ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ ەسىگىن "تاليبان" قوزعالىسى قاعىپ تۇر. تاقتار ويىنى سەريالىنداعىداي "سولتۇستىك قۇلادى". تاليبان قوزعالىسى اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىن تۇتاس ءوز باقىلاۋىنا الدى. تاجىك-اۋعان، تۇركىمەن-اۋعان، وزبەك-اۋعان شەكارالارى تۇتاس تاليبتەردىڭ قولىنا ءوتتى. كەي تۇستا عانا اسكەري بەكەتتەر ءالى قارسىلاسىپ جاتىر، الايدا اۋعان بيلىگىنىڭ قاۋقارسىزدىعىنا قاراپ، انە-مىنە ولار دا لاڭكەستەردىڭ قولىنا وتەرى انىق. 

ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى دەجاۆيۋدى باستان كەشىرۋدە. تۋرا وسىنداي جاعداي 1996 جىلى دا بولعان ەدى. تاليبتەر اۋعانستان اۋماعىنىڭ باسىم بولىگىن ءوز قولىنا الىپ، ورتالىق ازيا شەكارالارىن باقىلاۋدا ۇستادى. اراعا 25 جىل سالىپ وقيعا جەلىسى قايتادان بۇرىنعى سارىنعا اۋىسقانداي. تاليبتەر اۋعانستان اۋماعىنىڭ 30%-دان استامىن ءوز قولىنا الدى. سولتۇستىك ايماقتا قۇندىز بەن مازاري-شاريف قالالارى عانا بيلىك قولىندا قالدى. لاڭكەستەر ەكى قالانى قورشاۋدا ۇستاپ، وعان كومەك جەتكىزۋ جولدارىن جاۋىپ تاستاۋعا بارىن سالۋدا.

اۋعانستان بيلىگى قارقىندى قارسىلىق كورسەتە الماۋدا. ناتو اسكەرى شىعارىلۋدا. باتىستىق كواليتسيا كابۋلگە كومەك رەتىندە 1 ملرد دوللاردىڭ قۇنىنا تەڭ اسكەري تەحنيكانى قالدىرۋدا. ودان بولەك ارنايى جاساقتار مەن اۋعان ساربازدارىن دا ۇزاق جىلدار بويى باتىستىق ستاندارتقا ساي دايىندادى. دەگەنمەن بۇل دايىندىقتار سودىرلارعا قارسى بەلسەندى سوعىستا ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەۋدە. وعان بىرنەشە سەبەپ بار. ناتو اسكەرى كەتكەننەن كەيىن، اۋعان ساربازدارى لاڭكەستەرمەن شايقاستا جالعىز قالماق. ولار وزدەرىن بۇرىنعىداي قاۋىپسىزدىكتە سەزىنبەيدى جانە سەنىمسىزدىك ارتقان. تاليبان: "ءوز ەركىمەن بەرىلگەن ساربازدارعا بوستاندىق بەرەمىز", - دەگەن ۇسىنىس تاستاۋدا. "ال باس تارتقان ساربازدار ۇرىستا قازا تابادى نەمەسە قولعا تۇسسە اتىلادى", - دەپ وتىر. بۇل تالاپتارى جاۋىنگەرلەردىڭ وتباسىلارىنا دا قاتىستى. ەكى اي ىشىندە باتىستىق كواليتسيا تولىق شىعارىلعان ساتتە، 90-جىلدار قايتا ورالىپ، لاڭكەستەر ەل اۋماعىن تولىق باسىپ الۋى مۇمكىن. سوندىقتان اۋعان ساربازدارى تاليبانمەن سوعىسۋدان كوپ جاعدايدا باس تارتادى نەمەسە قارۋىن تاستاپ، لاڭكەستەردىڭ قاتارىنا قوسىلادى.

تاليبان ەلدىڭ سولتۇستىك ايماعىن وزىنە قاراتتى. ول سايكەستىك ەمەس، ستراتەگيالىق قادام. سەبەبى اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك باعىتىن تولىق قاراتسا، ءۇش ەلدەن اۋعان رەجيمىنە كەلەتىن كومەك جولىن قيىپ تاستاۋعا بولادى. ەندى كابۋلگە كومەكتى تەك قانا اۋە ارقىلى جەتكىزۋ مۇمكىن بولماق. باسقا جول جوق. لاڭكەستەر ەل استاناسىنا كەلەتىن بارلىق جولداردى جاۋىپ جاتىر. قازىردىڭ وزىندە ولاردىڭ ويىن ۇعۋ قيىن ەمەس. ناتو اسكەرى تولىق شىعارىلعانعا دەيىن وزگە ەلدەردەن كەلەتىن كومەك جولدارىن باسىپ الۋ، ال قىركۇيەكتە باتىس كواليتسياسى شىعارىلعان ساتتە ەل استاناسىنا شابۋىل جاساۋ.

رەسەيلىك باق پەن بيلىك ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىن "تاليبان قاۋپىمەن" قورقىتىپ، ۇركىتۋدە. كرەملدىڭ ەجەلدەن قولداناتىن ءادىسى. بۇل ءادىستى قولدانۋ ءۇشىن ماسكەۋ ءساۋىر ايىندا تاجىكستاننىڭ "حارب-مايدون", "سامبۋلي" جانە "موميراك" اسكەري پوليگوندارىندا 3,5 مىڭ ساربازدىڭ قاتىسۋىمەن جاتتىعۋلار وتكىزگەن بولاتىن. ماسكەۋ "وڭتۇستىكتەن تونەتىن قاۋىپ" دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، ورتالىق ازياداعى ىقپالى مەن ۇستەمدىگىن ارتتىرۋدى ويلاپ وتىر.

سىرتقى قاۋىپ ارتقاندا، ىشكى وكپە-رەنىش ۇمىتىلىپ، ءوزارا بىرىگۋ پروتسەسى باستالادى. قاشاندا سولاي بولعان. سۋ ءۇشىن سوعىسىپ، جەر ءۇشىن قىرقىسىپ جۇرگەن وزبەك-قىرعىز-تاجىك بيلىگىندەگىلەر سوڭعى ەكى اپتادا ءبىر-بىرىنە قوڭىراۋ شالعىش بولىپ كەتتى. ساعىنعاندىقتان ەمەس، امالدىڭ جوقتىعىنان.

الايدا بارلىق قاۋىپتى ەسكەرە وتىرىپ، تاليباننىڭ ايماققا كىرۋى ەكىتالاي ەكەنىن دە ەسكەرگەن دۇرىس. تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ وتىرعان ماسكەۋ. تۇركىمەن بيلىگى بەيرەسمي تۇرعىدان تاليبتەرگە "سالىق" تولەپ وتىر. تاجىكستاندا رەسەيدىڭ اسكەري بازاسى تۇر، ونىڭ مەرزىمىن تاجىك بيلىگى بيىل تاعى 25 جىلعا ۇزارتتى. وزبەكستان بىرنەشە مارتە تاليبتەرمەن رەسمي كەزدەسۋلەر مەن كەلىسسوزدەر ۇيىمداستىردى. وسىنىڭ بارلىعى دا ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن تاليبان اراسىندا قانداي دا ءبىر رەسمي-بەيرەسمي كەلىسىمدەردىڭ بارىن كورسەتەدى.

ورتالىق ازياعا قازىرگى ۋاقىتتا قاۋىپتىسى تاليبان ەمەس، "تاليبان قاۋىپىن" ەسەلەۋ ارقىلى پوزيتسياسىن بەكىتىپ الۋعا تىرىسىپ جاتقان ماسكەۋ جانە وزگە سىرتقى كۇشتەر ەكەنى انىق.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz