكبار مالاقايىن الىپ، باسىن قاسي سويلەدى:
- تاۋعا الىپ شىعاتىن ساۋدالىق ءمالىش* تابا الماي ساندالىپ جۇرگەنىمدە، «ۇرىمجىگە ءبىر ساۋداگەردىڭ مالىن ايدايمىسىڭ، اقىسى كوپ؟» دەي قالعانى ءبىر قۋدىڭ. سويتسەم، ساۋدانىڭ ەمەس، قاشاتىن بايلاردىڭ مالى ەكەن.
- ول قاي قۋ؟ -دەپ سۇراي قالدىم مەن.
- سارسەن دەيتىن مۇعالىم.
- ول - قازىر مۇعالىم ەمەس، گومينداڭنىڭ دوربىلجىندەگى قاندى قول جەندەتى.
- وسى ءبارىمىزدى مال ايداۋعا ءتوندىرىپ جىبەرگەن سول قۋ بولدى!... ءبىز جيىرما بەس قويشىمىز. امان-ەسەن قايتا ءوتىپ الۋعا جارىمى كەلە سالا قاشىپ ەدى، سانجىدا ۇستالىپ قامالىپتى. جاڭگۇدەيلەرىنىڭ كۋالىك قاعازىمەن ءبىر ايدا ارەڭ بوساتىلىپ، ۇرىمجىگە قايتىپ كەلدى. سودان بەرى قويلارىن قايتا باعىپ، مال بازارىنا از-ازدان كىرگىزىپ بەرىپ جاتىرمىز. بۇگىن بىتەدى. سەندەردى تاپتىق. ءوزارا كەلىسىمىمىز بويىنشا بۇرسىكۇنى جۇرمەكپىز. ەندى تاۋمەن كەتەمىز. كانە، ءبىزدىڭ قوسقا جۇرىڭدەر! -دەپ قاجياكبار ەرتە جونەلدى ءبىزدى.
كۇركەلەر قورجىن-قورجىن ءشاي مەن جول ازىققا بورشالاپ كەپتىرگەن قاپ-قاپ ەت ەكەن. ءۇرىمجىنىڭ ساسقالاق بازارىنىڭ ارزانداپ كەتكەن تاس ءشايى مەن كۇرەك ءشايىنا بار اقشالارىن جۇمساپتى دا، ساسقاندا ساناۋسىز ايداتقان جاڭگۇدەي قويىن بورشالاۋعا بار كۇشتەرىن جۇمساپتى. كۇركەلەرىندە وتىرار ورىن بولماعان سوڭ، ەسىك الدىنا جايلاستىق.
- تارباعاتايدا ءشاي جوق. بۇل جەردە ءبىر تاقتاسى مىڭ دوللار عانا ەكەن، ءبىز جاقتا ون بەس مىڭ دوللارعا دا تابىلۋى قيىن! -دەپ كۇرسىندى قاجياكبار. سوڭىنان قۋات كۇرسىندى:
- بارىنەن جاننىڭ تابىلۋى قيىن عوي!... مۇنشالىق جۇكپەن قاشساڭىزدار جاندارىڭىز قالاي قۇتىلار ەكەن؟
- جۇككە قام ەتپە باۋىر، قازا جەتسە، جۇك تۇگىل، كيىمدى تاستاي قاشساق تا ءبارى ءبىر!... ال، ەكەۋىڭە ەكى اتتىق اقشانى عانا ىركىپ تۇرمىز.
- بىزدە ەتىك تە جوق. اتقا ەتىكسىز ءمىنۋ قيىن عوي، - دەپ جىميدى قۋات، - سىي قىلساڭىزدار سىپىرا بولسىن، جاقسىلىقتارىڭىزدى بارعان سوڭ وتەرمىز.
- سەن ەكەۋىڭە اقشا بەرۋگە عوي وسى قويشىلاردىڭ ءبارى دە قۇلشىنادى. بىراق، ءبارى دە بارعان سوڭ اقشا ەمەس، وسى باعادا ءشاي الۋ نيەتىندە. ويتكەنى بۇل جەردە اقشاسىن سەندەر الماساڭدار ءشاي الىپ قايتپاق.
- مەيلى، امان جەتسەك بولعانى، - دەدى قۋات.
ورتاشا ات قازىرگى بازاردا ون ەكى-ون ءۇش مىڭ دوللار، تاۋىرلەۋ ەتىك ءتورت مىڭ دوللار ەكەنىن بىلەتىنبىز. سوندا ەڭ كەمىندە ون بەس-ون التى شايعا قارىزدار بولادى ەكەنبىز. مەن مۇنىڭ اۋىر-جەڭىلىن ويلاعاندى قويىپ، ءوز سالماعىمدى كوتەرە الماعانداي، ءۇنسىز قيسايىپ جاتىر ەدىم. قاجياكبار قۋاتتىڭ رازىلىعىن ەستىگەن سوڭ، ماعان جالتاقتاپ قاراي بەردى:
- بيعان، تىم جۇدەۋسىڭ عوي ءوزىڭ، نە بولعان، اۋىرعانبىسىڭ؟
- جوق، ەشقانداي اۋرۋىم جوق.
- كەيىن ەستىرسىز، ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۇسكەن ازاپتى بىردە-ءبىر ادام بالاسى كورمەسىن! -دەپ كۇرسىندى قۋات. - بيعانىڭىزدىڭ كورگەنى ءتىپتى قيىن. بىراق، شىدامدىلىعىندا شەك جوق جىگىت بولدى. ءوستىپ تۇرىپ-اق سىزدەي الىپ كوتەرە المايتىن جۇكتى تالاي كوتەرەر!
قۋاتتىڭ بۇل ءسوزى جەڭىپ بارا جاتقان دەرتتەن مەنى دەمەپ جىبەرۋ ءۇشىن ايتىلعانىن ءتۇسىنىپ، باسىمدى كوتەرىپ الدىم.
- ءوز ءۇيىنىڭ سەتەرى ەدى بۇل، اكە-شەشەسى كىرپىگىنە شاڭ جۇقتىرعىسى كەلمەيتىن! -دەگەندە قالىڭ ەرنى مەن جۋان مۇرنى جىبىر-جىبىر ەتە تۇسكەن ءداۋ جىگىت ورنىنان تۇرىپ كەتتى. - جاۋدىڭ جاۋىز قولىندا ەر جىگىت نە كورمەيدى؟
قاجياكبار جەر وشاقتا قايناپ تۇرعان قارا كاتەلدى كوتەرىپ اكەلدى دە، مايعا بوككەن قارا قوشقىل ورامالدى الدىمىزعا جايدى. سورپاسى كىلكىگەن جاس ەت ەكەن. ول ەتتى بىزگە ءتۇسىرىپ بەرە سالا قالادان قايتقان قويشىلاردىڭ كۇركەلەرىن ارالاي جونەلدى دە، قۋاتقا قۇتقارۋشى بولاتىن مۇرتتى كۇرەڭدى ەرتە جەتتى. بىزگە ەتىك الاتىن اقشانى دا تاۋىپ قايتىپتى.
- ساعان ەتىكتىك اقشانى تولەۋعازى بەردى، تانىس ەكەنسىڭدەر، -دەپ كۇبىرلەدى قاجياكبار ماعان، - تىم پايدا كوس جىگىت ەدى، ءوزى تىقپالاي بەرگەن سوڭ الا سالدىم. «بارعان سوڭ ءشايىما ءشاي تولەسە بولعانى» دەپ ارتىنان جىپ ەتكىزدى. بۇل - ءبارىنىڭ ويىنداعى ءسوز. بارعان سوڭ جاعدايعا قاراپ كورمەيمىز بە، ايتەۋىر امان جەتسەك بولعانى!
- اتتى دا ەتىكتى دە تاڭەرتەڭ ءوزىڭىز بارىپ الىپ شىعارسىز، - دەدىم مەن، - قازاق-قىرعىز ۇيىمى جاقتا ءبىر جۇمىسىم قالىپتى، مەن سوعان بارىپ كەلەيىن.
- جوق، بولمايدى بيعان، قالادا نە جۇمىسىڭ بولسا دا ماعان تاپسىر، ەندى سەنى جىبەرمەيمىن! - دەپ ءبىر-اق كەستى قاجياكبار. - اكە-شەشەڭ سەنى ماعان قالاي جىلاپ تاپسىرعانىن بىلمەيسىڭ عوي!
قۋات تا قۇپتاي جونەلدى:
- بيعاش شىراق، قالاعا ەندى كىرۋدىڭ ءسوزىن قويالىق ەكەۋمىز، ءبىزدىڭ دوستاردى قايتا ۇستاپ جاتقانىن بىلەسىڭ عوي؟
موينىمدى ىشىمە تىعىپ، تىعىلىپ وتىرىپ قالدىم. «تىم بولماسا كۇلاشقا قوش ايتا الماي كەتتىم-اۋ!...» - قالام-قاعاز ىزدەپ قالتامدى تىنتە بەردىم. حات جازباعىمدى سەزگەن قۋات، «مىنە» دەپ قويىن داپتەرى مەن قالامىن ۇستاتا قويدى. ءبىر وڭاشا قارا اعاشتىڭ تۇبىنە بارىپ وتىردىم دا، ءىرى ارىپپەن «كۇلاش!» دەپ جازدىم. بار زەيىنىممەن قاستەرلەنىپ، كوركەم جازىلعان سول ەسىمگە ەرنىمدى باسىپ، ءسال وتىرىپ قالعان ەكەنمىن. سەلت ەتىپ قاراسام، جازۋ دىمدالىپ، سياسى جايىلىڭقىراپ قالىپتى. مۇنىمدى دا قۇپ كوردىم. «تاعى ءبىر ۇشىپ كورۋدىڭ» ءساتى كەلگەنىن، «جەتە السام»، ءوزىنىڭ اقىلبايعا ارناعان ساعىنىشتى جۇرەك سالەمىن تولىق جەتكىزەتىنىمدى جازىپ ەدىم. سوڭى جىرعا اينالىپ، لىقسىعان قاسىرەت تاسقىنى تاعى دا قاعىپ اكەتە جازدادى:
قوس گۇلدەي ەدى اتتارىڭ،
قوسىلىپ بىرگە جاتتالدىڭ.
جان ساۋلەم ءۇشىن اتىڭنان -
ءسۇيدىم دە، قوش تۇر، اتتاندىم! -دەگەن شۋماقتان كەيىن جۇرەگىم جۇلىنىپ قالىپ، سۇلدەرىم كەتىپ بارا جاتقان اشتى دا اۋىر زار اعىتىلاتىن بولعان سوڭ توقتاتا قويدىم; شىدامىمى جەتەر ەمەس. حاتتى بۇكتەپ، قاجياكبارعا تاپسىردىم....
ەرتەڭىنە جىلماڭ قاققان كوك ات تا، جىلتىراعان قارا ەتىك تە كەلدى. كۇلاننىڭ «جول بولسىن» ايتىپ، ىستىق ىقىلاسپەن تىلەۋلەستىك بىلدىرگەن قىسقاشا حاتىن تاپسىرىپ الدىم. اسا اياۋلىسىن ۇزاتقانداي، امان كورىسۋىمدى، ءوزىمدى ساقتاۋىمدى تاپتەشتەپ تاپسىرىپتى.
جىرىندى اعالارىمىز ەر-توقىمدى دا قۇراستىرىپ جىبەردى. «الدىمەن وسى تۇستان تۇستىك تاۋعا جەتىپ الايىق» دەسىپ، ءتۇن قاتا جونەلدىك.
جۋساندى جازىق دالادا بۇلاڭ قۇيرىق جۇرىسپەن اندىزداپ، بولىنە-بولىنە تارتىپ كەلەمىز. الاكەۋىم اي ساۋلەسى بار سالقىن ءتۇننىڭ اڭقىعان، تۇنىق اۋاسى مەن جىلپىڭ كوكتىڭ ءجۇرىسى سەرگىتە الماي، ءتىپتى تىمىرسىق تۇنەكتەي باسىپ، تىنىسىمدى تارىلتا تۇسكەندەي بەيجاي ەدىم. قاجياكباردىڭ مەنى توپتان وڭاشالاپ، جەكە الىپ شىققانىن دا سەزبەپپىن.
- بيعان، الگى حات جازىسقان قىزىڭ كىم، ءجۇنىن ايتشى؟ -دەپ سۇرادى.
- ول - مەنىڭ ءبىر ۇستازىمنىڭ قالىڭدىعى.
- ولاي ەمەس شىعار؟! -دەگەندە قاجياكباردىڭ كۇلىمسىرەگەنى بايقالدى.
- راس سولاي!
- ءاي، سەنبەيمىن!.... ول سەنىڭ حاتىڭدى وقي سالا، كوز جاسىن ىرشىتىپ جىبەردى. اسىققانىما قاراماي، ۇيىنە ەرتىپ اپارىپ، ءشاي جاساپ قۇيا سالا، حات جازىپ وتىرىپ جىلادى. سەنى ماعان تاپسىرۋى اكە-شەشەڭنىڭ جىلاۋىنان دا قيىن ءتۇستى; جىلاي جالىنىپ تاپسىردى... جاي دوستىقتىڭ ەڭ قيماسى دا ولاي بولماس!
- سۇيگەن جىگىتىن ماناستان وتكەن سوڭ كورەرسىز، اسا جاقسى... جاقىندا عانا كەتكەن... ول قىز - مەنىڭ اكە-شەشەمدەي ەڭ اياۋلى قامقورىم! -دەپ قالعانىمدا، مەنىڭ دە كوز جاسىم ىرشىپ كەتتى. تومەن قاراپ الىپ، ءۇنسىز ەگىلە بەردىم.
- انە! -دەدى جاستىق سەزىم كامالاتىنان اسىپ بارا جاتقان كەكسە جىگىت. ءاي، ءبىر تەرەڭ سىر بار-اۋ!... قىز دەسە، قىز-اق ەكەن ءوزى، قانداي جۇيرىك سەزىم! باۋىرىم، مەن كەدەيلىكتەن ءالى ۇيلەنە الماي جۇرگەنىممەن قىز جۇرەگىنە جەتىكپىن. مۇنداي قىزدىڭ سۇيگەنى قانشا جاقسى بولعانىمەن، ىشىنەن ونان دا ارتىق سۇيگەنى بولادى. سوندا دا اقىلعا جەڭدىرىپ توقتايدى. بارىنەن ابزالى - اقىلعا جەڭدىرۋ عوي. كىمدە-كىم اقىلعا جەڭدىرە الماسا، وقىسقا ۇشىرايدى; حاراپ بولادى! - وسىلاي ەسە سويلەپ كەلە جاتقان قاجياكبار كوز قيىعىمەن ماعان قاراي ءتۇستى دە، «ەڭلىك-كەبەك» داستانىن باستاي جونەلدى، كوپ قيسا جاتتاعان، قايسىسىن بولسا دا كەمەلىنە كەلتىرە، انىمەن جەتىلدىرە ايتاتىن قابىلەتىمەن باستادى. ارت جاعىمىزداعى قۋاتتار دا قۋىپ جەتىپ، تىڭداي ىلەستى....
تاۋ القىمىنا تاڭ اتا ىلىندىك. ءبىر قىرقادان اسىسىمىزبەن-اق كۇن شىعىپ، جارقىراي قالعان سوڭ، «بۇل بەتتەگى ەل كوزىنە شالىنبايىق» دەگەن سوزدەر كوبەيە ءتۇستى. (قۇتىبي تاۋىنىڭ قازاقتارى مەن وسى ماڭداعى قازاقتار اراسىندا جاڭجال بولىپ، جازعا سالى ءبىر ادام ولگەنىن ءبىزدىڭ قويشىلار دا ەستىگەن ەكەن. گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ وسى ەلدەگى سەنىمدى ءبىر باۋجاڭىنا «قۇيىرشىقتان قورعانۋدى» تاپسىرىپ، الپىس مىلتىق بەرگەنى ايتىلىپ جۇرەتىن.) كەش باتقانشا دالدالانۋ قامىمەن جىلعالاي جورتىپ، شيلەۋىتتى جارعا تۇستىك. جىلىپ اققان كىشكەنە عانا بۇلاق بار ەكەن.
- اتتاردى جاردان شىعارماڭدار! -دەپ تاپسىردى جول باستاۋشى سارى شال، - وت جاقساڭدار بىقسىمايتىن قۋ وتىن جاعىڭدار، ءتۇتىن شىقپاسىن!
قورجىن-قولاڭ، قاپ-موشەك، بوكتەرىنشەكتەردى ءتۇسىرىپ، اتتاردى جايلاستىرىپ، دامىلداۋعا ەرتوقىمدى ەندى عانا جاستانعانىمىزدا، مىلتىق ۇستاعان ەكى ءداۋ جار ۇستىنەن تونە قالدى.
- كىمسىڭدەر؟! -دەگەندە بىرنەشە جولداسىمىز ىرشىپ-ىرشىپ تۇردى. مۇنداي تەرگەۋشىمەن سىناسار كەزەڭگە سارى ساقالدى كوسەمىمىز دە تاجىريبەسىز ەكەن; قاۋدىراقتاپ-قالتىراپ تۇرەگەلگەننىڭ ءبىرى ءوزى.
- اسسالاۋماعالەيكۋم! -دەپ كەۋدەسىنە ەكى قولىن قويا ءيىلدى. - تارباعاتايدان مال ايداپ كەلگەن قويشىلار ەدىك، قايتايىق دەسەك، جول.... جول قۇرعىر بەكىپ قالىپتى.... سىزدەردىڭ ەلگە پانالاي تۇرۋعا كەلدىك!
«ارتى قۋىس قاشقىن ەكەنىمىزدى ءبىلدىرىپ قويدى-اۋ مىنا قاۋقالاق» دەپ كۇبىرلەگەن قاجياكبار، باسىن ەندى كوتەرە بەرگەندە مىلتىقتىنىڭ تاعى ءبىرى زىركىلدەپ جىبەردى. سەتىك مۇرىن جۋان سارى ەكەن:
- ە، پانالاي تۇرۋعا كەلسەڭدەر، اۋىلعا بارماي، ۇرىشا جارعا تىعىلىپ جاتقاندارىڭ نە؟! مىنىڭدەر اتتارىڭا، پايزىسورعا* تاپسىرىپ بەرەمىز!...
مالداسىمدى قۇرىپ، «كۇلىمسىرەي» قالعان مەن دە زەكىرە سويلەدىم تۇرەگەپ تۇرعاندارعا:
- ال، بارىڭدار ەندى ساقشىعا، اتتارىڭدى سونىڭ قوراسىنا «وتتاتىڭدار!...» تانىس اۋىلدارىمىزدى تاۋىپ ءبىر-اق تۇسەيىك دەسەك، اتتارىڭنىڭ وندىرشەگى ءۇزىلىپ كەتەتىندەي بولدىڭدار عوي!
- تانىس اۋىلدارىڭ كىم ەدى؟ -دەپ «سەتىك تۇمسىق سارى اتان» ماعان ءۇڭىلدى.
- وسىنداعى وقىعان ازاماتتاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ دوسىمىز. سولاردىڭ اۋىل-ۇيلەرىنە ۋاقىتشا ءبولىپ-ءبولىپ ورنالاستىرا تۇۋرعا ءبىز باستاپ كەلەمىز. بۇلارعا قازاق-قىرعىز ۇيىمى يەلىك ەتەتىد. ساقشىعا قايتپايدى; ۇلكەن ورىننان العان قاعازدارى بار! - دەپ تۇرەگەلىپ، كەۋدەمدى كەرە ءتۇستىم; ومىراۋداعى جياڭ جيەشىنىڭ باسىن انىقتاپ كورسەتۋ ءۇشىن ادەيى كەرىلدىم. قۋات تا تۇرەگەلىپ، قولىن ارتىنا ۇستاي مىعىمدانا سويلەدى:
- بۇلار تارباعاتايدان ۇكىمەتىمىزدىڭ قويىن ايداپ كەلگەن. قاتىن-بالالارىنان ايرىلىپ ىستەگەن سول ەڭبەگى ءۇشىن ارىلى-بەرىلى قۋالانىپ جۇرمەك پە؟ وسىندا پانالاتۋعا تاپسىرىلعان!
تۇرەگەپ تۇرعان قويشىلاردىڭ اجارىنا قاراي تۇسكەن سەتىك سارى قورجىن-قاپتارعا ءۇڭىلدى:
- مىنالارىڭ نەمەنە؟
- ازىقتىق ەت پەن ءشاي ەدى، قاراقتارىم! -دەدى سارى شال.
- قورجىنداعىلارىڭنىڭ ءبارى ءشاي كورىنەدى، سونى ساتۋ سىلتاۋىمەن وسى تاۋدى ساعالاپ ءجۇرىپ، شارقىيلارعا ءوتىپ الماقسىڭدار عوي!.... اتتارىڭدى ەرتتەڭدەر دە جۇرىڭدەر الدىعا ءتۇسىپ! -دەگەن سەتىك سارى سەرىگىن ىمداپ، جار ەرنەۋىنەن ارىراق ەرتىپ اپارىپ جۇرەلەدى. ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى تىڭدار ەمەس. «قانىمىز ءبىر قازاق ەدىك قوي، شىراقتارىم-اۋ»، «ءبىر مۇسىلمان، مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتىمىز عوي، راقىم قىلساڭدارشى» -دەسىپ قويشىلار شۋلادى. ەڭ كوپ ەڭىرەپ، زارلاپ تۇرعانى، ماعان ەتىكتىك اقشا قارىز بەرگەن تولەۋعازى مەن كوسەم شال.
- جالبارىنباڭىزدار، - دەدىم قاستارىنا بارىپ، - اناۋ ەكى قۋ الىستاپ بارىپ، نەنى اقىلداسىپ وتىرعانىن سەزبەيسىزدەر مە؟ بۇدان دا قاتتىراق قورقىتىپ، بار ءشايلارىڭدى سىپىرىپ الىپ قويا بەرمەك. سىزدەردىڭ ۇرىمجىگە كىرىپ-شىعىپ تۇرۋعا رۇقسات ەتىلگەن قاعازدارىڭىز بار ەمەس پە،، بۇلاردىڭ وزدەرىندە مۇنداي دا قاعاز جوق، سونى ۇستاپ وتىرا بەرىڭىزدەرشى، ءبىز سويلەسەلىك!
قۋات پەن قاجياكبار دا ارقايسىسىنا كۇبىرلەپ ءجۇرىپ، جۇرەكتەرىن ءسال ورنىقتىرعان ەكەن. جىم-جىرت وتىرىسا قالدى.
- قانشا ءشاي السا دا قويا بەرەتىن ەتسەڭدەر بولعانى عوي! - دەسەدى.
ەكى مىلتىقتى ورىندارىنان شيرىعا تۇرەگەلدى. اتتارىن جەتەكتەپ، جار باسىنا قايتا كەلە اقىرىستى:
- دايىندالدىڭدار ما، مىنىڭدەر اتتارىڭا!
- ءۇي، ءالى قوزعالماي وتىرعاندارىڭ نە! - دەپ مىلتىعىن كەزەنە قالدى ءبىرى. - وق جەگىلەرىڭ كەلىپ وتىر ما!؟
- سىزدەر مىنا قاعازدى كورىڭىزدەر الدىمەن، -دەپ قاجياكبار حانزۋشا جازىلعان تاڭبالى قاعازدى بيىك كوتەرە تۇرەگەلدى، - مىلتىق تۇرماق سارى اياقتاردىڭ پۋليمەتىنىڭ الدىنان دا وسى قاعازبەن وتە بەرەمىز. سىزدەر، قازاق ازاماتى، سولار قۇرلى بولمايسىزدار ما؟
- قاعاز-پاعازدارىڭ كەرەك ەمەس، ۇكىمەتتىڭ بىزگە مىلتىق بەرگەندەگى تاپسىرماسىن ورىندايمىز! -دەدى سەتىك سارى، - بۇل وڭىرگە شەت ادام كەلسە، ەشقانداي كۋالىگىنىڭ كەرەگى جوق، ايداپ اپارىپ، ساقشىعا تاپسىرۋدى بۇيىرعان. جۇرمەگەنىن اتۋدى دا تاپسىردى. جاندارىڭنىڭ بارىندا جۇرىڭدەر!
- سىزدەرگە ۇكىمەت قاعازى دا، ۇكىمەت بۇيرىعى دا كەرەكسىز دەمەگەن شىعار؟ - دەپ مەن كەكەتىندى شىرايمەن جىميدىم. سەتىك سارى ءسوز توسقانسىپ، ۇندەمەي قالدى. - ولاي ەمەس! -دەپ مىعىمدانا ساباقتادىم ءسوزىمدى. - باۋجاڭىڭىزعا الپىس مىلتىق نە ءۇشىن بەرىلگەنىن بىزگە انىقتاپ ۇقتىرىپ شىعارعان. قۇيىرشىقتان، بۇلاڭشىدان ەلدى قورعايدى دەپ بەرگەن. سوندىقتان، بۇل پاناسىزدار سىزدەردىڭ سايالارىڭىزعا پانالايدى. ونداي سەنىمى بولماسا، قاشقىن بولسا، مۇنداي مىلتىقتى اۋىلدا نەسى بار. كۇنباتىسقا قاراي ويىسىپ بارىپ تۇسە سالماي ما؟
- سەن قايدان؟... قايدا ىستەيسىڭ؟ -دەپ سۇرادى سەتىك سارى.
- مەن ۇرىمجىلىكپىن، قازاق-قىرعىز ۇيىمىندامىن. باۋجاڭدارىڭىزدىڭ اۋىلى قايدا، نۇسقاپ جىبەرىڭىز. مەن بارىپ كەلەيىن. ءسىز مىنا «جەمدەرىڭىزگە» قاراي تۇرىڭىز!
- ونىڭ اۋىلى الىس، تابا المايسىڭ.
- ەندەشە، ەڭ جاقىن اۋىلدى نۇسقاڭىزشى، ورالقان مۇعالىمنىڭ مەكتەبى وسى ماڭدا شىعار، باۋجاڭعا سونى جىبەرەيىن!
- جوق، ول.... قاراتاۋعا كەتكەن.
- باسقا مۇعالىمدەر بار شىعار، قايسىسى بولسا دا ءبىر كۇندىك ات تەرىن مەنەن ايامايدى!
- جوق، سەندەردى كۇتىپ تۇرا المايمىز، قازىر قايتىڭدار ارتتارىڭا!
- ەي، تەز مىنىڭدەر اتتارىڭا! - دەپ ۇزىن بويلى قاراسى اقىرا كوتەردى مىلتىعىن.
- جوق، ايدالا المايمىز، ايدالاتىن مالىڭ ءبىز ەمەس! - دەپ مەن دە تۇيىلە ءتۇستىم دە، اتىما بەتتەپ جۇرە سويلەدىم جولداستارعا. - مەن بۇلاردىڭ باستىقتارىن دا، باسى بارلارىن دا قازىر تاۋىپ كەلەمىن، قوزعالماي وتىرىڭدار، اتقانىن كورىپ الايىن!
- توقتا! -دەپ اقىردى سەتىك سارى مىلتىعىن ىڭعايلاپ، ماعان كەزەندى.
- مىلتىعىڭىزدىڭ كوتىنە قاراڭىز، نەشە وق بار ەكەن! -دەپ قۋات كۇلە اياڭدادى مەنىڭ سوڭىمنان. - وسى تاۋداعى بار قازاققا جەتە مە؟! جولحاتتى دا كورمەي، اۋىلدارىڭدى دا كورسەتپەي تۇرعانداعى ماقساتىڭدى تۇسىنەمىز، قوقاڭداماڭىز، شىراعىم!...
قۋات ەكەۋمىز ءبىر تۇكپىردەن اتىمىزدى جەتەكتەپ شىقساق، مىلتىقتىلار سارى شالدى جەكە شىعارىپ، سويلەسىپ تۇر ەكەن. سارى شال قاجياكباردى قول بۇلعاپ شاقىردى; تورتەۋ بولىپ كۇبىرلەستى. ءبىز اتتاردى ەرتتەپ جىبەرىپ، ولاردىڭ كەلىسىمىن ەلەمەيتىن بەينەمەن قاساقانا اتتانا جونەلدىك. ارتىمىزدان سارى شال، ونان سوڭ قاجياكبار قوسىلا ايقايلاپ، قول بۇلعادى.
- بولدى، - دەدى قۋات كۇلىپ جىبەرىپ، - ارزانداپ-اق توقتاسقان شىعار!
- جەكە ەكەۋى عانا جەمەك بولعانىن باۋجاڭ اۋىلىن الىستاتۋىنان-اق بىلگەنمىن، - دەپ مەن دە جىميدىم، - بۇلار ءبىزدىڭ ەل الدىندا اشكەرە ايدالۋىمىزدان قورقادى. ال قويشىلاردىڭ مىنا قاعازدارى تۇرعاندا بۇل اۋىلدا ۇستالۋدان قورقۋى - قويان جۇرەكتىك.
- سەن ورالقاننىڭ وسى اۋىلدا ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟!
- كەتەرىندە ايتىپ ەدى عوي مىلتىق العان باۋجاڭ اۋىلىنا تاعايىندالعانىن. مىنالاردىڭ مىلتىق شوشاڭداتۋىنان سول اۋىلدىق ەكەنى ەسىمە تۇسە قالدى.
جار ىشىمەن ەكەۋمىز قۇلداپ قايتىپ كەلە جاتقاندا، ەكى مىلتىقتى جار ۇستىمەن جەلە جونەلدى. مەنىڭ اتىمنىڭ ايىلىن اعىتىپ تۇرىپ قۋانا سويلەدى قاجياكبار:
- جەڭىس سەندەردىكى!... ءبىز كىسى باسى ءبىر-ءبىر ءشاي عانا بەرەتىن بولدىق تا، ول ەكەۋى وسى كەشتە ەشكىمگە كورسەتپەي، قۇتىبي وزەنىنە جەتكىزىپ سالاتىن بولدى.
ءبىر تۇنگە ونشالىق ءشاي بەرۋگە نەگە كوندىڭدەر؟
- ءبا...لە، باۋىرىم، ولار سەندەردىڭ دە بىزبەن بىرگە قاشىپ بارا جاتقاندىقتارىڭدى سەزەدى ەكەن. سونى كۇلە ايتىپ، ىشتەسە سويلەسۋگە وراي تاۋىپتى. «مۇنداعى كوپ ازاماتپەن تانىس ەكەن» دەپ سەن ەكەۋىڭنەن قورىقتى. باۋجاڭىنا بارساڭدار، پارانى ول قورقاۋدىڭ ءوزى عانا الىپ، بۇلارعا ونشالىق ەشنارسە تيمەي قالاتىنى سەزىلدى. سوندا دا ەكى-ەكىدەن ءشاي الۋعا شالىمىزدى يلىكتىرىپ بارا جاتىر ەدى، سەن ەكەۋىڭ جەلە جونەلگەندىكتەن ءبىر-ءبىر شايعا كونە قالدى. جالعىز-اق تاپسىرعانى - وزدەرى كەلگەنشە جار ىشىنەن ءبىزدىڭ شىقپاي كۇتۋىمىز عانا; باسقا بىرەۋ كورسە، پايداسىنا ورتاقتاسادى عوي! -دەپ كۇلدى قاجياكبار.
وسى كەزدە بۇيىرىمنەن بىرەۋ ءتۇرتىپ قالىپ ەدى، تولەۋعازى ەكەن.
- موينىڭدى بۇرا كەتشى! -دەپ جەڭىمنەن تارتىپ جەتەكتەي جونەلدى.
مالاقاي قۇلاعىن جارتىلاي قايىرىپ، ارتىنا بايلاي سالعان بەتى قۇم بوراننان كەلگەندەي توزاڭدانىپ تۇراتىن، ءاجىمدى وڭەز سۇرى، قانشا جىلدان بەرى الىپ ساتىپ، الداپ تارتىپ جۇرسە دە شىر بىتپەگەن تولەۋعازى، كۇن جارقىراپ تۇرسا دا مويىنىن ىشىنە تىعىپ الىپتى. وڭاشا شىعارىپ الىپ، ساۋدالاسارداعى داعدىسىمەن قولىمدى الا سويلەدى:
- بيعاش، مىنا مىلتىقتىلارعا ءبىر-ءبىر ءشاي بەرەتىن بولدىق قوي، اق مالىمىز سۋداي اعىپ، تەكتەن-تەكە كەتەتىن بولدى، لاج نە، قۋ جانىمىز ءۇشىن قيدىق. ەكەۋىمىز تالايدان كوشەلەس كورشىمىز. ونىڭ ۇستىنە مەنەن ءتورت ءشاي قارىز الدىڭ. مىنالارعا بەرەتىن ءبىر ءشايىڭدى تاعى دا مەنەن ال، بەسەۋ بولسىن، وسىعان «ءجا» دەيىك!...
وسى «ساۋدا» ۇستىندە عانا بايقادىم، بۇل الىپساتاردىڭ تىستەرى دە ارسا-ارسا ەكەن. اشىلا سويلەيتىن ۇلكەن اۋزىنان ەڭ تۇپكى ازۋى دا اش جىرتقىشتىكىندەي سويديا قالدى. كومەكەيى دە باسقاشا، تىم كەڭ كورىندى. بوبەشىگى بۇلكىلدەپ، جۇتىنىپ تۇر. اسا سۇركەي سەزىنىپ، مۇرنىمدى تىجىرا ءۇڭىلىپ قالىپپىن.
- ەندى شايعا قارىزدانسام قاجياكبار اعاعا قارىزدانباق بولىپ ۋاعدا بەرگەنمىن. ىزدەۋشى -قۇتقارۋشىم بولىپ كەلە جاتقان سونىڭ جۇگىن از دا بولسا جەڭىلدەتۋىم كەرەك!
- ونىڭ جۇگىن ءتىپتى كوپ جەڭىلدەتتىڭ، بيعاش، ون ەكى ءشايىن كوتەردىڭ. جانە مۇنداي شىعىنعا ۇشىراماي جەتەتىن باقانداي ون ەكى ءشاي وڭاي پايدا ما؟
- ول شايىمە ءشاي الامىن دەپ تاقاقتاپ تۇرعان جوق، ادامشا جاعدايىما قارايدى!
- شايىنە ءشاي الماعانىن كورەمىن عوي، باسى كورىنىپ تۇرعان مالدى سۋىرىپ الماي، پايدادان كەشەتىن ادام بار ما، بيعاش-اۋ؟ جانە مەنىڭ دە قۇتقارۋشىڭ ەكەنىمدى ۇمىتپاسسىڭ شىراعىم، ءتورت ءشايىما كەلگەن مىنا ەتىگىڭ بولماسا ۇزاق جولعا اتپەن جۇرە الار ما ەدىڭ؟... «ءجا» دەشى بيعاش، ءجا، بەرەكە تاپ! - دەپ تولەۋعازى قولىمدى تاعى دا ۇستاي الىپ، سىلكىلەپ-سىلكىلەپ جىبەردى. - ءجۇر ءشايىڭدى ال!
كوڭىلى ەندى ءجاي تاپقانداي بولعان سارى شال قولىن ارقاسىنا قايىرا مامىرلاپ، بىزگە جاقىنداپ قالعان ەكەن:
- وي، نەمەنە مىنا ساۋدالارىڭ؟! -دەگەندە جالت قايرىلدىم. ىزام مۇرنىمنان شىققانداي مىرس ەتە ءتۇسىپپىن.
- مىناۋىڭىز «ەتىك كيگىزگەن ءتورت ءشايىم بەس ءشاي بولسىن، تاعى ءبىر ءشاي ال» دەپ قىساپ تۇر!
- ەندى نە ءۇشىن الادى ەكەنسىڭ؟... ويپىر-اۋ، ويپىر-اۋ!...
- مىلتىقتىعا بۇل دا ءبىر ءشاي تولەمەي مە، اركىمگە تەلمىرمەي، تاعى دا مەنەن الا سال دەپ تۇرمىن، - دەپ تولەۋعازى قايىردى جاۋابىن، - «سىي قىلساڭ، سىپىرا» دەگەن.
- ە، بۇل ەكى ازامات ءشاي تولەيدى دەپ كىم ايتتى ساعان؟ ەكەۋىندە ءشاي جوق ەكەنىن ايتقانىمىزدا مىلتىقتىلاردىڭ وزدەرى كەشىرىم ەتتى.
كوسەم شالدىڭ بۇل كەدەرگىسىنەن دە ءبىر كەسەك پايدا كورگەندەي وزەۋرەي جۇتىندى تولەۋعازى:
- ولاي بولسا، جاقسى ەكەن، جيىرما بەس ءشايدى جيىرما جەتىمىز ءبولىپ تولەيمىز!
- قايتىپ؟ - دەدى سارى شال، قويۋ قوڭىر ساقالى ءدىر ەتە ءتۇسىپ، قىسىقتاۋ كوزى باجىرايا قالدى.
- بۇل ەكەۋى دە جولاۋشى بولعان سوڭ، جول شىعىنىن تەڭ تولەمەي مە؟.... قايسىنىمىزدان ارداقتى، ارينە، تولەيدى!
- پو...پو-پو، نەتكەن قارا قاسقا ەدىڭ، شىراعىم؟... وسى ەكى جىگىت بولماسا قايتا ايدالىپ كەتە بەرەتىن ەدىك قوي، ەڭ بولماعاندا بار ءشايىمىزدان ايرىلار ەدىك. جانىمىز ءۇشىن بار ءشايدى قۇرباندىققا اتاپ شۋلاپ تۇرعانىمىزدا كەۋدەسىن مىلتىققا توسەپ قۇتقارعان وسى جىگىتتى تاعى ءبىر ۋىس شايعا قارىزدار ەتپەكپىسىڭ؟...
- ناعىز يت-شوشقانىڭ بالاسى ەكەنسىڭ! - دەپ ءبىر جىگىت جەتىپ كەپ تونە ءتۇستى تولەۋعازىعا. سارى شال الدىن توسا بەردى دە، ول ۇمتىلا ءتۇستى. - مال تۇگىل، وسى جولدان جانىڭ قالارىن قايدان ءبىلدىڭ، نيەتىڭدى س... قورقاۋ!... بار ءشايىڭدى قۇتقارىپ تۇرسا، ءبىر ءشاي سالىق سالماقپىسىڭ تاعى دا؟!...
قاجياكبار ءتورت ءشاي قولتىقتاپ كەلدى دە، ۇمتىلىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ الدىن توستى:
- تىلەۋ جولىندا كەلە جاتىرمىز عوي، تيمەي-اق قوي بۇل يتكە!... ءجا، تولەۋعازى، بيعابىلدى ساعان قارىزدار ەتكەن مەن ەدىم، ۇلكەن پالەگە قالدىرا جازداپپىن! مىنە ءشايىڭ، بەرەكە تاپ!
تولەۋعازى سىرت اينالىپ ءجۇرىپ كەتتى:
- مەن جولدا الامىن دەپ بەرگەنىم جوق! - دەپ مىڭگىرلەي جونەلدى. قاجياكبار ءتورت ءشايدى ۇسىنىپ، قۋالاي ەردى:
- ولىمنەن قايتقان ازاماتتى بارعان سوڭ تاعى قيناسىن دەپ المادىم مەن سەنەن!... نيەتىڭ وزىڭە عانا جولداس بولسىن، ءما، ءشايىڭ، ال دا، قىلقىڭداماي اۋلاق ءجۇر ماڭىنان!...
تولەۋعازى قاشىپ، ءتورت ءشاي سوڭىنان قۋالاپ جۇرگەندە باسقا قويشىلار ونىڭ جۇگىن اتىنىڭ قاسىنا اپارىپ تاستاپ ەدى. قاشىپ بارىپ جار ۇستىنە شىققان تولەۋعازى ماعان داۋىستادى:
- بيعاش-اۋ، بيعاش، كەشىر مەنى، كەشىر، بارعان سوڭ قۋزامايىن! نە بەرسەڭ... ءاي، قاشان بەرسەڭ ءوزىڭ... بەرەسىڭ... قىسامايىن، مىنە، ەكى قولىم توبەمدە!
- ءتۇس جاردان!... ۋاعداسىنىڭ سيقىرىن قاراشى مىنا اش ءبيتتىڭ! -دەپ قويشىلار كۇلىستى.
- اش بيت بولعاندا دا اۋماعان ارىق سيىردىڭ ءبيتى، كورمەيمىسىڭ جاعىن!...
تولەۋعازىنىڭ كۇبىرمەن نە دەپ جالىنعانىن ەستىمەدىك، قاجياكبار ءتورت ءشايىن قولتىقتاپ قايتىپ كەلدى. كوپشىلىك وت جاققان جەردەن تەزەك تەرە قايتىپ كەلە جاتقان «اش ءبيتتى» قايتا قۋدى. سەرىك قويشىلار:
- جوعال، كاپىر، ارى كەت، مىنا نيەتىڭنىڭ كەسىرى تيەدى بىزگە!
- اۋلاق كەت بىزدەن، جيىرما بەس ءشايدى ءوزىمىز-اق تولەيمىز!
- جانىمىزدى قۇترقارۋعا اقسارباس نياز ايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا سەنىمەن بىرگە جۇرسەك جازىم بولارمىز، كەت، ءوز بەتىڭمەن كەت!
- جانىمىزدى تىلەپ تۇرعاندا ءتانىمىزدى كەمىرەتىن ارام ەكەنسىڭ! كەساپاتىڭ وزىڭمەن كەتسىن، اۋلاق كەت!
- مال تۇگىل، باس قايعى بولىپ تۇرعانداعى قۇلقىنىڭ مىناۋ، جايشىلىق ۋاقىتتا نە وڭدىرارسىڭ، جوعال كاپىر، جوعال!...
ارقايسىسىنا ءبىر جالتاقتاپ تۇرىپ قالعان تولەۋعازى ەشقايسىسىنان جىلىراق راي كورە الماي، جۇگى بارعان جەرگە كەتتى. بوكتەرگەن ءشايى كوپ بولعاندىقتان، باقىرىن اۋىرسىنىپ، سانپاكۋگە تاستاپ شىعىپتى. سۋ تولتىرعان جالعىز تەمىر تەگەشىن وتقا سالىپ، بىرىلداتىپ وتىرعاندا، تاماقتانىپ بولعان كوپشىلىك كوز ىلىندىرۋگە جاتىپ ەدى، كۇن باتا باس كوتەرسەك، تولەۋعازى ءالى بىرىلداتىپ وتىر ەكەن.
كوسەم شال مەن قاجياكبار توقتامداعى ءشايدى جيۋعا كىرىستى. تولەۋعازى ءبىر ءشايىن الا جۇگىردى بىزگە قاراي. «ارى كەت، ءوزىمىز تولەيمىز»، «بىزگە ەرسەڭ، اتىڭنىڭ اياعىن شاعامىز» دەگەن كىجىنۋلەرگە قاراماي، جەتە كەلىپ جۇگىندى:
- كوكەتايلار-اۋ، قويدىم دەدىم عوي ەندى، قويدىم!... تيىن قۋىپ ۇيرەنگەن قۋ باسىمدى قويدىم اياقتارىڭا، مىنە... مىنە! -دەپ ەتپەتتەي سوزىلىپ جەتىپ، قوسا سالدى ءشايىن. باعاناعى ۇرۋعا ۇمتىلعان جىگىت لاقتىرىپ تاستاپ ەدى، كوسەم شال قوزعالىپ، ءبىر كەسىمگە تياناقتاتاتىن ىڭعاي ءبىلدىردى:
- جىگىتتەر، «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەيدى. مەكەگە قاجىعا جۇرگەندەردىڭ كەمەسىندە بۇرىن مىسىق ولتىرگەن ءبىر ادام بولسا، بۇكىل كەمە سۋعا باتادى دەيتىن ءسوز بار. مىنا ارام دا سول مىسىقتىڭ ءبىرى شىعار، جالعىز تاستاپ كەتسەك ولگەنى. ال، قوسىپ الا جۇرسەك، كەمەمىزدى كۇپىرلىك ءىندىنى باتىرادى سۋعا!... سول سەبەپتى بىزگە قوسىلماي، ارتىمىزدان عانا ىلەسىپ وتىرسىن!
- ولاي بولسا، دەدى ءبىر جىگىت، - ءوز ىستەگەنىن وزىنە ىستەيىك، مىنا جيىرما بەس ءشايدى بارلىق ءشاي سانىنا قاراي ءبولىپ تولەيىك! بۇل تاقىستىڭ ءشايى ارقايسىنىمىزدىكىنەن ەكى ەسە كوپ. ەكى ەسە ارتىق تولەسىن!
- ياپىر-اي، از بولسىن، كوپ بولسىن، بارىمىزدىكى ءبىر-ءبىر ات كوتەرىپ كەلە جاتقان ءشاي عوي، اعاتايلار! - دەپ تولەۋعازى باسىن قاسىعاندا قاجياكبار كۇلىپ جىبەرىپ، قولىن ءبىر-اق سىلتەدى:
- كەرەك جوق، يتكە قاراپ يتتىك قىلساق، ادامدىعىمىز قايسى! جالعىز-اق بىزگە قوسىلماي، الىستان، ارتىمىزدان عانا ىلەسسىن!
ىمىرت ۇيرىلە جار باسىنا ءۇش ادام جەتىپ كەلدى. بىرەۋى وگىز مىنگەن بالا ەكەن. ءشايدى قاجياكبار ءبىر-بىردەن ساناپ، جار ۇستىنە شىعارىپ بەردى دە، بالا تەڭدەپ الىپ قايتتى. ەكى مىلتىقتى ءسال قۇلداپ بارىپ، سول جاردىڭ ىشىنە ءتۇستى دە، وزدەرىنەن الىسىراق ىلەسۋىمىزدى بۇيىرىپ، جونەلە بەردى.
تۇكپىر-تۇكپىر قاراڭعى سايلاردى قيالايتىن تاستى سۇرلەۋ-سوقپاقتاردى ارەڭ تاۋىپ، بارانعا ءۇنسىز ىلەسۋمەن ءتۇن ورتاسىن دەڭگەيلەتىپپىز. وزەن سارىلى ەستىلگەن تەرەڭ شاتقالعا تۇسە بەرىپ ەدىك، وڭ جاق تۇسىمىزداعى قيا بەتتەن «سول جەرگە توقتاڭدار» دەگەن بۇيرىق ەستىلدى، ات تىزگىنىن تارتا قويدىق. جيىرما بەس ءشايدى اسقازاندارىنا ءسىڭىرىپ بولعان مىقتىلار ەكەن:
- ال، جاقسىلاپ تىڭداپ الىڭدار، ءبىز وسى جەردە قالامىز! - دەپ نۇسقاۋىن باستادى سەتىك سارى. - سول بەتتەرىڭمەن تارتا بەرىڭدەر. مىناۋ سانجى وزەنى، تۋرا كەسىپ ءوتىپ، قيىس ءور جاقتاعى قۇرعاق سايعا ورلەڭدەر، كەزەڭگە شىعاسىڭدار. كەزەڭنەن ارى قاراي كۇنباتىسقا تۋرا تارت، سايعاقتى ءۇش-ءتورت زيراتتىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى بەتكەيدە سۇرلەۋ جول بار. ول ەكى جاعى بيىك جارتاستى قۇر اعىنعا تۇسىرەدى. قۇر اعىن قۇتىبي وزەنىنە تۇسىرەدى. ال، جولدارىڭ بولسىن!
- شىراقتارىم-اۋ، قۇتىبيگە جەتكىزىپ، ارجاعىنا جول كورسەتپەك ەدىڭدەر عوي! -دەپ شال اتىنان تۇسە، ورلەي ۇمتىلدى بەتكە.
- توقتا، سول جەرگە! - دەپ سەتىك سارى ءبىزدىڭ كوسەم سارىنى زەكىپ توقتاتتى دا، قايتا جۇمسارا سويلەدى. - جەتكىزگەن دەگەن وسى، سانجىعا جەتكىزىپ، قۇتىبيگە جول كورسەتتىك. ودان ارى دا ۇلى تاۋعا جاقىنداماي، وسىلاي بوكتەرلەي بەرسەڭىدەر، بۇل بوكتەردە قازىر ەل جوق!... ءبىز سەندەردىڭ وبالدارىڭا قارادىق، سەندەر دە ءبىزدىڭ وبالعا قارايسىڭدار، قۇتىبيعا جەتكىزەمىز دەسەك تاڭ اتقاندى قويىپ، ءتۇس اۋادى، ول بىزگە جاۋ ەل، ۇستالىپ قالساق ولتىرەدى. سەندەر دە امان وتىڭدەر، اۋىلىمىزعا ءبىز دە امان جەتەيىك!
قوس ءبورى جورتا جونەلگەندە، ءبىز جىم-جىرت تۇرىپ قالىپ ەدىك، اۋدەم جەردەن سەتىك سارىنىڭ زىركىلى ەستىلدى:
- كىمسىڭ؟!
- اعاتاي-اي، مەن ەدىم، ءبىر ءشاي بەرىپ، سوڭدارىڭىزدان ىلەسكەن ءمۇساپىردىڭ ءبىرىمىن! -دەگەن تولەۋعازىنىڭ جان داۋىسى شىققاندا كوسەم شالىمىز دا كۇلىپ جىبەردى.
- ال، قۇدايعا سيىنىپ ءجۇرىپ كەتەلىك ەندى، -دەدى سونان سوڭ، ايتەۋىر جول باعدارىن نۇسقاپ بەردى عوي، جولدارى بولسىن!
ولاردىڭ جولى بولعانىمەن، شىققان كۇننىڭ ساسكەسىنەن باستاپ، ءبىزدىڭ «جولىمىز بولماۋعا» اينالدى: ەكى جاعى قامالداي تۇتاسقان قىساڭ قۇزار جارتاستى قۇرعاق اعىنعا كىرىپ ەدىك، بىردەن ءتىزىلىپ شۇباپ، جورتىپ اياعىنا جەتە المادىق. سۋدا، ءۇزىپ الار بۇتا دا جوق، اتتارىمىز بۇرلىعىپ، بۇراتىلىپ قالدى. قىرسىقتى اعىننان شىعىپ الار جاتىقتاۋ كەتىگى دە، جاتاعانداۋ سەتىگى دە جوق، ءتىپ-تىك، ۇشپا قىزىل جارتاس بولدى دا وتىردى. تاس تاندىرداي قاپىرىق ىستىق كەنەزەمىزدى دە كەپتىرىپ كەلە جاتقاندا ودان دا زور كەسىرگە تاپ بولا قالدىق. جولىمىز شورت كەسىلىپ، كىسى بويى قۇلاما جار كىلت توقتاتتى. اتتان تۇسە-تۇسە قالىپ شوڭقيدىق. ارتقا قايتا شەگىنسەك، باسىنا جەتە الماي تۇگەل قۇريمىز دا، قۇلامادان سەكىرتسەك اتتار كۇيرەيدى. بۇل جەردە اتتىڭ كۇيرەۋى - ءوزىمىزدىڭ دە كۇيرەۋىمىز... تىم-تىرىس داعدارىپ وتىرعانىمىزدا اينالمادان اتىن جەتەكتەپ، ءىلبىپ تولەۋعازى شىقتى:
- اعاتايلار، قۇتقارىڭدار مىنا جۇكتەن، اتىم جۇرە الار ەمەس، ەكى دۇنيەدە قارىزى جوق! -دەپ بوزداپ جىبەردى.
- اكەڭنىڭ اۋزىنا ءشايىڭدى قۇيىپ س.... جولىمىزدىڭ وسى كەسىلۋى سەنىڭ كەسەلىڭ .... جوعال ارى! -دەپ بىرەۋى زەكىگەندە، تولەۋعازى ارتىنا قايتا قايرىلا ءىلبىپ ەدى. ءبىر-ەكى جىگىت قارقىلداي كۇلدى.
- بۇل ەكەۋىن شەشەلەرى «ولگەندە كۇلگىر» دەگەن قارعىسپەن قارعاعان ەكەن! - دەپ قۋات كۇبىرلەگەندە مەن كۇلىپ جىبەردىم. نۇريادان ايرىلعانىمدى ەستىگەننەن بەرى شىن كۇلگەنىم وسى-اق شىعار. ىتىپ تۇردىم ورنىمنان.
- مىنا جاردىڭ تاعانىنا قۇم تاۋىپ توگەيىك پە، جىگىتتەر؟ -دەپ كوسەم شال دا تۇردى ورنىنان. - تاسقىننىڭ سارقىراماسى بولعان سوڭ تومەنگى جاعىنا قايرانداعان قۇم تابىلار...
ايتقانىنداي-اق ويدىم-ويدىم ۇيىعان قۇم بار ەكەن. قورجىنداردى ءشايدان بوساتىپ الىپ، سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇستىك تە، ات تۇسەر جەرگە قالىڭداتىپ قۇم توكتىك. ءار اتتى سەكىرتىپ تۇسەردە ءبىر-ءبىر «اقسارباس» تاعى دا ايتىلىپ جاتتى....
بۇل قاتەردەن تۇگەل امان قۇتىلعانىمىزعا قۋانا اتتانىپ ەدىك، ءبىر بۇرىلىستان اينالا بەرگەنىمىزدە ارت جاعىمىزدان تاعى بوزدادى تولەۋعازى. الگى جاردان تورى ات ارى تارتىپ، توكەڭ بەرى تارتىپ تۇرعاندا شىلبىر ءۇزىلىپ، شالقاسىنان ۇشىرىپتى. بىرنەشەۋىمىز قايتىپ بارىپ، اتىن تۇسىرىستىك تە، زىلدەي ەكى قورجىنىن قۋات ەكەۋمىز بوكتەردىك...
- كوپتىڭ جۇگىن كوتەرەتىن نيەتىڭ كورىنسە، كوپ سەنى كوككە كوتەرەدى. كوپتى جەرگە قاراتساڭ، كوپ سەنى جەرگە تىعادى. وسى جولدا تۇسىنگەن شىعارسىڭ تولەۋعازى؟! - دەدى قاجياكبار قۇتىبي وزەنىندەگى قالىڭ توعاي اراسىنا تىنىققاندا. مايلى قوڭىر داستارقانىنا ونى دا قوسىپ الدى.
- ءتۇسىندىم، ءتۇسىندىم قاجىتاي، جار تۇبىندە قالا جازدامادىم با؟!... «كوپتەن شىققان كومۋسىز قالادى» دەگەن وسى ەكەن، تولىق ءتۇسىندىم....
بۇل تاقىسقا كوپتەن شىققان كومۋسىز قالاتىنىن ءتۇسىنۋ تىم قيىن ەكەنىن، ەكىنشى ءبىر تۇيىققا قامالعانىمىزدا ءبىز تولىق تۇسىندىك.
كۇن باتىسىمەن قۇتىبي وزەنىنەن تاعى دا ءتۇن قاتىپ اتتانىپ ەدىك. جىقپىل-جىقپىلمەن كەرىلدەسە جورتىپ، كەزەڭدەر اسىپ كەلىپ، جازىق دالاعا شىققانىمىزدا كۇن دە شىقتى. ۇلى تاۋدى جاستانعان جاپ-جايداق كەر جازىققا بادىرايىسىپ تۇرا قالدىق.
تومەنگى جاعىمىزداعى ۇلكەن جول الەم-تاپىرىق; كۇنشىعىسقا قاراي جوسىلعان ۇزاق شۇبىرىندى اربا; جۇك ءاۆتوموبيلىنىڭ اسىعىپ دىعىرلاتقانداعى ۇزاق-ۇزاق ايقايى ەستىلىپ تۇر. شاقىرايا كوتەرىلگەن كۇن الدىمىزداعى سۇرى دالادان قارساقتى دا مۇندالاپ كورسەتەتىندەي. بوكتەر جاعىمىز جانە ۋ-شۋ. ۇرگەن يت، ايقايلاعان ادام ، كىسىنەگەن جىلقى، موڭىرەگەن سيىر داۋىستارى. ءبىز پانالارلىق دالدا، كىرەرلىك ءىن تابىلار ەمەس. الدىمىزدا، نەداۋىر الىستا دارا كولبەگەن قىزىل جوتادان باسقا قولداپ-قورعايتىن ءپىرىمىز جوق سياقتى. ات ايىلىن مىقتاپ تارتتىق تا، شابا جونەلدىك. كولدەنەڭ قىزىلدان كورىنگەن جالعىز «سايعا» سۇڭگىپ كەپ بەرىپ ەدىك، ول ساي ەمەس، اپانداي عانا تۇيىق ەكەن. ماڭدايىمىز تاق ەتىپ، بيىك جارتاسقا تىرەلگەندە قۇيرىعىمىز اڭىرايىپ، الاڭ-اشىقتا قالدى. ەكى-ءۇش جىگىت جارتاسقا جابىسىپ جاياۋ قيالاپ شىقتى دا، جاتا-جاتا قالىستى. لەزدە قايتا دومالادى:
- ويباي، ارعى بەتى ءتىپتى تىك جار ەكەن، بىقىعان قالىڭ سارى اياقتىڭ ۇستىنەن شىعىپپىز! -دەپ بىرەۋ مالىمدەگەندە تولەۋعازى اتىن جەتەكتەپ، كەيىن شەگىنە جونەلىپ ەدى; جوتادان تۇسكەندەر: «مىلتىعىن يىعىنا سالعان ءبىر سارى اياق شاڭقىلداپ اندەتىپ ءجۇر» دەگەندە، تولەۋعازى اتىنا مىنە قاشتى. ونى كورىپ تاعى ەكەۋى زىتا جونەلدى.
- توقتاڭدار، اقىلداسايىق! -دەپ كوسەم شال داۋىستادى دا، ءۇش-ءتورت جىگىت اتپەن قۋىپ بارىپ، ارتقى ەكەۋىن قايىرىپ اكەلدى.
تولەۋعازى بار ءشايى بىزدە قالعانىنا قارايلاعانداي، ءبىر شاقىرىمداي الىستاپ بارىپ، اتىنان ءتۇستى دە، جاپ-جازىق دالاعا جاتا قالدى. جاسىرىنعانى ەكەن، بۇلاي «جاسىرىنۋدى» بىلمەيتىن «اقىماق» تورىسى ءبىر موشەك تولى بوكتەرىنشەگىمەن سەرەيىپ تۇر.
- مىنانىڭ ارتى تەرەڭ ساي دەيدى، تاسىرقاي وزەنىنە جەتكەن سياقتىمىز، -دەدى شال، - مەن قارتايعان اداممىن عوي، سارى اياق باسىپ جاتسا دا بارىپ، انىعىن بىلەيىن، سەندەر وسى جەردە قوزعالماي، ءشاي قايناتىم ۋاقىت كۇتىڭدەر... ەگەر كەشىكسەم، ۇستالعانىم. ولاي بولعاندا، بىردەن-ەكىدەن عانا ءبولىنىپ، تاۋعا تارتىڭدار. بۇلاردان كورى قازاق قاراقشىلارىنىڭ قولىنا تۇسۋلەرىڭ جەڭىل، ايتەۋىر اتپايدى عوي!
وسىنى ايتا سالا سول جاق بۇيىرىمىزدەن قيالاپ، اسا جونەلدى شال... كوبىمىزدى تىقىرشىتقان ءبىر ساعاتتان سوڭ شات داۋىسى ەستىلدى:
- ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى... ءوز ەلىمىزگە، مۇسىلمان تۋىستارىمىزعا جەتىپپىز! - دەپ كەلە اتىنان دومالاپ ءتۇستى. - بۇل جاقتا گومينداڭ قالمادى دەيدى! باعاناعى كورگەندەرىڭ مىلتىقتى قىتاي ەمەس، يىعىنا شالعى اسقان دۇڭگەن ەكەن، سونىڭ ءوزى ايتتى.... گومينداڭنان ءتىپتى قۇتىبيگە دەيىن تازارىپتى... سارى اياقتار ماناستىڭ وزىندەگى اكوپتارىنا عانا تىعىلىپ جاتىر ەكەن. «ولار بۇل جاققا شىققاندى قويىپ، ىنىنەن باس شىعارماعالى قاشان» دەپ كۇلدى دۇڭگەن...
قۋانىشپەن تاسقىنداپ كەلگەن سارى شال وسى حاباردى اعىل-تەگىل سارقىراتىپ تۇرعاندا، قۋات ەكەۋمىز كەۋدەمىزدەگى جياڭ جيەشىنىڭ باسىن جار ۇستىنە لاقتىرىپ-لاقتىرىپ تاستادىق. ازىرەيىلدەن قورىقپاۋ ءۇشىن تاعىنىپ كەلە جاتقان بۇل باس ەندىگى ازىرەيىلگە ءوزى ۇستاپ بەرمەي مە!
* * *
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، قورقاقتىڭ ازىرەيىلى كوپ بولادى عوي. ازىرەيىلدىڭ ءوزى قورىقسا دا قورقاقتاردى تۇگەل ازىرەيىل دەپ تۇسىنەدى. باتىستان شىعىسقا قاراي جوڭكىلىپ بارا جاتقانداردان قورقىپ، كىرەرگە ءىن تابا الماي، بۇتىمىزعا تامشىلاتا قاشىپ كەلە جاتقانىمىزدا، سول قورقىتۋشىلاردىڭ وزدەرى بىزدەن قورقىپ، جاپالاي قاشىپ بارا جاتىپتى. قىلمىسسىز ادام قاشا ما. دەمەك، بۇل وڭىردە ءورىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى قىلمىس كىرىپتارى بولعانى عوي. وسى ارادا وتكىزگەن تاعى ءبىر ايرىقشا زور قىلمىسىمدى قاعىپ الا قويعان شىعارسىز. جياڭ جيەشىنىڭ باسىن «قاستەرلەپ» بيىك جار ۇستىنە «شىعارمادىم با!»
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* ءمالىش - اينا، تاراق، ينە، ءجىپ، سابىن، تۇيرەۋىش سياقتى ۇساق ساۋدا بۇيىمدارى.
* پايزىسو (پايچۋسو) - ساقشى بولىمشەسى.
