قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
ەكى-ءۇش كۇن وتىسىمەن مايدان شتابىنا قايتارىلدىم. جولداعى باتاليوننان جولىققان قۋات ۇرىمجىگە جورىقتى ءالى دە كۇتەتىنىن، قايتپايتىنىن ايتتى. بۇل باتاليوندا جورىق تالابى تىم كۇشتى ەكەن. «كەگىڭدى قايتارىپ، اتىن مىنگەن سوڭ توڭكەرىستىك جىگەرىڭنىڭ دە قايتقانى ما؟» دەپ كىنالادى مەنى. ادىلبەكتەن ەستىگەن-بىلگەنىمدى قانشالىق تولىقتاپ تۇسىندىرگەنىممەن، ونى ويىنا دارىتپادى.
- بۇل بۇيرىققا حالىق تالابى مەن بۇكىل وفيتسەر-جاۋىنگەرلەردىڭ ەكپىنى تويتارىلا قويماس، - دەپ قولىن سىلكىپ جىبەردى قۋات، - ءوز تاعدىرىنا بايلانىستى ماسەلەنى حالىقتىڭ ءوزى شەشۋگە ءتيىستى عوي! «شەشۋ شارتىڭ بولسا دا، قانىشەر جاڭگۇدەيىڭدى موينىڭنان جۇلىپ تاستاماي تۇرا تۇر» دەيتىن ماركسيزم كورمەپپىن دە، ەستىمەپپىن!
- كوممۋنيستىك پارتيالاردىڭ ءبىرتۇتاس باسشىلىعى كوممۋنيزم جەڭىسىنىڭ شارتى بولاتىنىن ەستىگەن شىعارمىز؟ - دەپ كۇبىرلەدىم مەن. - بار تىلەۋىمىز كومپارتيا جاعىندا ەمەس پە ەدى، ونىڭ باسشىلىعىن قالاي قابىلداماسسىڭ؟!
- وسى توڭكەرىستە تۋ باسىنان-اق كومپارتيا باسشىلىعى بار ەكەنىن، شىراعىم ءوزىڭ دە ايتۋشى ەدىڭ عوي. بوستاندىق جولىن كورسەتىپ بەرىپ، سول جولدان جاۋدى سىپىرا قۋالاپ كەلە جاتقانىمىزدا الدىمىزدان توسا قالىپ، قويا تۇر، قۇل بولا تۇر دەيتىن «ءبىرتۇتاس باسشىلىق» بولا ما؟!... حالىق توڭكەرىسىن بۇلاي قول جاۋلىق ەتۋ ماركستىك-لەنيندىك باسشىلىققا دا قونا قويمايدى. شىراعىم، كەتكىڭ كەلسە، ءوزىڭ كەتە تۇر، بىراق، بۇلاي كۇمىلجىپ، ءبىزدىڭ وتىمىزعا سۋ قۇيماي ءۇنسىز كەت!
IV
ەكى-ءۇش كۇن وتىسىمەن مايدان شتابىنا قايتارىلدىم. جولداعى باتاليوننان جولىققان قۋات ۇرىمجىگە جورىقتى ءالى دە كۇتەتىنىن، قايتپايتىنىن ايتتى. بۇل باتاليوندا جورىق تالابى تىم كۇشتى ەكەن. «كەگىڭدى قايتارىپ، اتىن مىنگەن سوڭ توڭكەرىستىك جىگەرىڭنىڭ دە قايتقانى ما؟» دەپ كىنالادى مەنى. ادىلبەكتەن ەستىگەن-بىلگەنىمدى قانشالىق تولىقتاپ تۇسىندىرگەنىممەن، ونى ويىنا دارىتپادى.
- بۇل بۇيرىققا حالىق تالابى مەن بۇكىل وفيتسەر-جاۋىنگەرلەردىڭ ەكپىنى تويتارىلا قويماس، - دەپ قولىن سىلكىپ جىبەردى قۋات، - ءوز تاعدىرىنا بايلانىستى ماسەلەنى حالىقتىڭ ءوزى شەشۋگە ءتيىستى عوي! «شەشۋ شارتىڭ بولسا دا، قانىشەر جاڭگۇدەيىڭدى موينىڭنان جۇلىپ تاستاماي تۇرا تۇر» دەيتىن ماركسيزم كورمەپپىن دە، ەستىمەپپىن!
- كوممۋنيستىك پارتيالاردىڭ ءبىرتۇتاس باسشىلىعى كوممۋنيزم جەڭىسىنىڭ شارتى بولاتىنىن ەستىگەن شىعارمىز؟ - دەپ كۇبىرلەدىم مەن. - بار تىلەۋىمىز كومپارتيا جاعىندا ەمەس پە ەدى، ونىڭ باسشىلىعىن قالاي قابىلداماسسىڭ؟!
- وسى توڭكەرىستە تۋ باسىنان-اق كومپارتيا باسشىلىعى بار ەكەنىن، شىراعىم ءوزىڭ دە ايتۋشى ەدىڭ عوي. بوستاندىق جولىن كورسەتىپ بەرىپ، سول جولدان جاۋدى سىپىرا قۋالاپ كەلە جاتقانىمىزدا الدىمىزدان توسا قالىپ، قويا تۇر، قۇل بولا تۇر دەيتىن «ءبىرتۇتاس باسشىلىق» بولا ما؟!... حالىق توڭكەرىسىن بۇلاي قول جاۋلىق ەتۋ ماركستىك-لەنيندىك باسشىلىققا دا قونا قويمايدى. شىراعىم، كەتكىڭ كەلسە، ءوزىڭ كەتە تۇر، بىراق، بۇلاي كۇمىلجىپ، ءبىزدىڭ وتىمىزعا سۋ قۇيماي ءۇنسىز كەت!
مەن كۇلىپ جىبەردىم دە، قۇشاقتاي قوشتاستىم.
- مەنىڭ پىكىرىم سەندەردەن قاشان الا بوتەن بولعان ەدى، تالاپتارىڭا قايتىپ سۋ قۇيايىن... اكە-شەشەگە كورىنىپ قانا قايتىپ كەلگىم بار، جورىققا جول بەرىلسە، ماعان دەرەۋ حات جازا كور!
قۋاتتان وسى ۋاعدامەن ايرىلىستىم.
مايدان شتابىنىڭ قاقپاسىنا قاراۋىلشى ەكى ەسە كوبەيتىلىپ قويىلىپتى. اتىمدى ات قوراعا قويا سالا كىرىپ بارسام، اۋلا ءىشى، قايشالىس سەندەلىپ جۇرگەن وفيتسەرلەر ەكەن، ەكىدەن-ۇشتەن وڭاشالانىپ، كۇبىرلەسىپ تۇرعاندار ەداۋىر مولاڭ كورىندى. شتاپ زالىنىڭ ەسىگىنە داۋدەي ەكى وفيتسەر قاراۋىلعا تۇرىپتى. الدىنا بارىپ، ادىلبەك پولكوۆنيك شاقىرعانىن ايتىپ ەدىم، ءبىرى اتىمدى جازىپ الدى دا، كۇتە تۇرۋعا بۇيىردى.
- ەي بۇزىق، بەرى كەل! -دەدى ارت جاعىمنان بىرەۋ. اۋلانىڭ ءبىر بۇرىشىندا دۋالعا سۇيەنىپ تۇرعان ومىربەك ەكەن. قولباسشىنى كورگەندەي جۇگىرە جەتىپ اسكەري سالتپەن سالەم بەردىم.
- «گوسپودين» پورۋچيك، كەلدى بۇزىق بيعابىل!
- سەن نەمەنە، ءبىز وتە الماي تۇرعان ەسىكتەن تاعى دا بۇزىپ-جارىپ وتە شىقپاق پا ەدىڭ؟ ءتۇسىر قولىڭدى، ارميادان شىعارىپ جىبەرەمىن! -دەپ ومىربەك جورتا زىقىناپ الىپ، قۇشاقتادى، - قۇتتىقتايمىن بۇزىقتىعىڭدى! «گوسپودين» كاپيتانىمنان ەستىدىم، اسا سۇيكىمدى لاڭ تۋدىرىپسىڭ!
- گوسپودينىڭ قايدا، امان با؟
- وسىندا، شتاپقا روتا جاۋىنگەرلەرىنىڭ تالابى مەن مەنىڭ ءوتىنىشىمدى كوتەرىپ كىردى.
- نە تالاپ؟
- «شابۋىلعا شىعامىز» دەپ جاۋىنگەرلەرىمىز تۇگەل قىلشىلداپ كەتتى. وسى كەلىپ تۇرعانداردىڭ ءبارى سول تالاپپەن ساياسي بولىمگە كەلگەن روتا وفيتسەرلەرى. مەنىڭ ءوتىنىشىم سوعىسقا تەز كىرۋ نەمەسە تەز ۇيلەنۋ بولىپ تۇر.
- «تەز ۇيلەنۋىڭ» نە؟
- بۇل جەردە تىزەمدى قۇشاقتاپ بەكەر جاتا بەرمەكپىن بە؟ جالعىزبىن عوي مەن، اكە ولگەن، ەندى كەمپىرى ولسە، شىنداپ سوپيعانىم ەمەس پە!
- قالىڭدىق دايىنداپ پا ەدىڭ؟
- دايىن بولعاندا قانداي. بىراق، تالاسۋشىلار كوپ ەدى، تەز قايتپاسام ەكى ورتادان بىرەۋ قايىرىپ اكەتەر مە ەكەن دەپ قورقامىن. ءوزى دە كۇن سايىن تۇسىمە كىرىپ، مازامدى الىپ، جازامدى تارتقىزىپ بارادى.
مەن كۇرسىنىپ كەتكەنىمدى سەزبەي قالىپپىن.
- ىھى بالەم، سەنىڭ جىنىڭدى دا قوزدىرايىن دەدى مە؟
- مەنىڭ جىنىم قوزعاندى قويىپ، توزىپ بىتكەن!
- ە، انەۋ كۇنى ايتقان قالىڭدىعىڭدى ەسىڭە ءتۇسىرىپ قويىپپىن-اۋ، قوي ەندى وعان قايعىرۋدى، كەگىن الىپ بولىپسىڭ... ءجا، ءدال مىنا جاعدايدا سەندەي لاڭدى ۇستاپ تۇرماس بۇل جەرگە. ۇرىمجىدەن جاڭا وتكەندىكتەن اكە-شەشەڭدى كورۋ سىلتاۋىڭ دا بار، جەزدەڭ قايتارار-اق. ەگەر ءوزىم قايتا الماسام، قالىڭدىعىمدى باسقالارعا قايىرتىپ قويماي، سەن قايىرا تۇر! موينىن مەن جاققا قاراتىپ بۇراي بەر، سەنىڭ كوكىرەگىڭدە بىقسىپ جاتقان بىردەمەڭدى جاندىرىپ جىبەرەرلىك بىردەمە تاۋىپ بەرە الادى ول ساعان. قيىن سايقال!
- ەندى قالىڭدىق ىزدەي قويماسپىن!
- كورەرمىن، ىزدەتەتىنىڭ ىزدەتەر!
بۇرىنعى جاتىپ اتار ومىربەكتىڭ ءىشى پىسقاندىقتان تىم قۋ ءسوزدى بولىپ العانىنا قىزىعىپ تۇرعانىمدا، ەسىك توسقان وفيتسەر شاقىرىپ ادىلبەك پولكوۆنيكتىڭ قابىلدايتىنىن ايتتى. سوندا دا ەسىك قاعىپ، رۇقسات سۇراي كىردىم. بەكساپامەن سويلەسىپ وتىرعان ادىلبەك قول ۇسىنىپ، مەنى ءبىر جاعىنا وتىرعىزدى.
- ەندى سەن شاسنيسىڭ* بالەكەتىم، بىلاي شىعىپ وتىرا بەر! مىنا بەلبەۋىڭ مەن قۇرالىڭدى سوعىس جورىعى باستالاتىن كۇنى قايتىپ كەلىپ تاعىناتىن بولاسىڭ!
- ماقۇل جەزدەتاي، وسى ۋاعداڭدا تۇرساڭ بولعانى! - دەپ بارىپ، ءوز جاعىمداعى ءبىر ورىندىققا وتىرا كەتتىم دە، بەلبەۋدى اعىتىپ، بۇرىشتاعى ۇستەل ۇستىنە قويا سالدىم. - قايتا كەلىپ جاۋىنگەرىڭ بولعانشا ايتىسا تۇرۋىما رۇقسات ەتەرسىڭ.
- سەندەي ەرىككەن اۋىل جىگىتىمەن ايتىسۋعا مۇرسام جوق، ارميادان ۋاقىتشا بوساعانىڭا ساياسي ءبولىم قاعاز بەرەدى، سونى ال دا تايىپ تۇر.
- سۇيىكتى جاۋىڭا «بۇجىر سويقاننىڭ» بىرەۋىن لاقتىرا كەتەيىن بە بالەم، قوسىلا باقىرار ما ەكەنسىڭ؟
- ەي، گرانات بار ما سەندە، تاپسىر!... كاپيتان، ءتىنت مىنا پالەنى!
بەكساپا كۇلە تۇرەگەلىپ، رەسمي ءتىنتىپ شىقتى.
- ەندى ەشتەڭە قالعان جوق، - دەپ جىميا كۇرسىنىپ وتىرا كەتتىم، - پولكوۆنيك جولداس، مەنىمەن بىرگە كەلگەن قۋاتتى قايتاراسىز با؟
- ونىڭ ءۇي تۇرمىسى سەندەردىكىنەن جاقسى سياقتى. ءوزى تالاپ ەتسە، ءۇيىن كورىپ قايتۋى مۇمكىن. بىراق، «توسا تۇرامىن» دەپ جۇرگەن كورىنەدى.
- ءۇي تۇرمىسى دەسەڭىز، مىنا بەكساپانىڭ ومىربەك اتتى پورۋچيگىنىڭ ءحالى بىزدىكىنەن دە قيىن. تولىق بىلەمىن، ۇيىندە جالعىز شەشەسى عانا قالىپتى. قالىڭدىعى قاتتى اسىقتىرىپ، حات جاۋدىرىپ جاتىپتى. مەنىمەن بىرگە قايتىپ، شەشەسىنە تىم بولماعاندا كەلىن ءتۇسىرىپ بەرىپ قايتسا بولماي ما؟!
- پولكوۆنيك جولداس، قايتالاپ وتىنەيىن، -دەگەندە بەكساپانىڭ شەگىر كوزى جارقىراپ كەتتى، - ارىزىنا راستاپ قانا قول قويىپ بەرىڭىزشى، گەنەرالعا ءوزىم-اق، كىرگىزەيىن!
- جوق، شىراقتارىم، مەن مۇنى قانشا ايتقانىممەن گەنەرال رۇقسات ەتپەيدى، ماعان دا بۇيىرىپ قويعان. مۇندايدىڭ بىرىنە رۇقسات ەتىلسە، ءبارى قاپتاعالى تۇر. اسكەري كۇشىمىز مىقتى تۇرماسا، جاۋ ەسە-تەڭدىك بەرەدى ەكەن دەمە... كەلىسسوز قازىردىڭ وزىندە دە نەشە بۇزىلىپ، نەشە تۇزەلىپ تۇر. ءبىتىم بولعان كۇندە دە بۇل جەردەگى كۇشىمىز ونىڭ ورىندالۋىن قاداعالاپ كۇزەتىپ تۇرۋى قاجەت. گومينداڭعا سەنىم بار ما، الداپ تۇرىپ باسسالماق ويى جوق ەمەس...
- اتتەڭ-اي، مىنا قورلىققا شىداپ وتىرعاندارىڭىز-اي، -دەپ ازۋىمدى باسا كۇبىرلەدىم، - ولاي كەرگي قالعان كۇنى ءۇرىمجىنى باسسالساق جونىنە كەلە قالماس پا ەدى؟!
بەكساپا اشىق كۇلدى دە، پولكوۆنيك سىعالاي قاراپ جىميىپ، ءوزىنىڭ الگى جاۋاپ ءسوزىن جالعاستىردى:
- ... سوندىقتان، ومىربەك سياقتىلارعا گەنەرال قازىرشە رۇقسات ەتىلمەيتىنىن قاداعالاپ تاپسىرعان...
ساياسي بولىمنەن جولحات الدىم دا، سول كۇنى بەكساپا، ومىربەكتەرمەن بىرگە بولدىم. سوعىس جورىعىنىڭ ءسانى كەلەتىنى ەستىلسە-اق ماعان دەرەۋ حات جازىپ، حابارلاندىرۋىن قايتا-قايتا تاپسىرا بەرىپپىن، قان جوسا بولىپ جاتقان نۇرياشىم ەلەستەگەن سايىن سول ءوتىنىش ايتىلا بەردى...
تاڭەرتەڭىنە پوچتا ارباسىنا ىلەسىپ كەرى اتپەن جورتا جونەلىپ ەدىم، شيحاڭزىنىڭ قارا اعاشتى توعايىنان الاڭقىعا شىعا كەلگەنىمدە اتىم وقىس جالت بەردى. ەرتوقىم ۇستىنە وڭ جاق بالتىرىم جابىسا قالماعاندا، جالپ ەتىپ ۇشىپ تۇسەدى ەكەنمىن. ات جالىنان شاپ بەرىپ، تەز تۇزەلسەم دە، تىزگىنگە بوي بەرمەي، قيعاشتاي الىپ قاشقان كەرى قارسى الدىنا تاعى دا جالت بەرىپ، پوچتا ارباسىنا قاراي قايتا ىرشىدى. العاشقى ۇرىككەنى دە، كەيىنگى ۇرىككەنى دە سارى اياقتاردىڭ ولىكتەرى ەكەن.
- مىنا ءيتتىڭ بالالارىنىڭ ولگەندە دە ۇركىتىپ جاتقانىن قاراشى! - دەگەنىمدە پوچتاشى قارقىلداي كۇلدى. ونىڭ اتتارى بۇل قاندى جولمەن كوپ جۇرگەندىكتەن ۇيرەنىپ قالىپتى، قۇلاعىن تىگە وسقىرىپ قويىپ قانا وتە بەرەدى.
- بايقا، قاراعىم، مىنا ۇيرەنبەگەن ات تىم قاتەرلى بولادى! -دەدى پوچتاشى.
تاعى ءبىر ۇيمەنىڭ جانىنان مۇرنىن باسا ءوتتى. كەرات تاعى ىرشي جونەلگەندە، موينىن بار كۇشپەن قايىرا شاۋجايلاپ تەجەدىم. ساسكەگە كوتەرىلىپ قالعان كۇن، جىلى نۇر شاشىپ، جەر بەتىن تۇنگى سۋىقتان جادىراتا باستاعاندا «سارى اياق» ولىكتەرىنىڭ ساسىعان ءيىسى ءتىپتى ءبۇرىپ، مۇرنىمىزدى قۋسىرا ءتۇستى. پوچتاشى ءۇزىپ-ءۇزىپ سويلەپ الىپ تۇمشالانادى. - بۇل ماڭداعىسىن جولدى اشۋ ءۇشىن عانا جيىستىرىپ، ءۇيىپ تاستاپ ەدىك، سول شاتاق بولدى! ال، دالادا شاشىلىپ قالعانى تەز سەمىپ ءبىتتى... توعىزىنشى ايدىڭ ورتا شەنىندە قىرىلعان عوي، مىنە ەكى ايدان اسىپ قالدى...
قانشا شاۋجايلاسام دا كەر ات ەندى ىرشىپ-ىرشىپ تۇسەتىندى شىعاردى. ەكى ءۇش قادام سايىن ارسيىپ جاتقان ءبىر ولىكتەن اياق باسىپ جۇرە الار ەمەس.
- ەندى تاس جولعا شىعىپ الايىق، مينا قوپارىپ كەتكەن جەرلەرىنەن وتتىك! -دەپ ارباكەش قيالاي ورلەدى. مەنىڭ اتىم ۇركە شاپشىپ، كوتەرمە تاس جولعا ءبىر-اق ىرشىدى. تاس جول ۇستىندە ولىك جوق ەكەن; كوپىر استىلارىنا جونەلتىلىپتى. سەمىپ قالعان اياق-قولدار عانا كورىنىپ قالىپ جاتىر. كوتەرىڭكى جولدا ءيىس تە جوق، كۇنباتىستان لۇپىگەن تازا سامالدان ەركىن دەم الا جۇردىك. ات شورشي ۇرىككەنىن قويىپ، ەكى جاعىنا كەزەك ەلەڭدەۋمەن لىپىلداي بەردى. مەن دە ەكى جاعىما كەزەك ءۇڭىلىپ كەلەمىن. سول جاق تاستاقتى، تاقتايداي تەگىس دالا، ەرەنقابىرعا بوكتەرىنە دەيىن سامالاداي كورىنەتىن ءور جاق. شاشىلىپ جاتقان ولىكتەن «سارى اياق» قانى شاشىلماعان توقىمداي جەر تابىلمايتىنداي. ال، وڭ جاعىمداعى ىلديدا، سوناۋ قارا اعاش ورماندارىنا دەيىن سامالاداي كورىنىپ، ولىكتەن ساۋ جەر مۇلدە جوق ەكەنىن ايقىنداي بەردى.
«بۇل سۇيەكتەردە ەندى كۇلدەي شاشىلىپ، توپىراققا اينالماق. سوندا سارى اياقتاردىڭ كۇلى شاشىلماعان ەرەنقابىرعا بوكتەرى قالماعانى عوي! شوۆسنيزممەن ارامدالماعان سارى اياقتىڭ كۇلى بۇل وڭىرگە شاشىلار ما! ارامدانباعان بولسا قول كوتەرىپ، قۇرالىن تاپسىرا قويۋدان قورقارما! انە، انە جاتىستارىنا قاراعاندا وق ءبارىنىڭ دە ارتىنان تيگەن: قۇلاپ تۇسكەنگە دەيىن قاشقان كىلەڭ ارام!...» دەگەن ويمەن:
- پو-پو-پو! -دەپ تاڭدانا بەرىپپىن.
- قاراعىم، ولىكتىڭ كوپتىگىنە تاڭدانىپ كەلەسىڭ بە؟! -دەدى، قاتار كەلە جاتقان كەكسە ارباكەش. - جوق، بۇل كورگەنىڭ ونشالىق كوپ ەمەس، قىرعىننىڭ ۇلكەنى شيحۋ ماڭىندا بولدى. سارى اياق سونشالىق كوپ بولعان سوڭ، از قىرىلماق پا!
- نە سەبەپتى قىرا بەرگەن؟
- سەبەپ دەگەن كوپ قوي، قايسى ءبىرىن ساناپ بەرە الارسىڭ؟... ماسەلەن، كەشتە قالىڭدىعىن ىزدەپ بارا جاتقاندا شەرىكتەر اتىپ تاستاعان جىگىتتىڭ اعاسىنا اۆتومات تابىلدى، ناعاشىسىنان كەلە جاتقاندا اتىلعان جىگىتتىڭ ىنىسىنە پۋليمەت كەزدەسە كەتتى، تۇندە اۋرۋ قيناعان اكەسىنە الدە شەشەسىنە دارىگەر ىزدەپ شىققان جىگىتكە دە پوتايدىڭ وعى تيەدى. ولاردىڭ تۋىستارى كەك الماس پا!؟... وسى سۇلاپ جاتقانداردىڭ كەيبىرەۋىن ءوز قۇرالدارى ولتىرگەن، قاشا-قاشا ابدەن شارشاعاندا، جەپ-جەڭىل اۆتوماتتارىن دا جولعا تاستاي زىتتى بۇلار. الگىندەي كەكتىلەر جولدا جاتقان قارۋدى الا سالىپ، وق بوراتتى دا جامساتا بەردى، پۋلەمەتتى ايەلدەردىڭ دە ۇزاق قۋالاپ سوققاندارى بار. ال، كەكتى اسكەرلەر نە وڭدىرماق! ۇلتتىق ارميا اراسىندا مۇنداي قىرۋعا قارسى بولعاندار دا بار. بىراق، حالىقتىڭ قايناعان كەگىن ەشكىم توقتاتا المادى.
ءوزىمىزدىڭ ءبىر جاقسى ازاماتتىڭ قازاسىنا مەن قاتتى قايعىردىم... اڭگىمە تىڭداعىڭ كەلە مە، قاراق؟ -دەپ پوچتاشى كوبىكتەنگەن ەزۋىن ءسۇرتتى دە، سەلدىر مۇرتىن سيپاپ قويدى.
- تىڭداعىم كەلەدى، - دەپ مەن ات ۇستىنەن ەڭكەيە بەردىم.
- تىزگىنگە ساق بول، كوپىر استىنان قاسقىر شىعارىپ تاستاعان ولىكتەر بار. بايقاۋسىزدا اتىڭ مەرت قىپ كەتپەسىن، ال باستادىم! - وسى كۇزدىڭ باسىندا بىزگە اقىلباي اتتى جىگىت كەلدى...
- اھ! اقىلباي؟!... قايدان كەلىپتى؟! -دەپ كەسكىنىنە تىكسىنە ءۇڭىلدىم دە، زورلانىپ جايبىراقاتسي قويدىم، تىم جاقىن بىرەۋى ەكەن دەپ ويلادى بىلەم، «اھ» دەگەنىمدە-اق اڭىرايا قاراپ قالدى.
- كىم بىلەدى، ايتەۋىر تەكەستەن كەلىپتى دەيدى. ءوزى كوپ وقىعان، تىم اقىلدى جىگىت كورىندى. قولعا تۇسكەن شەرىكتەرمەن سويلەسكەندە اۋزىن بۋىپ، مويىنداتىپ تاستايتىن، قىتايشاعا وتە جەتىك ەكەن. مەن ونىمەن جارىم اي عانا بىرگە بولدىم: پارتيزان ەدىك، اقىلباي پارتيزان وتريادىنا اندا-ساندا مەنى دە جۇمساپ تۇردى. «قولعا تۇسكەن شەرىكتەردىڭ ءبارىن قىرا بەرمەسىن» دەپ تاپسىراتىن، «ءبارى بىردەي قىلمىستى ەمەس، تەكسەرىپ، انىقتاپ كورۋىمىز كەرەك» دەيتىن. سول ساباز، قان ءتۇرتتى مە ەكەن... ءبىر قاتەلىك وتكىزدى... وسى قىتايعا جاقسىلىق ىستەۋدىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق دەيمىن مەن! مارقۇمنىڭ ءوزىنىڭ دە اجالى سول ادامگەرشىلىگىنەن كەلدى عوي... شيحۋ جاقتان ءبىر پولكتاي سارى اياق جاياۋلاي قاشىپ شىققاندا... اتتىلارى ولارعا قاراماي زىتىپ جوعالعان.. ءبىزدىڭ پارتيزاندار سىپىرا اتتى ەدى، سول قالىڭ جاياۋدى مايتاۋ جاقتى قورعاي، بوكتەرلەي قۋالادىق. سوڭىنان قۋعاندار دا، بۇيىرىنەن تيىسكەندەر دە ونان-مۇنان قۇرالىپ، كوبەيە بەردى. ولار تۇرە سىپىرىپ، وق جاۋدىرىپ كەلەدى ەكەن. اقىلباي مەنى جانە وقىعان ەكى جىگىتتى ىركەس-تىركەس جىبەردى قۋعىنشىلارعا; «قىرماسىن، الدىنان شىعىپ قورشايمىز دا قۇرالدارىن تاستاتامىز، قولعا ءتۇسىرىپ جول جاساتامىز، تەكسەرىپ، انىقتاپ، قىلمىستىلارىن عانا جازالايمىز، بۇل قولباسشىلىقتىڭ بۇيرىعى دەپ ۇقتىرىڭدار» دەپ تاپسىردى بىزگە. بارىپ ايتىپ ەدىك، قۋعىنشىلار ءوزىمىزدى زەكىرىپ، قورقىتىپ قايتاردى...
- نە دەپ قورقىتتى؟!
- نە دەۋشى ەدى، «جاۋعا بۇيرەگىن بۇرۋشىلار شىقسىن بەرى، ايت قازىر بارىپ» دەپ اقىرادى. «جاۋعا باۋىرى ەزىلىپ بارا جاتسا، اراعا ءتۇسسىن قانە» دەپ تۇس-تۇسىمىزدان كۇركىرەگەن سوڭ قايتا شاپتىق. كوزدەرى قىزارىپ، تۇتىگىپ الىپتى. ولاردىڭ اۋجايىن بايانداۋعا ەندى ءوز قوسىنىمىز جەتكىزەر ەمەس. اقىلباي قاشقىنداردىڭ الدىنان وراي شاۋىپ، كۇيتىڭنەن نەداۋىر الىستاپ بارىپ، شەپ قۇردى دا، ءبىر تومپەشىكتەن اق تۋ كوتەرە ايقايلادى...
- نە دەپ؟!
- قىتايشا نە دەگەنىن تولىق ۇعام با، ايتەۋىر «قۇرالدارىڭدى تاستاڭدار، جاياۋ قاشىپ قۇتىلا المايسىڭدار، باعىنساڭدار عانا ءتىرى قالاسىڭدار» دەپ ايقايلاعانداي بولىپ ەدى، قاشقىنداردىڭ الدىڭعى لەگىنەن... باستىقتارى بولار دەيمىن... شەكىرەيگەن بىرەۋ ءوز توبىنان اقىلباي جاققا شىعا بەرە... قولىنداعى ماۋزەرىن... شاقىلداتىپ كەپ جىبەرگەنى... اقىلباي اتىنان جەڭىل سەكىرىپ ءتۇستى دە، ءبۇيىرىن ءبىر قولىمەن باسا قۇلادى....
- ءولدى مە سودان؟...
- تۇرا تۇر، اياعىن ايتايىن.. ءبىز دە وق جاۋدىردىق سونان سوڭ، ەندى ايتاتىن نە قالدى؟! تۇس-تۇسىنان وت العان توكپەلى قۇرالدار جۋساتتى دا تاستادى. باستىقتارى قۇرال تاستاۋ تۋرالى بۇيرىق بەرمەسە دە اسكەرلەرى قۋعىنعا تۇسكەننەن-اق اۋىرلاعان قۇرالدارىن تاستاي بەرىپتى جولعا. ماڭايداعى مالشى، ەگىنشىلەر سوڭىنا ءتۇسىپ، تەرىپ الا بەرىپتى. ءسويتىپ، قارۋىن تاستاماي قاشقان سارى اياقتاردى قۋا جامساتا بەردىك; شيحۋ جاقتان قاشقان جاۋدىڭ تاعى ءبىر لەگى جاقىنداپ قالعان ەكەن. قۋشىلارىمىز دا، توسقاۋىلشىلارىمىز دا جولىنان تايقاپ شىقتىق تا، وتە بەرگەندە سوڭىنان تۇرە سوقتىق-اي كەلىپ... قايرىلىپ قارسى تۇرا قالماي، قاشا بەردى، ءبىز وق بوراتا بەردىك. «توسقاۋىلعا ءبىز قالايىق، سەندەر قۇتىلىڭدار» دەيتىن ءبىر توبى بولساشى، گومينداڭ دەگەن ءبىر قورىقسا قورقىلداي قاشاتىن جۇرت ەكەن... وسى قىرىلعانداردىڭ ءبارى دە لەك-لەگىمەن قاشىپ، وسىلاي قىرىلعان. «نە سەبەپتى قىردىڭدار» دەگەنىڭدى ەندى ءوزىڭ ويلاپ كور!
- اقىلباي ءولدى مە، ءسويتىپ؟! -دەپ قالعانىمدا كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتتى. تەرىس قاراپ ءسۇرتتىم.
- ە، قاراعىم-اي، ولمەي قالا ما، «جاۋدى اياعان جارالى» دەگەن سول دا. ول دالادان دارىگەر تابىلا ما؟... ونىڭ ولىمىنە ءبىز دە كۇيزەلگەنبىز، تىم مىنەزدى، جىبەكتەي جىگىت ەدى ءوزى، امال نە... كۇيتىڭگە جەتپەي قازا بولدى! مىنا يتشوشقالاردىڭ وسى قىرىلىسىنا ءىش تە جيمايمىز ءبىز!
- قايدا جەرلەندى؟
- كۇيتىڭ قالاشىعىنىڭ تومەنگى جاعىنا، قاراسۋ ماڭىنداعى ءبىر قىراتقا قويدىق. ۇزىلەرىندە ءوزىنىڭ ءبىر دوسىنا سىبىرلاپ جاتىر ەدى، ىلەدەگى اكە-شەشەسىنە، ۇرىمجىدەگى ءبىر قىزعا سالەم ايتىپتى: «مەنىڭ ولىمىمە قايعىرماسىن، قاتەلىك وزىمنەن ءوتتى» دەپتى.
سىرشىل پوچتاشىمەن وسىلاي اڭگىمەلەسە ارا قونىپ، ۇزىن كوشەلى، كۇيتىڭ قالاشىعىنا ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا جەتتىك. شيحۋ گارنيزونىنا تيەسىلى ءبىر دەڭگە تۇستىك تە، اقىلبايدىڭ زيراتىنا جاياۋلاپ باردىق. كادىمگى ءبىر جۇدەۋ عانا سۇرى تومپەشىك «باقسىنىڭ مولاسىنداي» جاپا-جالعىز تومپيىپ جاتىر. توپتاسىپ اۋىل ۇيدەي قونىستانعان باسقا تومپەشىكتەردەن اۋلاق بوراندا اداسىپ كەتىپ، ەلسىز يەندە ۇسىكتەن الدە اشتان ولگەن جاس جەتىمدەي ءبۇرىسىپ جاتقان، كىشكەنە عانا سۇپ-سۇرى تومپەشىك... مۇنىڭ استىندا ابزال پىكىرلى اقىل يەسى، ۇستاز اقىلباي جاتىر... ءبىلىمدى، سەزىمتال كۇلاشتىڭ بار شىنىن ايتا سۇيگەنى، ساعىنىپ اڭساپ، سارىلا كۇتىپ وتىرعان جارى - اقىلباي جاتىر! باس جاعىنا بالاسىز - قورعانسىز جەسىر كەمپىردىڭ وقتاۋىنداي عانا قازىق قاعىلىپ، قىزىل بوياۋلى قارىنداشپەن اتى جازىلىپتى. ءبىر دوسىنىڭ اسىعىس جازا كەتكەن بەلگىسى ەكەن.
- نە قىلمىسى ءۇشىن بۇلاي... جالعىز...؟ -دەپ، سوڭىن ايتا الماي ەڭىرەپ جىبەرىپپىن. پوچتاشى دىمدانا قالعان كوزىن ءسۇرتتى دە، ماعان باعدارلاي قاراپ سويلەدى:
- سالدەلىلەر وسىلاي، وقشاۋ كومۋگە بۇيىرىپتى... مولدا - دامولدا دەگەندەر كۇشەيىپ الدى عوي، لاج نە، شاريعات ۇكىمى وسىلاي بولعان سوڭ!...
- نە ءۇشىن وقشاۋلاتادى؟
- «كاپىرگە ءىش تارتقاننىڭ ءبارى كاپىر»، «پايعامباردىڭ اق تۋىن قىتايعا ءيىپ، ەلدىككە شاقىرامىن دەپ بارىپ اتىلىپتى. مۇنىسى - قىتايشا وقىپ، قىتايعا شوقىنىپ كەتكەندىگى. ءدىن يسلامنىڭ حاق جولىمەن ولگەن شاھيتتەردىڭ قاسىنا ءداپىن قىلۋعا بولمايدى» دەسىپتى. قاراعىم، سەن ءوزىڭ بۇل مارقۇمنىڭ نەسى ەدىڭ، سۇراماپپىن-اۋ، سابىر ەتشى؟
- دوسىم، - دەي سالدىم.
- ە، جازعان-اي، سولاي دە!... مولدالار ءتىپتى جانازا شىعارتپاۋعا دا بۇيىرىپ ەدى. ءوز قوسىنىمىزداعى ءبىر وقىعان جىگىتتى يمام سايلاپ، ارۋلاپ، اقىرەتتەپ، ءوزىمىز جانازالاپ كومدىك... ءجۇر، قاراعىم، ەندى تاماقتانىپ تىنىعالىق ، ەرتەڭ تاعى دا ەرتە جۇرەمىز.
- ارتىڭىزدان بارايىن، قايتا بەرىڭىز....
پوچتاشى كەتىسىمەن سول سۇرى تومپەشىككە ەتپەتتەپ قۇلاي كەتتىم: «قايران اقىل اعا، ول جاق سەنى «مۇسىلمانشىل» دەپ سوكسە، بۇل جاق «كاپىرشىل» دەپ كومىپتى-اۋ، سوڭىمىزدان قالمايتىن نەتكەن كوپ قىلمىس ەدى، -دەپ كۇڭىرەندىم. - ادام اۋلايتىن جىرتقىشپەن شەڭبەكتەسىپ ءجۇرىپ، اقباس قۇمايعا جەم بولعانىمىز با؟ قارا جۇرەكتەن قاشىپ شىعىپ، قارا تۇنەككە قامالعانىمىز با؟ جوق، ولاي بولمايدى، بولمايدى، بولدىرمايمىز! -دەپ ايقايلاپ جىبەرىپ، باسىمدى كوتەرىپ الدىم. - جارىتامىز جۇرتتىڭ كوگىن، ارىلتامىز بار تۇنەكتى، كۇن بار بىزدە، كۇن!... نۇرياش پەن ءسىزدىڭ باسىڭىزعا نۇرلى مۇنارا ورناتامىز!
- نە دەپ وتىرسىڭ؟ -دەپ ساڭعىرلاعان كەمپىر ۇنىنە جالت قايرىلدىم، - سەن كىم ەدىڭ، بالام؟ مىنا مارقۇمنىڭ تۋىسىمىسىڭ؟ - دەپ قاتپار بەتتى قارا كەمپىر جارتى قاپ تەزەگىن جەرگە قويا ءۇڭىلدى.
- شاكىرتىمىن!
- قايدان كەلدىڭ؟
- ۇرىمجىدەن، وقۋدان قايتتىم.
- ءۇيىڭ قايدا؟
- دوربىلجىندە.
- ە، وندا بۇل جەردەن تەز تۇرىپ كەت، بالام، پالە كەلەدى!
- قانداي پالە؟
- بۇل اسا ءبىر جاقسى ازامات سياقتى ەدى، مولدالار «قىتايعا ساتىلعان» دەپ، شاھيتتەردەن بولەك كومدىردى. سەن ەندى «شاكىرتىمىن» دەمە! انە، كەلە جاتىر، تەز كەتىپ قال! -دەپ كەمپىر تەزەگىن يىعىنا سالىپ، جۇرە سويلەدى. - انەۋ تىماقتى تىمىسكى قۇشناش دۇمشە ەدى، ەندى وسى ەلگە يمام بولۋ ءۇشىن ءدىن قورمالى بولا قالىپتى. وسى مارقۇمنىڭ باسىنا قۇران وقىتپاي، قازىعا شاقپىلاپ ءجۇر...
قولىن ارتىنا قايىرا تەڭسەلگەن، ۇزىن قارا شاپاندى كۇيتىڭ كوشەسىنەن شىعىپ، جاقىنداپ قالعان ەكەن. مەن جۇگىنگەن قالپىممەن قاساقانا ماقامداپ، قۇران وقي جونەلدىم.
- سەن كىمسىڭ، ەي؟! - دەدى ول قاسىما تۇرا قالىپ، قارامادىم. سۇرەنى سوزا، ناقىشىنا كەلتىرە وقىپ بولعانىمشا، ارتىنا قايرىلعان «كىسىلىك» قولىن تۇسىرمەي تۇرا بەردى. قول جايدىم دا، جاريا ۇنمەن دۇعا قىلدىم:
- جاۋ قولىنان قازا تاۋىپ، كاپىر قاۋىمىنداعى مولدا سىماقتاردان راقىمسىزدىق كورگەن ءۇشبۋ قاھارمان شاھيت ۇستازىم، مارقۇم اقىلباي مۇحاممەت قازىرەت بالاسىنا اللانىڭ راحىمەتى، پايعامباردىڭ شاپاعاتى ءتيسىن! بيراحماتيكا ءيا ارحام ءارراحيمين، اللاحۋ اكبار!
بۇيرا قارا ساقالدى، قالىڭ قاباقتى الگى كىسى سۇزە قاراپ تۇر ەكەن ماعان.
- سەن كىمسىڭ دەپ تۇرمىن، ەستىمەدىڭ بە؟ مىنا كاپىردىڭ نەمەنەسىسىڭ، قايدان كەلدىڭ، سويلە، قانە؟
- مىنا ءشاھيتتىڭ شاكىرتىمىن دەپ وتىرمىن، ەستىمەدىڭ بە؟ ۇرىمجىدەن كەلدىم، قايتپەك ەدىڭ؟!
- شاريعات بۇل ولىككە قۇران وقۋدى ءمانيح قىلعان، كاپىر قاۋىمىندا كەتكەن، سەن بىلمەي...
- بۇل ەڭ كەمىندە ءجۇز جاۋ ولتىرگەن حالىق قاھارمانى! «كاپىر قاۋىمىندا» دەپ مەن سەندەردى قۇداي الدىندا ءپاش ەتىپ وتىرمىن، ەستىمەدىڭ بە! كاپىر بولماساڭ، قانە، ءوزىڭ دالەلدەشى، نەشە «كاپىر» ءولتىردىڭ؟!
- تارت، ءتىلىڭدى، كىممەن سويلەسىپ وتىرعانىڭدى ءبىلىپ ال، كاپىرلەر ەنشاللا، ءبىزدىڭ دۇعامىزبەن قىرىلىپ جاتىر!
- سول دۇعاڭمەن الدىڭداعى مەنى ءولتىرشى قانە! قانە دەپ وتىرمىن ەستىمەدىڭ بە، قانە! -دەپ زەكىرىپ ورنىمنان ىرشىپ تۇردىم. دۇمشە شەگىنە بەردى. - ولتىرە المايتىنىڭدى بىلسەڭ، جوعال، جىننان جارالعان باقسى!... جوعال كوزىمنەن، جوعال!
«اۋليەگە» دە جان كەرەك ەكەن، مەنىڭ شىرايىما قاراي-قاراي شەگىنىپ بارىپ، ارتىنا كىلت بۇرىلدى. كۇيتىڭنىڭ جاتاعان بالشىق تامدارى جاققا قول بۇلعاپ، اتتانعا باستى-اي كەلىپ:
- اتتان، اتتان!... قىتاي، قىتاي! ... قىتاي!... ۇرىمجىدەن كەلىپتى، قىتايدىڭ ءتاينيى، قىتاي!.. حالايىق، قىتاي كەلىپتى، قىتايدىڭ ءتاينيى!...
«يمامنىڭ» يناباتى قانشالىق ەكەنى تەز ۇعىلدى، باجالاقتاعان جارىقشاق داۋىسىنا ۇيلەرىنەن ۇدەرە شىققان «حالايىعى» اتتانداپ قول بۇلعاۋىنا قوزعالار ەمەس. ەڭكەيىپ قالعان كەكسەلەرىنەن ۇشەۋ-تورتەۋى عانا ەرىنە باسىپ كەلە جاتتى. مەن قارسى ءجۇرىپ ەدىم، «اۋليە» مەنەن ۇرىككەندەي ۇدىرەيە جەتتى ولارعا.
- وي، بەيىتكە قۇران وقىعان قايداعى قىتايدى كوردىڭ؟ -دەپ دابىستادى ءبىر قارت.
- ءسۇبحان اللا، ءسۇبحان اللا! -دەدى دۇمشە.
- ءىبلىس عالاھي-ءالحانانىڭ كالام تىلىنە جۇيرىك بولاتىنىن بىلمەيسىزدەر مە؟ قىتايدىڭ ءتاينيى ەكەنى كورىنىپ تۇر; اناۋ جاتقان كۇناكاردىڭ شاكىرتى ەكەن ءوزى، ۇرىمجىدەن كەلىپتى. اللاعا دا، اللا ۋاعىزشىسى مولدالارعا دا زاھارىن شاشىپ وتىرعان ۇستىنەن ءتۇستىم! ءدىن يسلام حۇكۇماتىنىڭ دۇشمانى بولعان مۇنداي مۇناپيقتى ۇستاۋدى ماحكاما شارعيا ماعان كوپ ءماسليحات ەتكەن! مۇھمەن ۋا مۇسىلمان حالايىق، بايلاتىڭدار مىنانى!...
دۇمشە وسىلاي جىپىلىقتاتىپ تۇرعاندا:
- اسسلاۋماعالايكۋم! - دەپ مەن جەتتىم. - مىنا قۇزعىندى ەل-جۇرت قۇرباندارىنىڭ ۇستىنەن قۇڭقىلداتپاۋ ءۇشىن، الدارىڭىزدا موينىن بۇرىپ تاستاۋعا كەلدىم. جايدى تىڭداڭىزدار، باياندايىن!
تىڭداپ تۇرعان ءتورت شالدىڭ مىعىم دەنەلى، قارا بارقىت مەشپەت-سىمدى كوسە سارىسى ۇڭىلە ءتۇستى ماعان:
- قاراعىم، ءوز ءجونىڭدى ايتشى الدىمەن، كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ -دەگەن الۋەتتى، تانىس ۇنىنەن شىرامىتىپ، مەن دە ۇڭىلە ءتۇستىم از ۇنسىزدىكتەن سوڭ:
- بايانباي اعا! -دەپ قالىپ ەدىم.
- و، جارىعىم-اۋ! -دەپ قۇشاقتاي الدى بايانباي. جۋان مۇرنى مەن قالىڭ ەرىندى ۇلكەن اۋزىنىڭ باس مۇشەمدە تيمەگەن جەرى قالمادى. 1932-ءشى جىلى ەگىنسۋدا ورىس اسكەردىڭ قۇلا جورعاسىن سويىپ بەرىپ، ءبىزدى اشارشىلىق اپاتىنان قۇتقارا قاشقان بايانباي ەدى بۇل. - مىنە ون ءتورت جىل بولىپ قالدى! -دەپ ماڭدايىمنان تاعى ءبىر ءسۇيدى دە، مالاقايىمدى الىپ، باسىمنان سىلاي بەردى. - جىگىت بولعان ەكەنسىڭ... ءىرى قارانى جارىپ كەتكەن قاسقىردى تىرىدەي سوياتىن جاكەڭنىڭ مىنەزىمەن «قۇزعىندارىڭنىڭ موينىن بۇراپ تاستاۋعا كەلدىم» دەۋىڭنەن-اق ۇقساتتىم، حا... حا... حا!... جازدا بيعازى كەلىپ قايتقان. ۇرىمجىدە ەكەنىڭدى سودان ەستىگەنمىن.. ءجا، -دەدى قاراپ تۇرعان شالدارعا، بۇل - مەنىڭ ءىنىم، مىنا مولدا «ءتايني» دەسە، تاۋەكەل، مەنى دە ۇستاتسىن!
شالدار ۇمتىلىسىپ، مەنىمەن قول الىسىپ جاتقاندا، قارا ساقال دۇمشە دە قيپاقتاپ، ماعان قولىن سوزدى:
- قانە، «بىلمەگەن ۋ ىشەدى» دەيدى، اللا تاعالا دا كەشىرگەن مۇندايدى!
- جوق، بىلە ءجۇرىپ-اق ىستەگەن قىلمىسىڭ بۇل، -دەپ قولىمدى ارتىما ايقاستىردىم، - اناۋ جالعىز سۇرى تومپەشىكتىڭ استىندا جاتقان ازاماتتى ءتىرى كەزىندە ءوزىڭ دە كورگەنسىڭ، جۇرت تا بىلەدى. ماناستان وسى ماڭعا دەيىنگى پارتيزاندىق قوزعالىستى دۇرىس جولعا سالۋعا جوعارعى جاق جىبەرگەن ەڭ الال ازاماتتاردىڭ ءبىرى، حالىقتىڭ قالاۋلى ساياسي قايراتكەرى. مەحراپتاعى كۇشىگەندەرىڭ ونى «كاپىرلىككە» بىلمەي شىعارىپتى. سەن كورىپ-ءبىلىپ ءجۇرىپ-اق «كاپىر» اتاپ، باسىنا قۇران وقۋدى تيىپ ءجۇرىپسىڭ. ماقساتىڭ دىنگە اسا بەرىك كورىنىپ، يمام سايلانۋ عانا.... جۇرتتاستارىڭدى سورىپ، باقسىلىعىڭنان الدەقايدا جوعارى پايداعا كەنەلۋ عانا!... ءسويتىپ، حالىقتىڭ ارداقتى الال ازاماتىن ءوزىڭنىڭ ارام ءناپسىڭنىڭ قۇرباندىعى ەتىپ ءجۇرىپسىڭ! ال، اعايلار، مۇنى كىم كەشىرمەك؟ - دەگەنىمدە شالداردىڭ ساقال-مۇرتى جىبىرلاپ، جىمىڭداي قالىسىپ ەدى. قارا ساقال دۇمشە سىرت اينالىپ جۇرە بەردى. قالعان ءسوزىمدى ەستىرتە سويلەپ قالدىم. - مىنا قۇشىناش قۇزعىندى يمام سايلاساڭىزدار وزدەرىڭىزدىڭ ءتول يماندارىڭىزدى دا جەپ قوياتىنى حاق!
دۇمشەنىڭ زيراتقا كەلە جاتقانداعى مامىرلاعان «ماڭعازدىعى» قالىپ، ەندى قۇنجىڭداي قايتقاندا، شالدار اشىق كۇلدى:
- كوزەپ-اق سوقتىڭ-اۋ، بالام، ءدال ءتيىپتى!
- وسىنداعى تۇرعىنداردى «قازىعا ارىز جازىپ، مەنى يمامدىققا تالاپ ەتىڭدەر» دەپ تاقىمداپ ءجۇر ەدى، مىنا شوقپار تاناۋىنا مىقتاپ-اق تيگەن شىعار!؟
- قۇيرىعىن قىسا شويناڭداۋىن قاراشى!...
ءۇي ءىشىنىڭ جايىن بايانباي ۇيىنە باستاپ بارا جاتىپ سويلەدى: ءتابي شەشەي شيحۋعا كەلىسىمەن قازا بولىپتى دا، ايەلى قىرقىنشى جىلى بالادان كەتىپتى. مەنەن ءسال قالقىڭقى ءىنىسى ارمياعا قاتىناسىپ، ون ەكى جاستاعى جالعىز ۇلىمەن عانا قالعان ەكەن. كۇيتىڭ شەتىندەگى الاسا بالشىق تامنىڭ ءبىرىنىڭ ەسىگىن اشتى. ساكىمەن ءتىپتى الاسارىپ كەتكەن تورگە مەن ەڭكەيىپ شىقتىم دا، باكەڭ ەڭبەكتەپ شىقتى. ءۇيىنىڭ بارلىق ءسانى كەڭ جايىلعان قارا تەكەمەت پەن ءبىر بۇرىشتاعى جاشىك ۇستىنە جيىلعان ەكى ەسكى، ەكى جاڭا كورپە عانا ەكەن.
- شەكارادان وتكەلى باسىما جالشىلىق دەيتىن قامىت كيىلگەن. اناۋ تومەنگى «بەسقورجا» جاقتا بولدىم، - دەپ كۇرسىندى بايانباي. ءاجىم ءتۇسىپ سولىڭقىراعان تولىق ءجۇزىن سىلاعاندا، قاتپارلانعان ماڭداي تەرىسى ءسال جازىلىپ، ساي-سايىنان اپپاق-اپپاق جولاقتار ايقىندالا ءتۇستى، - سودان وسى جازدىڭ سوڭعى ايىندا عانا قۇتىلدىم. جاز بويى كول بولىپ جاتاتىن كۇرىش تاقتاسى مىقتى بەلىمدى مىقشيتىپ شىعاردى. ايتەۋىر كەتەتىندەردى كەرگىلەپ، «ەنشىمىزدى» الىپ قالدىق. وزىممەن بىرگە «ەنشىگە» يە بولعان ءبىر «مالاي قىز» ەكەۋمىز تۇرمىستانۋعا ەندى عانا كەلىسىپ وتىرمىز...
وسى تۇستا اۋىز ۇيدەن سىبدىر ەستىلىپ ەدى، بايانباي ءسوزىن توقتاتىپ، ەسىك جاققا جىميا قارادى. ءوزى دە سول «قالىڭدىعىن» تانىستىرماقشى بولىپ وتىر ەكەن، اق بۋرىل باسىنا قوڭىر ءتول ءسالى جامىلعان قارا كەمپىر داستارقان الا كىرىپ، مەنىمەن امانداسىپ ەدى:
- مىنەكي، ەندىگى جەڭەشەڭ وسى بويجەتكەن بولماقشى، - دەي سالىپ، موينىن «قالىڭدىعىنا» قايتا بۇردى، - ءوي، قىز قالپىڭمەن-اق كىرە سالماي، مىنا جەلەگىڭ نە؟ ەندى بىتكەنىڭ عوي، ءوز ۇيىڭە نە بەتىڭمەن قايتاسىڭ ەندى؟
- قويشى! - دەپ كۇلىپ جىبەرگەن جەڭەشەمنىڭ اۋزى ۇڭىرەيە قالدى. ازۋىنان نەشەۋ بارىن كىم ءبىلسىن، استىڭعى يەگىنەن ءتىس اتاۋلى ەشتەڭە كورىنە قويمادى.
- تىم ۇڭىرەيتپەي، ساۋ ازۋلارىڭدى كورسەتسەڭشى! -دەگەن بايانبايدىڭ سوزىنە مەن كۇلىپ جىبەرىپ ەدىم، جەڭەشەم دە كۇلدى. باكەڭ كۇرسىنە جىميدى. - تولەۋ ولگەننەن كەيىنگى كورەيىن دەپ وتىرعان قىزىعىم وسى عانا. مۇنى دا ازاتتىقتىڭ ارقاسىندا كورگەلى وتىرمىن.
- شىراعىم، مىنا اعاڭ بىرەۋ كەلسە-اق مەنىڭ تىسىمە تيىسەدى، -دەپ جەڭەشەم سويلەگەندە عانا، «ەسىك كورۋ تويى» وتكەنىن سەزدىم. ءشاي قۇيا وتىرىپ، اشىلا سويلەدى، - بۇل تىستەر وسى قۇرالپى كۇيەۋدىڭ جۇدىرىعىنان تۇسكەن. «تاز اشۋىن تىرنادان الادى» دەپ، قوجايىندارىنان جاپا كورگەندە بۇل بايلار ءوشىن قاتىنىنان الاتىن! ايتپەسە، وسى اعاڭنان مەن بەس جاس كىشىمىن. قىڭقىلداي بەرگەن سوڭ عانا كونىپ وتىرعانىم عوي!
- وسى سيقىڭمەن مەنى كارىگە شىعارماقسىڭ-اۋ، سەن ءۇش بالا تۋدىڭ، مەن ءبىر بالا تۋىپپىن، سەن ءبىر باي ءولتىردىڭ، مەن ءبىر «باي» ءولتىردىم... راس قوي، ال ەندى، «مالايلىقتان بۇكىرەيىپ شىققان ەكى ابىسىن بىرگە بۇكشەڭدەيىك» دەگەنىم قىڭقىلداۋ ما؟
ۇشەۋىمىز قاتار قارقىلداي كۇلدىك.
- قويشى ەندى، بالانىڭ الدىندا قىرتىساتىن سياقتىمىز!... كۇن كەش بولىپ قالدى، اكەل تاۋىرىنەن، - دەپ كۇبىرلەدى جەڭەشەم، - ىشەك-قارنىن ارشىپ، دايىنداپ بەرىپ، قايتايىن ساۋىنعا!...
سەمىز سەركەش اكەلىپ الىپ سوققان بايانباي، «بۇل - جەڭەشەسىنىڭ قاينىنا سويدىرعان قوناعاسىسى» ەكەنىن، «اجالدان امان قايتقان ىنىسىنە اعاسىنىڭ جاسايتىن تويى دا، قوناقاسىسى دا ەرتەڭ» بولاتىنىن ايتىپ تۇسىندىرگەنشە تەرىسىن سىپىرىپ تا ۇلگىردى....
بايانباي ءبىر-ەكى كۇن تۇرۋىمدى قانشا وتىنسە دە، قاراماي تاڭەرتەڭ دەڭدەگى اتىما ەرتەرەك جەتتىم. بايانباي نارازىلىعىن ايتا بىرگە ءجۇرىپ ەدى، كوشەدە تابىنعا سيىر قوسقالى بارا جاتقان كەشەگى شالداردىڭ بىرىمەن سويلەسىپ تۇرىپ قالدى. مەن ات ەرتتەپ ءمىنىپ، قاقپادان شىعا كەلسەم، ول قارا ساقال دۇمشەنى قولتىعىنا قىسىپ، ەرتتەۋلى ات جەتەكتەپ كەلەدى ەكەن. ماعان ءتىل قاتپاي، ارتىمداعى پوچتا ارباسىنىڭ الدىن توسا قالدى:
- ەي، ازامات، مىنا كىسىنى ارباڭىزدىڭ ارتىنا بايلاي سالىڭىز، ساقالىنان باسقاسى جۇك ەمەس... اتىنا مەن مىنەمىن، اۋىرمىن.. ءوزىنىڭ شاريعات مەكەمەسىنە اپارىپ سويلەسپەكپىز!... يسلام ۇكىمەتىنىڭ پايداسى ءۇشىن شاھيت بولعان اقىلباي مارقۇمعا قورقاۋشا ءتونىپ الدى. قۇران وقىعانى ءۇشىن ەندى مىنا مەنىڭ ءىنىمدى كورسەتۋگە شيحۋعا جۇرگەلى جاتىر ەكەن...
ماعان قاراپ جىميعان پوچتاشىنىڭ سەلدىر مۇرتى سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇستى:
- ولاي بولسا، شىقسىن ارباعا، مۇسىلمانشىلىق جولىن ەندى تاۋىپسىزدار.
- مىنا جولداسىڭنىڭ ءتۇن بويى تۇسىندىرۋىمەن تاپتىق، شىراعىم، باسىنا زيرات تۇرعىزۋ ءوتىنىشى دە سيىمدى بولدى. جالعىز-اق، مىنا باقسىنى تۇزەتىپ الۋىمىز كەرەك!
- بارساق-باردىق، - دەدى دۇمشە، بايانبايدىڭ قولتىعىنان تۇسە سالىپ، ارباعا شىقتى، - ەنشاللا، بۇل يسلام ۇكىمەتى...
ەڭكەڭ قاعىپ ەكى شال جەتتى، بايانبايمەن بىرگە بارماق بولعان ەكەن.
- «يسلام ۇكىمەتى»، - دەپ دۇمشەگە جيرەنىشپەن ءبىر كوزىمدى سىعىرايتا قارادىم، - وسى ۇكىمەتتى قۇرۋ جولىندا جانىن قيعانداردى قورعار ما ەكەن، ارامتاماق سەندەردى قورعار ما ەكەن؟... گەنەرال شتابىنىڭ ساياسي ءبولىمى مەن اسكەري سوت بىلەدى بۇل ءىستى. مەن سوندا اپارىپ، سەنگەن دامولداڭمەن سول جەردە سويلەسەمىن! ال جۇردىك!... سىزدەر بارىپ اۋرە بولماي-اق قويىڭىزدار، -دەدىم شالدارعا قاراپ، - نە بولعانىن بايانباي اعادان ۇعاسىزدار.
- اسكەري سوت؟! - دەپ ىشقىنىپ قالدى قۇشىناش. اربا جىلجي جونەلدى. جاناسا جۇرە قايىردىم جاۋابىن:
- ءيا، توڭكەرىستىك سوعىس قۇربانىنا قىلعان جاۋىزدىعىڭدى اسكەري سوت شەشەدى. دامولداڭدى قۇيرىعىمەن جورعالاتقاندا، ءوزىڭنىڭ قالاي جىبەرىپ قويعانىڭدى دا كورەسىڭ بۇگىن!
بايانباي جۇدىرىعىن بىلەپ-بىلەپ جىبەردى:
- سەنىڭ ءىسىڭدى سول جەردە مەن شەشەمىن.
- ەي قاراعىم، توقتات ارباڭدى، توقتا! - دەپ قالبالاقتاعان دۇمشە بوجىدان ۇستاي الدى دا، اربادان دومالاي ءتۇسىپ، ارتتا قالعان ەكى شالعا ايقاي سالدى، - ەي حالايىق، بەرى-بەرى، بەرى كەلىڭدەر... سەنبەسەڭدەر، مەن وسىنداعى بارلىق مۇسىلمان جاماعاتى الدىندا حاسام بەرەيىن، اقىلباي مارقۇمنىڭ حاق الدىندا پاك مۇسىلمان ەكەنىن ماحكاما شارعياعا ءوزىم ايتىپ، تاقلەل قىلايىن... زيرات دەدىڭىز عوي، سول زيراتقا جەتەرلىك كەرپىشتى ءوزىم تاۋىپ بەرەيىن!
- سەن ارامتاماقتىڭ الداپ تاپقان كەرپىشىڭ دە، تاقلەلىك دە كەرەكسىز بىزگە! كەرپىشتى ءوزىمىز-اق قۇيامىز، كەسىرىڭدى قۇرتساق بولعانى، ءجۇر، قويا بەر بوجىنى! -دەپ بايانباي اقىردى.
- كەشىر، حالايىق، كەشىر! حاسام ەتىپ، حات بەرەيىن قولىمنان... ماحكاما شارعياعا ءوزىم ايتىپ، مارقۇمدى ءوزىم اقتاتايىن.. بىلمەي ىستەگەنمىن، زيراتقا ءوز كۇنايىم ءۇشىن قىزمات قىلامىن!
- سولاي بولسا بولسىن دەپ، ارتىن كورسەك قالاي؟ - دەدى پوچتاشى بىزگە قاراپ، - كەرپىش پەن ىرگەسىنە قوياتىن تاستى مارقۇمنىڭ ءوز پارتيزاندارى، مىنا ءبىز جەتكىزىپ بەرەمىز. زيراتتىڭ قالانۋ احۋالىن، جول-جونەكەي ءوزىم كورە جۇرەمىن، ۇقتىڭ با؟ - دەپ دۇمشەگە ءتۇيىلدى. - وسى قازا جونىندەگى ارام ءپاتۋانىڭ سەنەن وربىگەن قىرسىق ەكەنى ءوز اۋزىڭمەن تولىق انىقتالدى. زيرات تۋرالى مىنا بالۋاننىڭ ايتقانىن ىستەمەسەڭ، ەندى ساعان نەشە ءجۇز پارتيزان تونەدى، ءبىلىپ قوي!...
وسىنى ايتا سالا پوچتاشى كەشىرىم ەتۋدى مەنەن ءوتىندى. قۇشىناشقا قول حات جازدىرىپ، بايانبايعا ۇستاتتى. بارىمەن قوش ايتىسىپ، اتقا ءمىندىم دە، سۇرى تومپەشىككە قاراپ، وڭ قولىمدى كەۋدەمە باستىم:
- باقىل بول، رازى بول، اقىل اعا، اق نيەتتى، باتىر اعا!...
كۇيتىڭ قارتتارى كوز جاستارىن مەنىمەن بىرگە ءسۇرتتى. اتتاردى قىساي جونەلدىك. باتىستان قارا سۇرى بۇلت ايداعان قارا جەل، ىسقىرا ءتۇستى.
كورەگەن تەرگەۋشىم، «ءتاڭىرى اسىراعان قوزىسىن ءبورى جەمەيدى» دەيدى عوي، جەسە دە بۇزىلماي تۇسەدى ەكەن. قاسقىر قاۋىپ، قورقاۋ قورلاعان اقىلبايدىڭ رۋحىن ءتاڭىرى حالىق سول زيراتپەن بىرگە تىك تۇرعىزا قويعانىن ارتىنان ەستىدىم.
ال، قايسى قوعامعا، قايسى ۇكىمەتكە وتسەم بەلسەندىسىمەن ايقاسىپ، اپەرباقانىمەن شايقاسىپ كەلە جاتقان مەنىڭ كۇنىم «يسلام» ۇكىمەتى تۇسىندا دا قىلمىسسىز وتپەيتىنىن ءوزىڭىز بايقاپ وتىرسىز. قاشان دا «اق جۇرەكتەرىنەن» الا تۇسەتىن سويقاننىڭ، ءتىرى قالسا، ءسىزدى دە تىنىش قويمايتىندىعىن بىلگەن سوڭ ويلاناتىن نە قالدى، تىرپ ەتكىزبەي ورايلاستىرا سالۋ ءجون شىعار!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* شاسني (ورىسشا) - ءجاي بۇقارا.
