باسى: ورالعاندار ەلى – يزرايل

جالعاسى: بوسقىندىق ءومىر. وتانسىز تاعدىر

جالعاسى: سيون تاۋىنا قايتۋ...

جالعاسى: قيالدان شىندىققا دەيىن...

جالعاسى: تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ جولىنداعى شايقاستار...

جالعاسى: تاۋەلسىز ءيزرايلدىڭ كوشى-قونى

جالعاسى: ءومىر شىندىعىنا اينالعان ۋتوپيا

ادامدار ءيزرايلدىڭ ەكونوميكالىق تابىستارى تۋرالى ويلاعاندا، ونىڭ الەمدە ەڭ وزىق اسكەري قارۋ-جاراقتاردى وندىرەتىن اسكەري ونەركاسىبىن ءسوز ەتەدى. بىراق، وسى ءبىر قۇمدى-ءشولدى ايماقتى قايتا تۇلەتكەن ەكولوگيالىق تابىستارىن ۇمىت قالدىرادى. شىن مانىندە ءيزرايلدىڭ ادامزاتقا ۇلگى بولارلىق مۇنداي تابىستارى وڭتۇستىكتەگى نەگەۆ ءشولىن قۇمداعى گۇلستانعا اينالدىرعان عاجايىپتارىن استىن سىزا وتىرىپ ايتۋعا بولادى.

1906 جىلى پولشالىق ەۆرەي جاس جىگىت پالەستيناعا ساپارلاي كەلەلىپ، يەرۋساليمگە بارا جاتقان جولدا سازدى القاپتى كەسىپ وتەدى. ول ەۆرەيلەر ءۇشىن قاسيەتتى سانالاتىن يەرۋساليمدەگى ءداۋىت پايعامباردىڭ باسىنا ءتاۋاپ ەتىپ قايتقان سوڭ، نەگەۆ ايماعىنا سوعادى. وسى ءبىر قۇتى قاشقان، سۇرەڭسىز ايماق جاس جىگىتتىڭ ساناسىنا ماڭگىلىككە جازىلىپ قالدى. ونىڭ اپتاپ كۇننەن قۋىرىلعان قۇم مەن تاستارى، سۋسىز قاتال تابيعاتتان قۋراپ، سارعايىپ كەتكەن وسىمدىكتەرى جەلمەن باياۋ تەربەلىپ، مۇڭلى ءان سالىپ تۇرعانداي ەدى. جاس جىگىت قۇمدى دالاعا قاراپ، جابىرقاپ-جاسىعان جوق. ىشتەي ءوز-وزىنە سەرت بەرىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە وسى دالانى گۇل جايناعان قۇتتى مەكەنگە اينالدىرۋعا بەل بايلادى. بۇل جاس جىگىت ءيزرايلدىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى داۆيد بەن-گۋريون بولاتىن.

يزرايل حالقى داۆيد بەن-گۋريوندى قۇمدى دالانى جان-تانىمەن سۇيگەن، ءتىپتى وعان جادىلانىپ قالعان جان دەپ قۇرمەتتەيدى. الەم ەلدەرى كوشباسشىلارىنىڭ بىردە-بىرەۋىنە ءوز حالقى وسىنداي اتاق پەن مارتەبە  بەرمەگەن شىعار. ول العاش رەت نەگەۆ شولىنە كەلگەن كەزدە ەشكىم دە ەمەس بولاتىن. بىلايشا ايتقاندا، ارابتاردىڭ مەكەنىنە كەلگەن قايداعى ءبىر كەلىمسەك، تىڭ يگەرەم دەپ تىراشتانعان جانكەشتى بىرەۋ سانالاتىن. سوعان قاراماستان، ول وسى ءبىر قۇمدى القاپتى باعىندىرۋعا بەل بايلاپ ەدى. سول كەزدەگى ارمانشىل جاس، بولاشاق ساياساتكەرگە ءتان اسقان سەزىمتالدىقپەن وسى ءبىر ەشكىمگە كەرەك بولمايتىن قۇلان جورتپاس قۇلا ءتۇزدى ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەۆرەيلەرگە بەرەتىن شىعار دەپ بولجادى جانە سونى ارماندادى. مىنە بۇگىن بۇل ايماق ءيزرايلدىڭ ايىرىلماس ءبىر بولىگى، گۇلگە ورالعان، تۇگىن تارتساڭ، مايى شىعاتىن  ەۆرەيلەردىڭ قۇتتى قونىسىنا اينالدى.  سول كەزدە كوپتەگەن ەۆرەي ەرىكتىلەرى پالەستينانىڭ سولتۇستىك ايماعىنا توپتالىپ، تىڭ يگەرۋدى باستاعان كەزدە داۆيد بەن-گۋريون ءوز ارمانىنىڭ جەتەگىمەن نەگەۆ ايماعىنىڭ سدە-بوكەر دەگەن جەرىنە كەلىپ، سول جەردەگى كيبۋتستىڭ قىزمەتىنە بەلسەنە ارالاستى. سول ءبىر ارمان قۋعان، البىرت تا ازاپتى كۇندەرىن ول : «تىڭ يگەرۋ كەزىندە ازاپتى ەڭبەكتەن شارشاپ-شالدىعۋ، اشتىق پەن ىندەت ءبىزدى كەزەك مازالايتىن. بىراق، جان قالاۋىمىزبەن جاساعان ەڭبەكتەن ءلاززات الۋشى ەدىك. سول كەزدەگى ارمان قۋعان ەرىكتىلەر بولاشاققا دەگەن سەنىم مەن تالپىنىستان قاناتتانىپ، جان سالا ەڭبەك ەتەتىن. ءتىپتى، ولار ايەلدەردىڭ كيبۋتستىڭ شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا ارالاسۋىنا جول بەرمەيتىن. سەبەبى، ايەلدەر ەڭبەككە ارالاسسا، بولاشاق ەۆرەي مەملەكەتىنىڭ يەلەرى سانالاتىن ۇرپاق تاربيەسىن بوساڭسىتىپ الۋى مۇمكىن عوي. وزدەرىنىڭ تالاپ ەتۋىمەن ەرلەرمەن قاتار ەڭبەك ەتەمىن دەگەن باسى بوس قىزدار اسحانا، بالاباقشا قاتارلى جەڭىل-جەلپى ەڭبەكتى مىسە تۇتپاي، ەگىس باسىندا ەرلەرمەن ەڭبەك جارىسىنا ءتۇسۋدىڭ ءوزىن وزدەرىنە باقىت سانايتىن»-دەپ ەسكە الاتىن. داۆيد بەن-گۋريون ءوز تاعدىرىن وسى قۇمدى القاپپەن بايلانىستىردى. 1953 جىلى ول پرەمەر-مينيستر قىزمەتىنەن كەتكەن سوڭ، دەرەۋ سدە-بوكەردەگى كيبۋتس جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتتى. ول ءوزىن ءبىر كەزدەگى پرەمەر-مينيستر ەمەس، كيبۋتستىڭ قاتارداعى ەڭبەككەرى رەتىندە سانادى. بىراق ءبىر قىزىعى، سودان باستاپ سدە-بوكەر اۋىلى ءيزرايلدىڭ بەيرەسمي ساياسي ورتالىعى سياقتى مەملەكەتتىك جوعارى لاۋازىمدى مانساپتىلارى مەن سالماقتى ساياسي تۇلعالاردىڭ اياعى ۇزىلمەيتىن مەكەنگە اينالدى. كەيىن ول تاعى مەملەكەتتىك قاجەتتىلىكتەن ۇلكەن ساياساتقا قايتا ورالۋعا ءماجبۇر بولدى. 1966 جىلى ول 77 جاسقا كەلىپ قارتايعان شاعىندا پارلامەنت دەپۋتاتى سالاۋاتىمەن سدە-بوكەرگە كوشىپ كەلىپ، جۇمىسىن جالعاستىردى. 1973 جىلى 87 جاسىندا سول ارادا قايتىس بولىپ، ءوز وسيەتى بويىنشا سول جەرگە جەرلەنىپ، قۇمدى دالادان ماڭگىلىككە تۇراق تاپتى.

داۆيد بەن-گۋريون قاتارلىلار قايتكەندە ەۆرەي قونىس اۋدارۋشىلارىنىڭ پالەستيناعا ىرگە تەۋىپ، تۇراقتاپ قالاتىندىعىن جانە ەۆرەيلەردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ نە ەكەندىگىن وتە جاقسى ءبىلدى. مۇنداعى ەڭ شەشۋشى ماسەلە سۋ كوزدەرى بولاتىن. جالپىلاما ايتقاندا، ءيزرايلدىڭ سۋ بايلىعى مۇلدە جەتكىلىكسىز. سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ جىلدىق جاۋىن-شاشىن مولشەرى 450-500 مم اينالاسىندا. وڭتۇستىك ءوڭىر 200 مم-گە دە جەتپەيدى. ەڭ وڭتۇستىگىندەگى قۇمدى القاپقا مۇلدە تامشى دا تامبايدى. وڭىرلىك جاقتان العاندا سولتۇستىكتە سۋ مولشەرى جەتكىلىكتى. ال ورتالىق پەن وڭتۇستىك ايماقتارى سۋدىڭ تاپشىلىعىنان زارداپ شەگەدى. سولتۇستىك ايماقتاردا سۋ ارنالارىنىڭ بىتەلۋىنەن كوپتەگەن سازدى القاپتار قالىپتاسقان. ماسەلەنىڭ كىلتى سولتۇستىكتەگى باسى ارتىق سۋدى ورتالىق جانە وڭتۇستىك ايماقتارعا جەتكىزىپ، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك بىردەي يگىلىكتەنەتىن جاعدايعا جەتكىزۋ.

1951 جىلدان باستاپ تاجىريبەلى سۋ شارۋاشىلىعى ينجەنەرلەرىنىڭ مۇقيات جوبالاۋىمەن 7 جىلعا جوسپارلانعان سۋ كوزدەرىن رەتكە سالىپ، اتىز-ارىقتاردى قايتا جاساۋ قۇرىلىسى قولعا الىندى. يزرايلدىكتەر يوردانيا وزەنىنىڭ ارناسىن وزگەرتىپ، 40 كم سوزىلعان كانال قازۋ ارقىلى گاليلەي تاۋىنان شىعىسقا قاراي حۋلا كولىنىڭ اينالاسىنان 6 000 گەكتار قۇنارلى، جاڭا ەگىس القاپتارىن قالىپتاستىرىپ، استىقتى ولشەممەن ۇلەستىرەتىن ءداۋىردى تۇپكىلىكتى اياقتاستىردى. ودان سوڭ سولتۇستىكتىڭ سۋىن وڭتۇستىككە اپارۋ قۇرىلىسى باستالدى. يزرايلدىكتەر تيۆەرياد (گاليلەي تەڭىزى) تەڭىزىنىڭ سۋىن ناسوسپەن تارتىپ، ونى بەلگىلى ءبىر بيىككە كوتەرگەننەن كەيىن، گاليلەي تاۋىنان اسىرىپ، باتىسقا قاراي ورتالىق جانە وڭتۇستىك ايماقتارعا جەتكىزەدى. بۇل جوبانىڭ قارجىلىق شىعىنى جويداقسىز بولۋىمەن بىرگە ساياسي جانە ءدىني كەدەرگىلەرگە دە تاپ بولدى. تيۆەرياد تەڭىزىنە قۇياتىن يوردانيا وزەنى يزرايل، سيريا جانە يوردانياعا ورتاق وزەن سانالادى.  سول سەبەپتى سيريا مەن يوردانيا يزرايلدىكتەردىڭ وزەن سۋىن مولشەردەن كوپ پايدالانۋىنا قارسى بولدى. بۇدان تىس، يوردانيا وزەنى ياھۋدي ءدىنى فاناتتارىنىڭ جۇرەگىندە قاسيەتتى سۋ سانالادى. وعان قول تيگىزۋ ءتاڭىردىڭ شامىنا تيەدى دەپ ەسەپتەلەدى.

ەكونوميكانىڭ كۇرە تامىرى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن پرەمەر-مينيستر داۆيد بەن-گۋريون 1953 جىلدان باستاپ سۋ قۇرىلىسىن باستاۋعا بۇيرىق بەردى. سيريا دا قاراپ قالعان جوق. ولار دا اۋىر تەحنيكالارىن يوردانيا وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا جىبەرىپ، وزەن سۋىن جوعارى جاعىنان بۇرىپ اكەتۋگە وقتالدى. داۆيد بەن-گۋريون ەش نارسەدەن تايسالماستان سيريانىڭ قۇرىلىس تەحنيكالارىن زەڭبىرەكپەن اتىپ، كۇل-تالقان ەتۋگە بۇيرىق بەردى. يزرايلدىكتەر تيۆەرياد تەڭىزىنىڭ  باتىس-سولتۇستىك بۇرىشىنان تەڭىز سۋىن 360 مەتر بيىكتىككە تارتىپ شىعارىپ، سودان سوڭ، كۇردەلى سۋ ارنالارى تۋننەلدەر، سۋ سورۋ قوندىرعىلارى جانە ديامەترى 2,74 م كەلەتىن بەتون قۇبىرلارمەن سۋدى 144,8 كم شالعايداعى ورتا جانە وڭتۇستىك ايماقتارعا جەتكىزدى. 1964 جىلدىڭ 5-مامىرىندا «مەملەكەتتىڭ سۋ ارناسى» دەپ اتالاتىن وسى ءبىر الىپ كەشەننىڭ قۇرىلسى اياقتالىپ، سۋ بەرىلە باستادى. وسى سۋ ارناسىنىڭ كومەگىمەن نەگەۆ ءوڭىرىنىڭ سۋمەن قامتىلۋى 75% ارتىپ، سول ارادان 57 000 گەكتار جەرگە جاسىل القاپ ورنادى. مىنە، سولاي قۇمدى القاپتى گۇلستانعا اينالدىرۋ جوباسى ارماننان شىندىققا اينالدى. ءبىر قىزىعى، «ءتاڭىردى شامداندىرامىز» دەپ بايبالام سالعان كەرتارتپا ءدىندارلاردىڭ ءوزى ءدىني تاپسىرلەردەن يەزەكيل پايعامباردىڭ «كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر الىپ وزەن قۇمدى كەسىپ اعادى»، «سۋ بارعان جەردىڭ بارىندە تىرشىلىك گۇلدەپ وسەدى» دەگەن ساۋەگەيلىك وسيەتتەرىن تاۋىپ شىعىپتى. جانە سول ارقىلى اللا ەلشىسىنىڭ ءبىر كەزدەگى ايتقاندارى تاۋەلسىز يزرايلدە شىندىققا اينالعاندىعىن الەمگە ايگىلەپ، جار سالىپ، جارنامالاپ جاتتى.

يزرايلدىكتەردىڭ ەڭبەكقورلىعى مەن اقىل-پاراساتى، داۋ جوق، قۇرمەتكە لايىق.

1952 جىلى اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىنان ماقتا ءوسىرۋدىڭ مامانى سەم حامبەرگ يزرايلگە تۋىسشىلاي كەلەدى. كىسى تانىپ، باعالاي بىلەتىن يزرايلدەگى ساققۇلاق ساياساتكەرلەر ول كىسىنىڭ كەلگەنىن دەرەۋ پرەمەر-مينيستر داۆيد بەن-گۋريونگە جەتكىزەدى. پرەمەر قولىنداعى بارلىق شارۋاسىن قايىرىپ قويىپ، دەرەۋ ول كىسىنى ءوز كابينەتىنە شاقىرىپ، قابىلدايدى. جانە وعان ءيزرايلدىڭ ماقتا وندىرىسىنە كومەك كورسەتۋىن قيىلا ءوتىنىپ، بىلاي دەيدى: «سەم مىرزا! ءسىز وسىندا ماقتا ءوسىرىڭىز. ءبىز ونى توقيتىن زاۋىت قۇرايىق!». پرەمەردىڭ ىزگى كوڭىل، شىنايى سەزىمىنە تولقىعان فەرمەر وعان كەلىسىم بەرەدى. بىراق ول نەگەۆ ايماعىنىڭ قاڭسىعان قۋ مەديان دالاسىن كورگەننەن كەيىن باسىن شايقاپ، كەرى قايتپاق بولادى. ءدال ونىڭ اتتانار ساتىندە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن ەشقانداي قاتىسى جوق ءبىر ادام ونى قالۋعا كوندىرەدى. سول كەزدەگى يزرايل قۇرلىق ارمياسىنىڭ شتاب باستىعى، گەنەرال يگاەل يادين وعان قيىلا ءوتىنىپ، ءيزرايلدىڭ باسقا وڭىرلەرىن دە ارالاپ قايتۋعا كەڭەس بەرەدى. سەم حامبەرگ مىرزا سولتۇستىكتەگى بەيت-شەان وزەنى جاعالاۋىنان  ماقتا وسىرۋگە قولايلى ەگىس القاپتارىنىڭ بارلىعىنا كوز جەتكىزەدى. ول دەرەۋ اقش-قا قايتىپ، 10 كۇننەن سوڭ امەريكانىڭ اتاقتى سۋ قۇرىلىس ينجەنەرىن ەرتىپ كەلىپ، ماسەلەنى مايشاممەن قاراۋعا كىرىسەدى. گەنەرال يگاەل يادين وعان جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ، اسكەري قوسىنداردى وعان كومەك كورستەۋگە بۇيرىق بەرىپ، يزرايل جەرىندە تۇڭعىش رەت ماقتانى تابىستى ەگىپ شىعارادى. مىنە، وسىنىڭ ارقاسىندا يزرايلدىكتەر نەبارى 10 جىلدىڭ كولەمىندە كيەر كيىمنەن دە ەشكىمگە الاقان جايمايتىن جاعدايعا جەتتى. قازىر يزرايل ورتا شىعىستا ماقتا ءوندىرىپ، ماقتا ونىمدەرىن ەكسپورتقا شىعاراتىن بىردەن-ءبىر ەل. يزرايلدەگى ماقتا ءوندىرىسىنىڭ كولەمى جەمىس القاپتارىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىن الادى. ماقتانىڭ بىرلىك ءونىمى جاعىنان الەمدىك كوشباسشى سانالادى.

يزرايلدىكتەر وزدەرىنىڭ جانكەشتى ەڭبەكقورلىعىمەن ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن شەشتى دەسەك، ولاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنداعى تولاعاي تابىستارى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ەڭ جاڭا جەتىستىكتەرىن ءساتتى پايدالانۋدىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە استى. يزرايلدىكتەر ءوز جەر اۋماعىنىڭ جارتىسىنان كوبىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامسىز شولەيت ايماقتار ەكەنىن، ءشولدى باعىندىرماي، ودان ءارى دامۋدىڭ بولمايتىندىعىن دا جاقسى تۇسىنەدى. بۇل جاقتا دايىن تۇرعان شەت ەلدىك تاجىريبە دە جوق بولاتىن. سول سەبەپتى، بولماشى سۋدى توكپەي-شاشپاي، ءونىمدى پايدالانۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنولوگيا عالىمدارى الەمدەگى ەڭ وزىق بۇركىپ سۋارۋ مەن تامشىلاتىپ سۋارۋ تەحنولوگياسىن تاپقىرلاپ، ازعانتاي سۋمەن اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ قاجەتىن وتەۋگە قول جەتكىزدى. ماماندار داقىلداردى ەگۋدىڭ مۇلدە جاڭا تاسىلدەرىن تاجىريبەدەن وتكىزىپ، تولاعاي تابىستارعا جەتتى. ولار الدىمەن سۋدى اياماستان ەگىستىك جەردى قاندىرا سۋارىپ، دەرەۋ توپىراقتى تىڭايتىپ، جەردىڭ قۇنارىن ارتتىراتىن جوڭىشقا تۇقىمىن ەگەتىن. جوڭىشقا جەر بەتىنە ءونىپ شىققان سوڭ، ونى بۇركىپ سۋارۋعا كىرىسەتىن.  مىنە، وسىلاي شولەيتتىڭ سارى ءتۇسى جاپ-جاسىل اتىزدارعا اينالاتىن. بۇدان تىس، ولار تاعى جاساندى جولمەن جاڭبىر جاۋدىرۋ، تەڭىز سۋىن تۇششى سۋعا اينالدىرۋ جانە قالدىقتى سۋدى قايتادان پايدالانۋ سياقتى تەحنولوگيالاردى كەڭىنەن پايدالانىپ، سۋدى ەكى ەسەگە دەيىن ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك الدى. ءيزرايلدىڭ سۋارمالى ەگىس القاپتارى 1948 جىلعى 30 400 گەكتار-دان 1988 جىلى 216 000 گا دەيىن كەڭەيدى.

يزرايل مەملەكەتى قۇرىلعاننان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءيزرايلدىڭ حالىق سانى ونداعان ەسە كوبەيدى. ال، اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ ونىمدىلىگى 20 ەسەگە جۋىق ۇلعايدى. ءيزرايلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى حايم ۆەيتسمان ءبىر كەزدەرى بىلاي دەگەن بولاتىن: «تەك بىزگە ءبىر توستاعان سۋ، ءبىر ءتۇيىر تۇقىم بولسا بولدى، ءبىزدىڭ ۇلتىمىز اشتان ولمەيدى». شىنىندا، ءيزرايلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ەۆرەي حالقىنىڭ اقىل-پاراساتىنا ەرەكشە سەنىمدى ەدى. ءيزرايلدىڭ بۇگىنگى جەتىستىگى دە سول اقىل-پاراساتتىڭ جەمىسى. يزرايل ۇكىمەتىنىڭ ءار جىلى يزرايل اۋىل شارۋاشىلىق عىلىم-تەحنيكاسىنا بولەتىن قارجىسى 100 ملن دوللاردان اسادى. بۇگىنگى كۇندە يزرايلدە 3500-دەن اسا جوعارى تەحنولوگيامەن شۇعىلداناتىن اۋىل شارۋاشىلىق كومپانيالارى بار، 7 اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى. وسىنداي عىلىم-تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جان قيارلىق ەڭىبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا، يزرايل شەكتى ەگىس القاپتارىنان جىلىجايلار ارقىلى ءتورت ماۋسىمدا دا توقتاۋسىز ءونىم الادى. ءبىر عانا قىزاناقتىڭ وزىنەن جوعارى تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن ءار گەكتارىنا ءار ماۋسىمدا 300 توننادان استام ءونىم جينايدى. بۇل اسپان استىنداعى اشىق اتىزداردىڭ 4 ەسەسىنە تەڭ. يزرايلدىكتەر ءۇشىن سۋدىڭ ءاربىر تامشىسى قىمبات. سول سەبەپتى، قالدىق سۋدىڭ 90% قايتا وڭدەلىپ پايداعا اسىرادى. بۇل اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى سۋدىڭ 20% قامتاماسىز ەتەدى. بۇگىنگى كۇندە يزرايل ءوز حالقىنا قاجەتتى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ءداندى داقىل، وسىمدىك مايى جانە ەت ونىمدەرىنەن تىس، باسقا قاجەتتى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىمەن ءوزىن تولىقتاي قامتاماسىز ەتۋگە قابىلەتتى. قامتاماسىز ەتىپ قانا قويمايدى، اسقان بولىگىن كوپ مولشەردە ەۋروپا ەلدەرىنە ەكسپورتقا شىعارىپ، ەلدىڭ ۆاليۋتالىق كىرىسىن تولىقتىرىپ وتىرادى. بۇدان بۇرىن دا ايتقانىمىزداي، يزرايل ورتا شىعىستاعى  جاراتىلىستىق شارت-جاعدايى بارىنەن ناشار مەملەكەت. بىراق، اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا جەتكەن جەتىستىكتەرىن كورشىلەرىمەن مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. كەشەگى  جەردىڭ سورلىسى، قۇلان جورتپاس قۋ دالا، مەڭىرەۋ قۇمدى القاپ نەگەۆ ايماعىنىڭ وزىندە وندىرىلگەن سانسىز شوق گۇلدەر اۋە تاسىمالىمەن ەۋروپا بازارلارىنا كۇن سايىن جونەلتىلىپ جاتادى.

وزگە ەلدىڭ تابىستارىمەن جەتە تانىسقان سايىن، ءوز جەرىڭ-ءوز وتانىڭ تۋرالى ويلاماۋ، تولعانباۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز، كەڭ بايتاق قازاقستانىمىزدىڭ ەكونوميكالىڭ الۋەتىن اياداي يزرايلمەن سالىستىرۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. بىزدەگى مۇمكىندىك ولاردى مىڭ وراپ الادى. حالقىمىزدى دا بىرەۋدەن كەم-قور جارالعان ساپاسىز توبىر دەي المايسىڭ. كەرىسىنشە ءبىز ءوزىمىزدىڭ تەكتى، جاسامپاز، ساۋاتتى، ءتوزىمدى، دانا حالقىمىزبەن كۇللى الەمگە ماقتانساق جاراسادى. ال، سوندا ەل جاساعان ەن بايلىقتى بىزدەر نەگە جاساي الماي وتىرمىز؟! مەن بۇل سۇراققا قازاقتىڭ قايراتكەر ۇلى، مارقۇم ايتان ءنۇسىپحانۇلىنىڭ كۇندەلىگىندەگى ءۇزىندى ارقىلى جاۋاپ بەرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىن. ول وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا قويىن داپتەرىنە بىلاي دەپ جازىپتى: «نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاي ءبىر جىلى يزرايلگە ساپارلاي بارعاندا، ءشول دالا مەن تاقىر تاۋلاردىڭ گۇلگە ورانعانىن كورىپ، تاڭ-تاماشا بولىپتى دەسەدى. سوندا ەۆرەي ارىپتەستەرىنىڭ ءبىرى: «سىزدەردە وسىلاي ەتە الاسىزدار ءالى-اق» دەگەندە ءبىزدىڭ پاتشامىز ويلانىپ جاتپاستان:   «ويباي-اۋ، مەن مۇنداي حالىقتى قايدان الامىن؟» دەپتى عوي.

مەن بولسام سونى ەستىگەن ساتتە: «مەن سەندەردەگىدەي دانا كوسەمدى قايدان الامىن؟» دەپ قارسى سۇراق قويار ەدىم-اۋ ەۆرەيلەرگە.

يزرايل ۇرپاقتارى الا-قۇلالىعى جونىنەن بىزدەن بەتەر ەدى. بىراق كوسەمدەرى سونداي قىرىق جاماۋ ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرە الدى. ءتىلىن دە، ءدىنىن دە، ءدىلىن دە قورعاپ، دامىتا ءبىلدى. گولدمەيەر سياقتى اڭىزعا اينالعان ادامدارى بولدى. ال بىزدە حالىق جۇرەگىنەن ءدال وسىنداي ورىن تاپقان كىمدەر بار؟ ولار اقىل-پاراساتىمەن عانا ەمەس، جەكە باسىنىڭ ىرىلىگىمەن دە حالقىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. ولار حالقىمەن بىرگە توڭدى، حالقىمەن بىرگە اشىقتى، حالقىمەن بىرگە بار تاۋقىمەتتى تارتتى، قۋانسا قۋانىپ، جىلاسا بىرگە جىلادى. اقىرىندا حالقىمەن بىرگە بيىككە كوتەرىلدى.

ال بىزدە شە؟.... ءاي، قايدام.....»(ايتان ءنۇسىپحانۇلى «قايعىڭدى قايران قازاق ارقالادىم..» 2-توم، 10-11بەت. ) - دەپ كوكىرەگى قارس ايرىلادى.

مەنىڭ رۋحاني ۇستازىم ايتان ءنۇسىپحانۇلى قازاعىنىڭ قايعىسىن قايىسپاي كوتەرە ءجۇرىپ، مەزگىلسىز باقيلىق بولدى. ول كىسى دە يزرايلداعىداي ادىلەتتى ساياسي جۇيەنىڭ تاۋەلسىز قازاقستاندا ورناعانىن ارماندادى. ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنگى كوشباسشىلارىنان الاش ارىستارىنداي جان قيارلىقتى، يزرايل كوسەمدەرىندەي قارا قىلدى قاقجاراتىن ادىلەتتىلىك پەن پاراساتتىلىقتى تالاپ ەتتى.

مەن دە ايتان اعام سياقتى يزرايلدەگىدەي ادىلەتتى ساياسي جۇيە ورناعاندا، مەنىڭ قازاعىم دا كۇللى الەمدى تاڭقالدىراتىن نە ءبىر كەرەمەتتەردى جاسايتىندىعىنا يمانداي سەنەمىن.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى 

Abai.kz