جەتىسۋدىڭ اتاقتى سۇلتانى، قازاق-قىرعىز بالاسى حان اتاعان تەزەك تورەنىڭ ومىردەرەكتەرى ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق اڭىزعا اينالعان! كەيىنگى قازاق باسىنا تۇسكەن اۋىرپالىقتار مەن زوبالاڭدارعا قاراماستان ەل ءوزىنىڭ ارداقتىسىن ەش ۇمىتپاي ۇرپاقتان-ۇرپاققا ايتىپ بەرە وتىرىپ، تەزەك تورە تۋرالى اڭگىمەلەردى بىزگە جەتكىزدى.

الايدا، تورەنىڭ اڭىزعا اينالعان ءومىربايانىنا قوسا، اۋىزەكى جەتكەن شەجىرەلەرىندەگى ۇرپاقتارى تۋرالى كەي مالىمەتتەردىڭ ءسال-ءپال قاتە ەكەنىن وسى كۇندە ارحيۆتىك قۇجاتتاردى زەرتتەۋ بارىسىندا انىقتاپ وتىرمىز. وسىعان بايلانىستى، تەزەك تورەنىڭ وتباسى تۋرالى مالىمەتتەردى سول تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەي وتىرىپ، تۇزەتىپ كەلتىرۋدى ءجون سانادىق. الدىمەن، ايگىلى سۇلتاننىڭ ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلىپ جيناقتالعان، ناقتى قۇجاتتاردان الىنعان ءومىربايانىن وسى جەردە قايتالاي كەلتىرە كەتەلىك. بۇل اتالعان وقيعالار، كەيىنگى ۇرپاقتارى تۋرالى مالىمەتتەر تاريحي قۇجاتتاردان الىنعان بۇلتارتپاس فاكتىلىك دەرەكتەر ەكەندىگىن ەسكەرتە كەتۋىمىزگە بولادى. وعان قوسىمشا ەل اۋزىنداعى دەرەكتەردى دە تاريحي قۇجاتتارمەن سالىستىرىپ زەردەلەنگەنىن دە بايقايسىزدار.

كەستەدەن كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، تەزەك تورەنىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى مالىمەتتەردى تولىقتاي حرونولوگيالىق تارتىپپەن كەلتىردىك.

تەزەك تورەنىڭ شىققان تەگى شوقان ءۋاليحانوۆ جازعان جانە كەيىن شوتا-امان ءۋاليحانوۆ، پروفەسسور امان شوتاەۆتاردىڭ جانە ەل جادىنداعى شەجىرەسى ابىلاي حان→حان ءادىل→نۇرالى سۇلتان→تەزەك تورە ەكەندىگى قوسىمشا تولىقتىرعاندا تاريحي قۇجاتتارمەن دە تولىقتاي دالەلدى.

بۇل شەجىرەلەردە تەزەك تورەنىڭ اناسىنىڭ كىمنىڭ قىزى، قاي رۋدان ەكەندىگى جانە وزىمەن بىرگە تۋعان ءىنىسى شەرالى بولعاندىعى ايتىلمايدى، ارحيۆتىك قۇجاتتاردا بار. ونىڭ سەبەبى مىنا دەرەكتە سياقتى: «كەيبىر مالىمەت بويىنشا 1860 جىلى كوكتەمدە جەتىسۋدىڭ كەي اۋىلدارىندا شەشەك اۋرۋى شىعىپ، وسى اۋرۋدان تەزەك تورەنىڭ وتباسىندا 2 بالاسى (اسكەري كورپۋسقا بەرىپ وقىتسام دەگەن 12 جاستاعى ۇلى جانە ەڭ كەنجە بالاسى), اناسى، باۋىرى سۇلتان شەرالى كوز جۇمعان [3, 191-ب]». ولاي بولسا، اۋىز ادەبيەتىندە ءسۇيىنبايدىڭ تەزەككە كوڭىل ايتۋى وسى وقيعامەن بايلانىستى سەكىلدى.  

مىنە، تاريحي مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، نۇرالىدان تەزەك پەن شەرالى تۋعانىن ايتامىز. شەرالىنىڭ ەسىمى مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا جانە حالىق اۋىز ادەبيەتىندە كەزدەسپەيتىن سەبەپتى، ول كىسى قاتارداعى ەلمەن بىرگە قاراپايىم ءومىر سۇرگەن بولار دەپ پايىمدايمىز. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي: بۇل كىسىلەردىڭ (تەزەكتىڭ اكەسى نۇرالى، اناسى، باۋىرى شەرالى، بالالارى) جەرلەنگەن جەرى شوقان جەرلەنگەن «كوشەن توعانداعى» تورە بەيىتىندە ەمەس، «ماقپالداعى» تەزەك تورە قورىمىندا ەكەندىگى. اكەسى نۇرالىنىڭ ەسىمى 1825 جىلعى جازبالاردا كەزدەسپەگەندىگى، ول كىسىنىڭ ەرتەرەك قايتىس بولعاندىعىنان شىعار، ولاي بولسا، اۋىز ادەبيەتىندەگى «حان يەم بەس جاسىندا جەتىم قالعان...» دەپ ايتىلاتىنى شىندىققا جاناسادى.

اۋىزشا شەجىرەلەردەگى تورەنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قاي بايبىشەلەردەن تۋعانى جونىندە دە ءبىراز قاتەلىكتەر تاۋىپ وتىرمىز، اتاپ ايتقاندا، قۇديارحان دانەكەر بايبىشەسىنەن تۋعان دەلىنەتىن، ولاي ەمەس، كەرىسىنشە ەكەن! نەگىزى، گەينس، 1865 جىلى شوقان قازاسىنان سوڭ اۋىلىنا بارعاندا، «تورەنىڭ ءتورت ايەلى بار» دەپ جازادى. الايدا، كەيىنگى تەزەك تورەدەن سوڭ مۇرا ءبولىسۋ قۇجاتتارىن مۇقيات قاراي وتىرىپ، ايەلدەردىڭ ۇشەۋ ەكەنى انىقتالدى. ولاي بولسا، قانت ەسىمدى (قاي جاقتىڭ، كىمنىڭ قىزى ەكەنى انىقتالمادى، تەك ەلدىڭ ايتۋىنشا «ماتاي» تاۋىنىڭ كۇنگەي ەتەگىندە «قانتتىڭ سايى» دەپ اتالاتىن قىستاۋ ورنى قالعان) ايەلى دە ءوزى شامالاس ۋاقىتتا قايتىس بولعان (تورەنىڭ قىزى كۇلحان: «اكەم قايتىس بولعاندا ارتىندا ءۇش ايەلى قالدى: بايقونىر، مەنىڭ شەشەم دانەكەر جانە تورەتاي»، - دەگەن...)

سونىمەن، بايبىشەسى، «نايمان» رۋىنىڭ قىزى - بايقوڭىردان – ۇلدارى باتىرحان، بولاتحان، عازي سۇلتان ۋاليحانوۆقا ۇزاتىلعان قىزى  (قۇجاتتار نەگىزىندە، فورمۋليارىنان ەسىمىن دە انىقتاۋعا بولادى) جانە ەل اۋزىنان جەتكەن دەرەكتەرگە سايكەس، اتاقتى «نايمان رۋىنان مامانيا مەكتەبىن سالدىرۋشى» مامان ۇرپاقتارىنىڭ بىرىنە ۇزاتىلعان قىزى تۋعان.

1. باتىرحان، 1840 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن، 1863 جىلعى قىتايلىقتارمەن بولعان سوعىسقا قاتىسىپ، پاتشا وكىمەتى تاراپىنان ماراپاتتار جانە پراپورششيك شەنىن العان. سىعاي سۇلتاننىڭ ۇرپاعى، «تاۋ جالايىر» بولىسىنىڭ ءبيى - ءتاجى حانقوجيننىڭ قىزىنا ۇيلەنگەنى تۋرالى تاريحي قۇجاتتار بار. 1870-76 جىلداردىڭ ىشىندە التىنەمەلگە بولىس بولىپ تۇرعان، الايدا، كەيىنگى ومىرىنە قاراساق، تۇراقسىزدىق كورسەتىپ (دۇنيە شاشۋ، قۇمارلىققا بوي الدىرۋعا ۇشىراپ), اكە مۇراسىنا تولىق يە بولا الماعانى جانە وعان تورەنىڭ باسقا ايەلدەرىنىڭ رەنىشتەرى بارلىعى بايقالادى.

2. بولاتحان، ونىڭ ەسىمى تۋرالى ارحيۆتىك قۇجاتتاردا كەزدەسپەدى، سوعان قاراعاندا قاراپايىم ومىرگە بەيىم بولسا كەرەك.

3. بۇل بايبىشەدەن تۋعان ەكى قىزى تۋرالى مالىمەتتەردى ايتتىق.

...تورەنىڭ ەكىنشى بايبىشەسى قىرعىز، «بۇعى» رۋى الدايار ستامبەكتىڭ قىزى تورەتاي. قازىرگى ۋاقىتتا قىرعىز زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا تورەتايدىڭ ءىنىسى مامىرقۇلدىڭ ۇرپاقتارى بار ەكەن، ولارمەن 2021 جىلى كەزدەسۋدىڭ دە ءساتى ءتۇستى. تورەتايدان تۋعان بالالار:

1. سۇلەيمەنحان، ۆەرنىي قالاسىنداعى، ۆەرنىي پروگيمنازياسىنىڭ جوعارى (ەرەسەك) توبىنداعى، ياعني ءۇشىنشى كلاسس وقۋشىسى، ابلايحانوۆ سۋلەيمانحاننىڭ (سوندا جازىلعانى بويىنشا) 1883-84 وقۋ جىلدارىنداعى، وقۋ ينسپەكتورى جانە كلاسس تالىمگەرى (ناستاۆنيك) قول قويعان، 22 دەكابر، 28 فەۆرال، 31 ماي كۇندەرى، ەكىنشى رازريادتىققا وتكەنى تۋرالى كۋالىك (سۆيدەتەلستۆو) بار. بۇل وقۋ پاراعىنان جارىقتىق سۇلەيمەنحاننىڭ ورىس ءتىلى، ەسەپ-اريفمەتيكا، تازا ساۋاتتى-كوركەم جازۋ، سۋرەت ت.ب. پاندەردى تەك قانا 4 پەن 5-كە وقىعانى جانە ءتارتىبىنىڭ، زەيىندىلىگىنىڭ، زەرەكتىگىنىڭ ۇلگىلى، وتە العىر بولعانىن ناقتى بايقايمىز...

1901-1903 جىلدارداعى سايلاۋدا ونىنشى اۋىلدىڭ ءبيى بولىپ سۇلەيمەنحان تەزەكوۆ، كانديداتى قۇديارحان تەزەكوۆ سايلانعان. 1897 جىلى 23 مامىردا وتكەن سايلاۋدا 10-شى اۋىل ءبيى بولىپ سۇلەيمەنحان تەزەكوۆ، كانديداتى بولىپ قوعاداي بەكين سايلانعانىن ارحيۆ دەرەكتەرىندە ساقتالعان [8, 23-پ.].

اۋىزەكى شەجىرەلەردە دە سۇلەيمەنحان ايتىلادى، الايدا، كەيىنگى تاعدىرى قالاي قالىپتاستى، ول جاعىن ەستىمەدىك...

2. سادۋاقاس ەسىمى تاريحي قۇجاتتاردا كەزدەسپەيدى، سوعان قاراعاندا قاتارداعى جاعدايدا ءومىر سۇرگەن بولار دەگەن ويدامىز.

3. قۇديارحان، تەزەك تورەنىڭ اتى شىققان ۇلدارىنىڭ ءبىرى، كەيىنگى قۇجاتتاردا 1851 جىلى تۋعاندىعى جانە باۋىرىنىڭ ايەلىنە امەڭگەرلىكپەن ۇيلەنگەنى تۋرالى ايتىلادى. 1888 جىلى 18 قازاندا ءسىبىر كادەت كورپۋسىنىڭ ديرەكتورى اسكەري وقۋدىڭ قيىنداۋ تيگەنىنە بايلانىستى 1 سىنىپتا تاربيەلەنۋشى قۇديارحان تەزەكۇلى بۇل وقۋدان اۋىستىرىلىپ، ارى قاراي ازاماتتىق ومبى ەرلەر گيمنازياسىندا وقۋىن جالعاستىرعاندىعى قۇجاتتا جازىلعان. قۇجاتتارعا قاراساق، 1906 جىلى 23 مامىردا وتكەن الداعى ءۇش جىلعى ياعني 1907-09 جىلدار ارالىعىنداعى سايلاۋدا، 1909 جىلى 31 مامىردا وتكەن الداعى ءۇش جىلعا 1910-12 جىلدار ارالىعىنداعى سايلاۋىندا، 1912 جىلى 24 ماۋسىمدا وتكەن سايلاۋدا 1913-1915 جىلدار ارالىعىندا ونىنشى اۋىل ءبيى بولىپ قۇديارحان تەزەكوۆ سايلانعان.

1915 جىلى التىنەمەل بولىستىعىنان تەزەك بولىستىعى ءبولىنىپ شىعادى. 1915 جىلى 24 قىركۇيەكتە تەزەك بولىستىعىنىڭ الداعى 1916-18 جىلدار ارالىعىنداعى بولىستىق سايلاۋدا بولىس بولىپ قۇديارحان تەزەكوۆ، كانديداتى بولىپ 28 جاستاعى سماعۇل ديقانباەۆ سايلانعاندىعىن ارحيۆ قۇجاتتارى ايعاقتايدى. 1917 جىلى 12 شىلدەدە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەتىسۋ وبلىسىنداعى كوميسسارى شكاپسكيدىڭ  №501 قاۋلىسى بويىنشا تەزەك بولىسىنىڭ بولىسى قۇديارحان تەزەكوۆ بولىستىق قىزمەتتەن شەتتەتىلەدى.

1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە قازاقتار ءداستۇرلى حاندىق بيلىكتى جاڭعىرتتى، پاتشالىق باسقارۋ جۇيەسىن جويۋعا ۇمتىلىپ، جەتىسۋدىڭ  5 بولىس ەلى «مايتوبەدە» قۇديارحان تەزەكوۆتى حان كوتەرەدى.

2012 جىلى قىتايدان كەلگەن قىزىرباي نۇراحمانۇلى اقساقالدىڭ شەجىرە-دەرەگىندە: قۇديارحاننان - ءابدىلداحان – رۇستەم – جاپار، ودان ساتىبالدى مەن امرەقۇل; امرەقۇلدىڭ البان رۋى كۇلپاش نۇرپەيىسقىزىنان تۋعان ءۇش-ءتورت قىزدارىنان ۇرپاقتار بار كورىنەدى. الايدا، جىلدار ۋاقىتىنا قاراساق، كەلىڭكىرەمەيتىن دە جەرلەرى بار سياقتى، سوندىقتان بۇل دەرەكتى ناقتى دەپ ايتا المايمىز.

4. تورەتاي بايبىشەدەن تاعى ەكى قىز تۋعان دەلىنگەنمەن ولار تۋرالى قۇجاتتار كەزدەسپەدى.

...سۇلتاننىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى «قوقاندىقتاردىڭ» قىزى دەلىنەتىن دانەكەردەن تۋعان بالالارىنا كەلسەك:

1. سانياز اتتى ۇلى بولعانى تۋرالى ايتىلعانمەن، ول تۋرالى مالىمەتتەر جوق. اۋىز ادەبيەتىندە اتاقتى اقىندار، ونىڭ ىشىندە ءسۇيىنبايدىڭ دا، تورەگە قايتىس بولعان بالالارىنا كوڭىل ايتىلعانىن ەسكەرە كەلسەك، كەيىن ەسىمدەرى ايتىلمايتىن سانياز جانە سادۋاقاستار بولار دەگەن ويدامىز.

2. ۇلكەن قىزى كۇلحان، ومبىدا، ۆەرنىيدا ءتۇرلى قىزمەتتەردە بولعان، سوك تورەنىڭ ۇرپاعى ەشمۇحامەت ابىلايحانوۆقا ۇزاتىلعان. ولاردىڭ ءۇش ۇلى بولدى: مەعداتشا - 1877 جىلى، مادالحان – 1880 جىلى، فايرۋزشا – 1888 جىلى تۋعان. تەزەك تورەنىڭ مۇلىك مۇراسىن ءبولۋ قۇجاتتارىندا وسى كۇلحاننىڭ ەسىمى كوپ ايتىلادى.

3. گۇل اسەل (قۇجاتتاردا گۋل اسال), دانەكەر شەشەسى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، 1905 جىلى «شەشەسىنە 1885 جىلى بەكىتىلىپ بەرىلگەن جەردى وزىنە بەرۋ» تۋرالى ارىزى ساقتالعان. كۇيەۋىنىڭ اتى، باتتالعازى ساتىلحانوۆ، تۇرگەن بولىستىعىنىڭ قازاعى دەپ جازىلعان، الايدا، بىلۋىمىزشە ءالي تورەنىڭ ۇرپاعى.

4. ءدىلاپراز (جازىلعانى دەلافروز) 22 جاسىندا كوپ داۋ-دامايمەن 1872 جىلى سەمەي كوپەسى ءجۇمادىل مەڭدىباەۆقا ۇزاتىلادى. ءجۇمادىل مەڭدىباەۆ دەلافروزعا ۇيلەنۋ ءۇشىن وتە جاقسى قالىڭ مال تولەگەن.

...تەزەك تورەنىڭ بالالارىن قاي بايبىشەسىنەن تۋعانىن دا انىقتادىق دەگەن ويدامىز. ال ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرلارى قالاي قالىپتاستى (قۇديارحاننىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى بەلگىلى بولدى جانە باتىرحان، قۇديارحاننىڭ بولىس بولعانى، ال، سۇلەيمەنحاننىڭ بي بولعانى تۋرالى قۇجاتتار بار) ۇرپاقتارىنىڭ جايى نە بولدى دەگەنگە كەلسەك، اسا ءبىر انىقتاپ ايتا المايمىز. ىزدەستىرگەن ءجون بولار...

...قورىتا كەلگەندە ءحىح عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جەتىسۋ جەرىنە تانىمال بولعان تەزەك تورەنىڭ ءىسىن قاي بالالارى جالعاستىرىپ، بەلگىلى تۇلعاعا اينالعاندىعىن ارحيۆ قورلارىنداعى دەرەكتەرمەن كورسەتۋگە تىرىستىق. كەڭەستىك بيلىك ورناعاننان كەيىن بۇرىنعى حان، سۇلتانداردىڭ ۇرپاقتارى جازىقسىز قۋعىنعا ۇشىراپ، سول ساياساتتىڭ قۇربانى بولعانىن دا ءبارىمىز بىلەمىز...

پايدالانعان دەرەكتەر مەن ادەبيەتتەر

قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 33150-ءىس.
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 30634.
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 36779-ءىس; 44-ق.، 1-ت.، 36782-ءىس;
قر وما. 64-ق.، 2-ت.، 172-ءىس.
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 5742-ءىس
قر وما.64-ق.، 1-ت.، 4151-ءىس،
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 916-ءىس.
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 1568-ءىس.
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 2297-ءىس.
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 3004-ءىس.
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 3873-ءىس.
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 4874-ءىس
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 20068-ءىس.
قر وما. 44-ق.، 1-ت.، 5258-ءىس.

راشيد ورازوۆ، ازكەن التاي

Abai.kz