سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ قازاق تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە. قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى نەبارى 33 جىل ءومىر سۇرسە دە قىسقا عۇمىرىندا  ۇلتىنا وشپەستەي ءىز قالدىرا ءبىلدى.

الاشتىڭ ارداقتى ۇلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، اقجار اۋدانى، ۇيالى-جارقىن اۋىلىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان.  كەرەي تايپاسىنىڭ مالاي-باقتىباي تارماعىنان شىققان. اۋىل مەكتەبىن،  2 سىنىپتى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن، ماسكەۋ كولىك ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىن بىتىرگەن. ون جەتى جاسىنان باستاپ ساياسي قىزمەتكە ارالاسقان سماعۇل اتامىز قازاق جاستارىنان قۇرالعان «بىرلىك» ۇيىمىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، قايراتكەرلىك شىڭدالۋدان ءوتتى. ماعجان جۇماباەۆ، ساكەن سەيفۋللين، مۇحتار ساماتوۆ سىندى ازاماتتارمەن بىرگە ۇلتى ءۇشىن قىزمەت ەتتى. بۇل ۇيىم “الاش” پارتياسىنىڭ تۇپكىلىكتى يدەياسىن قابىلداعان ەدى. نەگىزگى ماقساتى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن كوتەرۋ ارقىلى ونىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋ بولدى.

الاش قايراتكەرى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەلىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋعا بار كۇشىن سالىپ، ۇلت دەربەستىگى ءۇشىن كۇرەستى. 1921 جىلى ءسىبىر رەۆكومىنىڭ قۇرامىنداعى سەمەي وبلىسىن اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولۋ ارقىلى قازاق اۆتونومياسىنا ەنگىزۋ شارالارىنا بەلسەنە ارالاسىپ، قوستاناي وبلىسىن ەل تەرريتورياسىنىڭ قۇرامىنا قالدىرۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. ول لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعانىنا قاراماستان، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن اشىق سىنادى.

«قازاق جەرى رەۆوليۋتسياعا دەيىن وتار بولدى. پاتشا ۇكىمەتى قازاقستاننىڭ شيكىزاتىن، تابيعي بايلىعىن پايدالانىپ «بوس جەرلەردى» قونىس اۋدارۋشى كەلىمسەكتەرگە بەرىپ، وزدەرىنىڭ مادەني، ءدىني، اعارتۋشىلىق ىقپالىن جۇرگىزدى»،– دەيدى قايراتكەر. وسىلايشا قالىڭ قازاقتى ۇلتىنىڭ ودان ءارى وتار بولۋىنا جول بەرمەۋگە شاقىرادى.

سادۋاقاسۇلى مەن گولوششەكين

ساياساتتاعى ەلەۋلى بەلەستەرىنىڭ ءبىرى — ف.گولوششەكينمەن اشىق كۇرەسى. گولوششەكين ولكەلىك كوميتەتكە كەلگەندە سماعۇل سادۋاقاسۇلى بيۋرو مۇشەلىگىنە كانديدات، وقۋ اعارتۋ حالكولى، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى مىندەتتەرىن ءبىر مەزگىلدە اتقارىپ جۇرگەن 25 جاستاعى جىگىت ەدى. ول جاسىنا قاراماستان قالىڭ قاۋىمدى مويىنداتا بىلگەن قايراتكەر اتاندى.  «كىشى قازان» يدەياسىنا قارسىلىق تانىتىپ، اۋىلدىڭ بەيبىت ەۆوليۋتسيالىق دامۋىن قولداعان ازاماتتاردىڭ بىرەگەيى بولدى. سول كەزەڭدەگى  زيالى ازاماتتارىمىز جاۋاپتى حاتشىمەن قازاق اۋىلىن كەڭەستەندىرۋ، مەكەمەلەردى قازاقىلاندىرۋ، ونەركاسىپتى دامىتۋ، وقىعاندارعا كوزقاراس ماسەلەلەرى بويىنشا ءبىر كەلىسىمگە كەلە المادى.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردىڭ ءبىرى – مەكەمەلەردى قازاقىلاندىرۋ ءىسى. ءاربىر سەزدە وسى ماسەلە مىندەتتى تۇردە كۇن تارتىبىندە تۇردى. گولوششەكين «پارتيا رەسەيدىكى، سول سەبەپتى ونى قازاقىلاندىرۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن يدەيانى العا تارتتى. بۇل پىكىر سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ شامىنا ءتيدى. ول ءوز كەزەگىندە: «پارتيا قازاق جۇرشىلىعىمەن جۇمىس ىستەيدى، قازاق كوممۋنيستەرىمەن قارىم-قاتىناستا بولادى، ول نەگە ءوز جۇمىسىن قازاق تىلىندە جۇرگىزە المايدى؟» – دەپ مالىمدەمە جاساپ، سول ۋاقىتتىڭ وزىندە-اق قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك قىزمەت پەن الەۋمەتتىك سالالاردا قولدانىسقا ەنگىزۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ كەتتى. قازاقستان ولكەلىك پارتيا كومميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جوسپارىن تۇبەگەيلى جويعىسى كەلەدى. ونىڭ بۇل ويى مىنا ءبىر سوزدەرىنەن ايقىن بايقالادى: «قازاقستاندا جوعارعى وقۋ ورنىن اشۋدىڭ قاجەتى جوق، وقيمىن دەيتىندەر موسكۆا، لەنينگرادقا بارىپ وقىسىن. وقىعاندار جاستاردى بۇزادى، ۇلتتار الاۋىزدىعىن قوزدىرادى».

سادۋاقاسۇلى ەلدى جاڭا ەكسپروپرياتسيالار ەمەس، ەڭبەك پەن عىلىمنىڭ قۇتقاراتىنىن اشىق ايتتى. گولوششەكين ول جايىندا بىلاي دەپ جازدى: «مەن اۋىلدا «كىشى وكتيابر» جاساۋ كەرەك دەسەم، ول كەز كەلگەن وكتيابرگە قارسى. مەن اۋىل توڭكەرىس ءتاسىلىن تىلەيدى دەپ تۇجىرىم جاساسام، جولداس سادۋاقاسۇلى مۇنى جوققا شىعارادى. ءبىز اۋىلداعى ازامات سوعىسىنا قارسى ەمەسپىز... جولداس سادۋاقاسۇلى مۇنداي ازامات سوعىسىنا تۇبەگەيلى قارسى. ءبىزدىڭ ءوزارا كەلىسە الماۋىمىزدىڭ ءمانى وسى».

ارينە، قىزىل يمپەريانىڭ ادىلەتسىز ۇستەمدىك ساياساتىنا نارازىلىق تانىتقاندىقتان قوعام قايراتكەرىنىڭ كوپ ۇزاماي قۋدالاۋعا ۇشىراۋى زاڭدىلىق ەدى. ول 1927 جىلى حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، سول جىلى ولكەلىك كوميتەت بيۋروسىنىڭ شەشىمى بويىنشا تاشكەنتتەگى قازپەدۆۋزعا رەكتور بولىپ تاعايىندالادى. دەسە دە، ازاماتتىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى رەسمي ورگاندار تاراپىنان قولداۋ تاپپادى. سوندىقتان رەكتورلىق قىزمەتتەن دە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

1928-1932 جىلدارى ماسكەۋ كولىك ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىندا ءبىلىم الادى. كەيىننەن ماسكەۋ-دونباسس تەمىر جول قۇرىلىسىندا ينجەنەر-قۇرىلىسشى بولىپ ەڭبەك ەتەدى.

اسىل ەر 1933 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا بەلگىسىز جاعدايدا قازا تاپقان بولاتىن. ونىڭ سۇيەگى ورتەلىپ، حريستيان قورىمىندا جاتتى. قايراتكەر ءمايىتىنىڭ كۇلى 77 جىل وتكەننەن كەيىن عانا وتانىنا اكەلىنىپ، شاريعات شارتى بويىنشا ەلوردانىڭ «جاستار» شاعىن اۋدانىنداعى مۇسىلمان زيراتىنا جەرلەندى.

سماعۇل سادۋاقاسۇلى – ۇلت ساياساتىنىڭ جارىق جۇلدىزى. ونىڭ حالقىنا دەگەن زور سۇيىسپەنشىلىگى، ادالدىعى مەن ەرلىگى وتانعا رياسىز قىزمەت ەتۋدىڭ جارقىن ۇلگىسى بولىپ قالا بەرمەك..

ديانا اسان،

دەرەككوزى: «ادىرنا»

Abai.kz