قازاقستان الەمنىڭ قاي تۇسىندا ءدىني لاڭكەستىك ۇشىقسا، ونى باسا نازارعا الىپ، كۇرەسۋ جولدارىن قاراستىراتىن بىردەن ءبىر ەل. سەبەبى لاڭكەستىك شەكارا تاڭدامايدى. وعان سيريا مەن يراكقا الەمنىڭ 90-نان استام ەلىنەن سودىرلاردىڭ اعىلىپ بارۋى ايقىن دالەل. ولاردىڭ اراسىندا قازاقستاندىق ازاماتتار دا بولدى. مىنە، سول اششى تاجىريبەنى ەسكەرگەن بيلىك قازىر جان-جاقتى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. ونىڭ ىشىندە باسا نازاردى اۋعانستان تاراپىنان تۋىنداۋى مۇمكىن راديكالدىق يدەولوگيالارعا ءبولىپ وتىر. كەڭىنەن تارقاتساق.

ەكى اپتا بويى الەمنىڭ نازارى اۋعانستانعا اۋدى. "تاليبان" قوزعالىسى اۋعانستاندا جاڭا اسكەري قيمىلدارعا كوشىپ، ايتارلىقتاي اۋماقتى وزىنە قاراتقان. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى دە جاعدايعا الاڭداۋشىلىق تانىتىپ وتىر. سەبەبى اۋعانستان ورتالىق ازياداعى ءۇش ەلمەن شەكتەسەدى. ولار تۇركىمەنستان، وزبەكستان، تاجىكستان. كورشىنىڭ ءۇيى ورتەنسە، ءوز ءۇيىڭدى دە ءورت شالۋى مۇمكىن ەكەنىن ورتالىق ازيا باسشىلارى جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان دا اۋعان جەرىندەگى ارپالىسقا الاڭداپ قاراپ وتىر.

اۋعانستانداعى "تاليبان" قوزعالىسىنىڭ كۇش الىپ، جاڭا قارقىنعا كوشۋىنە بىرنەشە سەبەپ بار. باستى سەبەپ ناتو اسكەرىنىڭ اۋعان جەرىنەن تولىق شىعارىلاتىنى بولىپ وتىر. ترامپ بيلىگى باستاماسىن قۇجاتتىق نەگىزدە قالاپ، ال بايدەن ونى شىنايى تۇرعىدان ىسكە اسىرۋعا كىرىستى. اقش 2021 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىنە دەيىن اۋعانستاننان اسكەرىن الىپ كەتپەك. 11-قىركۇيەك كۇنى دە ارينە سيمۆوليكالىق تۇرعىدان تاڭدالدى. ويتكەنى 2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندەگى وقيعا اقش پەن باتىس ەلدەرىنىڭ اۋعانستانعا كەلۋىنە سەبەپكەر بولدى. اراعا جيىرما جىل سالىپ، ولار ءوز ەلدەرىنە قايتپاق. قازىردىڭ وزىندە اۋعانستان جەرىنەن كواليتسيا كۇشتەرىنىڭ جارتىسى شىعىپ ۇلگەردى. قالعان جارتىسى الداعى ەكى جارىم ايدا كەزەڭ كەزەڭىمەن تولىق شىعارىلماق. بۇل تاليبتەردىڭ كۇش الۋىنا باستى سەبەپكەر بولىپ وتىر. تاليبتەر شىعىپ جاتقان باتىستىق كواليتسياعا تيىسپەيدى، الايدا اۋعانستان بيلىگىنە قارسى قارۋ كەزەنۋىن توقتاتپايدى.

تاليباننىڭ كۇش الۋىنا ەكىنشى سەبەپ ول پاندەميا. 2020 جىلدان باستاپ الەمدى جاۋلاعان كوروناۆيرۋس اۋعان جەرىنە دە جەتكەن. مەملەكەت حالىقتى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋگە قاۋقارسىز، ال مەديتسينالىق نەگىزدە جەدەل ارەكەت ەتۋگە تاجىريبەسىز بولىپ شىقتى. بۇل كەمشىلىكتەردى لاڭكەستىك ۇيىمدار ءوز پايداسىنا شەشۋگە تىرىستى. ولاردىڭ ىشىندە "تاليبان" قوزعالىسى دا بار. تاليبتەر وزدەرىنە يەلىك ەتەتىن ايماق حالقىنا ازىق-تۇلىك تاراتتى، ايماقتار اراسىنداعى قوزعالىستى توقتاتىپ، ۆيرۋستىڭ ءورشۋىن ازايتۋ ماقساتىندا كارانتيندىك شارالار ەنگىزدى. ءتىپتى ماسكا مەن ەمدىك شوپتەر، پاكىستاننان كەلگەن دارىلەردى دە ۇلەستىرگەن. بۇل جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ىقىلاسىنا يە بولۋ ماقساتىندا جاسالعان شارالار بولاتىن. اتالمىش شارا يدەولوگيالىق نەگىزدە "رەسمي بيلىككە قاراعاندا تاليبان الدەقايدا مىقتى ءارى حالىقتى قولدايدى" دەگەن جاڭساق پىكىردى ءورشىتىپ، بىرنەشە مىڭ حالىقتىڭ تاليبتەر ايماعىنا وتۋىنە سەبەپكەر بولدى.

ەندى مىنە اراعا 25 جىل سالىپ تاليبان 1996 جىلدى قايتارعىسى كەلەدى. 90 جىلدارى اۋعانستاندا جاپپاي شابۋىلعا شىعىپ، 1996 جىلى 27-قىركۇيەكتە كابۋلدى باسىپ الىپ، تاقتان تايدىرىلعان پرەزيدەنت نادجيبۋللانى ايۋاندىقپەن ءولتىرىپ، بيلىكتى قولىنا العان ءساتتى قايتارسام دەپ اڭسايدى. قۇر اڭساپ قويماي، سول ماقساتتا ارەكەت جاساۋدا.

1996-2001 جىلدار ارالىعىندا "تاليبان" قوزعالىسى اۋعانستان اۋماعىنىڭ 90%-دان استامىن باسىپ الدى. لاڭكەستىك ۇيىمنىڭ قولىندا ءتىپتى ەل استاناسى كابۋل قالاسى دا بولدى. 2001 جىلى اۋعانستان جەرىنە باتىستىق كواليتسيا كەلدى. باستى سەبەپ 2001 جىلدىڭ 11-قىركۇيەگىندە اقش-تا ادامزات تاريحىنداعى الاپات تەررورلىق اكت بولدى. بۇل وقيعا اقش اسكەرىنىڭ تاياۋ شىعىسقا كەلۋىنە سەبەپكەر بولدى. باتىستىق كواليتسيا اۋعانستانعا ات باسىن بۇردى، سەبەبى اۋعان جەرىندە تەررورلىق اكتىنى ۇيىمداستىرعان دەگەن ۋساما بەن لادەن جاسىرىنۋدا دەگەن اقپارات ايتىلدى. ۋساما بەن لادەن 2-مامىر كۇنى 2011 جىلى پاكىستان جەرىندە ءولتىرىلدى. ال باتىستىق كواليتسيا اۋعانستانداعى رەسمي رەجيمدى قولداۋ جۇمىسىن ون جىل قاتارىنان جالعاستىردى.

قازىرگى تاڭدا باتىس اسكەرى اۋعان جەرىنەن شىعۋدا. بەيرەسمي دەرەكتەر تاليبان قوزعالىسىنىڭ يەلىگىنە ەلدىڭ 30% اۋماعى وتكەنىن حابارلاۋدا. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارىن ورتاق قاۋىپ الدىندا بىرىگۋگە يتەرمەلەۋدە. ورتالىق ازياعا تاليبان قوزعالىسىنىڭ كىرۋى ەكىتالاي. سەبەبى ولارعا وزگە ايماققا وتۋگە قاراعاندا، اۋعانستانداعى بيلىكتى تولىق الۋعا ۇمتىلۋ ماڭىزدىراق. الايدا اۋعانستان جەرىندەگى وزگە تەررورلىق ۇيىمدار باسەكە مەن ءوزارا سوعىسقا شىداماي سولتۇستىك ايماققا جىلجۋى مۇمكىن. مىنە بۇل ۇلكەن قاۋىپ بولۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى اۋعانستانداعى دايش (يگيل) ۇيىمىندا 3 مىڭعا جۋىق سودىر بار، ولاردىڭ باسىم بولىگى ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن شىققان لاڭكەستەر.

اۋعانستانداعى ۇرىس قيمىلدارىن رەسەي بارىنشا وزىنە پايدالانۋدى ويلاپ وتىر. قازىردىڭ وزىندە رەسەيلىك باق-تار "ورتالىق ازيانى تەك قانا رەسەي اسكەرى قۇتقارادى" دەگەن ويدى تىقپالاۋدا. يدەولوگيالىق، ساياسي تۇرعىدان ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتۋدە. كرەملدىڭ ۇيرەنشىكتى، جالپىعا بەلگىلى ءادىسى.

ال ورتالىق ازيا باسشىلارى ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى جول، قاۋىپتىڭ بارىن ەسكەرىپ، ەسكى وكپەنى ۇمىتىپ، ءوزارا ارىپتەستىك فورماتىن ارتتىرۋ. كيكىلجىڭدەردى، سۋ مەن شەكارا ءبولىسۋ ماسەلەسىن ۇرىس دالاسىندا ەمەس، كەلىسسوز باسىندا شەشۋگە تىرىسۋ. بۇل ايماققا قانداي دا ءبىر دەرجاۆانىڭ ىقپالىن ارتتىرۋعا كەدەرگى جاساپ، ىشكى بىرلىكتىڭ كۇشەيۋىنە سەبەپكەر بولار ەدى.

قازاقستان راديكالدىق توپتارعا قارسى جۇمىسىن ارتتىرىپ، ايماقتا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم قاۋپىن ارتۋىن ەسكەرە وتىرىپ، ءدىني لاڭكەستىككە قارسى جۇمىستاردى كۇشەيتتى. ول يدەولوگيالىق سيپاتتا وتۋدە. سيريادان اكەلىنگەن راديكالدىق توپ وتباسىلارى مەن مۇشەلەرىن وقىتۋ، ولاردى قايتا تاربيەلەۋ جۇمىستارى دا ءجۇرىپ جاتىر. ەندى مىنە اۋعانستانداعى قاۋىپتى دە ەسكەرىپ، اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى جۇمىستى كۇشەيتكەن. بۇل اقتالاتىن شارا. سەبەبى لاڭكەستىكپەن كۇرەس ەڭ الدىمەن يدەيالىق نەگىزدە وتەدى.

Abai.kz