جاڭاوزەندەگى وسى بۇرىنعى بي الاڭىندا شىققان جانجال جاپپاي قاقتىعىسقا ۇلاسقان ەدى. سۋرەت 2009 جىلعى شىلدەنىڭ 6-سىندا تۇسىرىلگەن.
07.07.2009
بولات رىسقوجا
ماڭعىشلاقتا وسىدان 20 جىل بۇرىن بولعان كوتەرىلىستى ارنايى كۇشتەر تىكۇشاقتار مەن تانكتەردى قولدانىپ باستى. قۇرت اۋرۋى بويىنشا رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ، گازسىز وتىرعان جاڭاوزەندەگى وقيعالار ۇمىتىلۋعا اينالدى.
گەننادي كولبين قازاقستاندى باسقارۋعا 1986 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا كەلدى. كەلەسى كۇنى جەلتوقسان وقيعاسى باستالدى. قان توگىلدى. ارادا ەكى جارىم جىل وتكەندە كولبيندى ماسكەۋگە الىپ كەتتى. قازاقستاننىڭ باتىسىندا تاعى دا قان توگىلدى. كولبيننىڭ ورىنتاعىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆ جايعاستى.
وسىدان جيىرما جىل بۇرىن، 1989 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا نازارباەۆ جەڭىسىن تويلاپ جاتقاندا، ونىڭ بيلىككە كەلگەنىنە كوپتەگەن قازاقستاندىقتار نۇرسۇلتانمەن بىرگە شىن كوڭىلىمەن قۋاندى. ال ءدال سول كەزدە قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى نوۆىي ۋزەن (قازىر جاڭاوزەن) قالاسىندا جانە ماڭعىشلاقتىڭ (قازىر ماڭعىستاۋ) وزگە دە ەلدى مەكەندەرىندە حالىقتىڭ كوتەرىلىسىن ەندى عانا باسىپ بولعان ەدى. ماۋسىمنىڭ 16-سى مەن 20-سى ارالىعىندا مۇندا ۇلتارالىق قاندى قاقتىعىس ورىن العان-دى.
سول كۇندەرى ماڭعىشلاقتا نە بولدى، كوتەرىلىسكە شىققان جەرگىلىكتى حالىق نەنى تالاپ ەتتى، بۇل كوتەرىلىس جايىندا نەگە از جازىلعان، ۇلتارالىق قاقتىعىستىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارلارى نەگە اقىرىنا دەيىن تولىق زەرتتەلمەدى؟ بيلىك بۇل وقيعانىڭ 10 جىلدىعى مەن 20 جىلدىعىن نەگە اتاپ وتپەدى؟ تاريح قويناۋىنا ەنگەن وسى ءبىر حالىق كوتەرىلىسىن ۇمىتتىرۋ كىمگە ءتيىمدى؟

كوتەرىلىس ايماعى جانە قۇربانداردىڭ سانى

قاندى قاقتىعىستىڭ تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن ازداعان زەرتتەۋشىلەر بۇل شىنىندا دا ناعىز كوتەرىلىس بولعان ەدى دەيدى. ويتكەنى، ءتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا وعان 25-30 مىڭداي ادام قاتىسقان. بۇل ءبىر شەلەك قۇلپىناي ءۇشىن شەكىسىپ قالعان ەكى كورشىنىڭ توبەلەسى ەمەس ەدى.
كوتەرىلىس جالىنى ماڭعىشلاقتىڭ بارلىق ەلدى مەكەندەرىن شارپىدى. كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن جەدەل تۇردە رەسەيدەن سسسر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ «ۆيتياز» ارناۋلى ماقساتتاعى ميليتسيا توبىنىڭ اسكەرلەرى اكەلىندى.
كوتەرىلىستى باسۋ وپەراتسياسىنا قاتىسقان ارناۋلى ماقساتتاعى اسكەردىڭ ءدال سانىن قازىر ەشكىم ناقتى ايتا المايدى. بىراق، وقيعاعا كۋا بولعانداردىڭ ايتۋىنشا، ەكى مىڭداي بولعانى انىق. جەرگىلىكتى جانە وبلىستىق ميليتسيادان دا وسى شاماداعى ادامدار قاتىسقان.
كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن ادام كۇشىمەن قوسا برونەترانسپورتەرلەر، تانكتەر، اسكەري تىكۇشاقتار جانە باسقا دا اسكەري تەحنيكالار جۇمىلدىرىلدى. بيلىك تەك سولاردىڭ كومەگىمەن ءتورتىنشى كۇن دەگەندە عانا كوتەرىلىستى باسا الدى، ال، حالىقتى تولىقتاي  «تىنىشتاندىرۋعا» تەك 22-ءشى ماۋسىمدا، ياعني، ستيحيالى باس كوتەرۋدىڭ باستالۋىنان ءبىر اپتا وتكەن سوڭ عانا قول جەتكىزدى. بۇدان سوڭ دا ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ءار جەرلەردە جيىلىستار ءوتتى. ولار دا اركەز بەيبىت تارقاي قويمايتىن.
وسىنداي ازىن-اۋلاق دەرەكتەردى سارالاي وتىرىپ، حالىق كوتەرىلىسىنىڭ قانشالىقتى اۋقىمدى بولعانى جايىندا قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
رەسمي دەرەكتەر بويىنشا بەس ادام وپات بولىپ، جۇزدەن اسا ادام جارالانعان. ولاردىڭ جيىرما ءبىرى اۋىر جاراقاتتانعان. جاڭاوزەندە 19 ماۋسىمدا ەنگىزىلگەن كومەندانتتىق ساعات ءبىر ايعا جالعاستى.

راحات اليەۆتەن ەرەكشە تسيفرلار

ديسسيدەنت، ساياسي ەميگرانت راحات اليەۆ ءوزىنىڭ اتىشۋلى «وكىل قايىن اتا» كىتابىنداعى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بيلىكتى يەمدەنە باستاعانى تۋرالى باياندالاتىن «ءبىز استاناعا قالاي جەتتىك» اتتى تاراۋىندا جاڭاوزەندەگى وقيعالار جايىندا ءاتۇستى ايتىپ كەتەدى. راحات اليەۆ «بيلىك حالىق كوتەرىلىسىنىڭ جالىنىن وقپەن ءوشىردى» دەپ جازادى. اليەۆ جاڭاوزەندى بۇكىل الەم ايتىپ جۇرگەن اندىجانمەن سالىستىرادى. بىراق جاڭاوزەندەگى تراگەديا جايى ءۇنسىز قالدى.
«ورنالاسقان جەرلەرىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قاتاڭ قۇپيا ۇستاعان
تاپسىرماسىمەن جويىلعان) بەلگىسىز بەيىتتەر عانا قالدى. كەيىن ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ىشكى ىستەر ءمينيسترى سۇلەيمەنوۆ شەرۋشىلەرمەن ايقاسۋعا شەشىمدى نازارباەۆتىڭ قاتىسىنسىز جەكە ءوزى قابىلداعانىن ايتىپ حالىقتى الداۋمەن بولدى. نازارباەۆ سۇلەيمەنوۆتى ءالى كۇنگە دەيىن قاسىندا ۇستاپ وتىر. سودان باستاپ ونىڭ موينىندا قازاق شەرۋشىلەرىنىڭ قانى قالدى عوي»، - دەپ جازادى راحات اليەۆ.
بارى وسى عانا. باسقا ەشنارسە جوق. اۋتوردىڭ ءوزىنىڭ ساياسي امبيتسياسىن قاناعاتتاندىرۋعا ارنالعان كىتاپتاعى ساراڭ ەكى تسيتاتا. بىراق، ازاتتىق راديوسىنىڭ جۋرناليستەرىنە راحات اليەۆتىڭ وزىنەن كەڭىرەك تۇسىنىكتەمە الۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
تەلەفون ارقىلى بولعان سۇحباتتا راحات اليەۆ بىلاي دەپ تۇسىنىك بەردى: قايىربەك سۇلەيمەنوۆ ول كەزدەرى قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ، كۇش قۇرىلىمدارىنا جەتەكشىلىك ەتكەن. سايىپ كەلگەندە، كوتەرىلىستى باسۋعا بايلانىستى شەشىم قابىلداۋدا ول جەتەكشى ءرول اتقارۋى مۇمكىن. قابىلدادى دا!
ويتكەنى، قايىربەك سۇلەيمەنوۆ ءوزىنىڭ نازارباەۆقا بەرىلگەندىگىن ول بيلىككە العاش كەلگەن سوناۋ 1989 جىلى-اق كوتەرىلىستى كۇشپەن باسىپ دالەلدەگەنىن ايتىپ ماقتانعاندى جاقسى كورەتىن. شەنەۋنىكتىك تۇسىنىك بويىنشا، بۇل دەگەنىڭىز كەيىنىرەك ىشكى ىستەر ءمينيسترى جانە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىنە دەيىن كوتەرىلگەن قايىربەك سۇلەيمەنوۆ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا تاعى دا الگىندەي كەسىمدى شەشىم قابىلداي الادى دەگەندى بىلدىرەدى.
ال مۇراعاتتارعا كەلسەك، ولاردىڭ بارلىعى قۇرتىلىپ-جويىلعان. نازارباەۆ 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ مۇراعاتتارىن دا قۇرتۋعا تاپسىرما بەرگەن دەيدى راحات اليەۆ. سوندىقتان دا، زەرتتەۋشىلەر ەندى ەشنارسە تابا المايدى. العاشقى قۇجاتتار بويىنشا وقيعا اۋقىمىن انىقتاۋ ەندى مۇمكىن ەمەس. بىراق، بۇل سوۆەتتىك كەزەڭ بولاتىن. ماسكەۋ مۇراعاتتارى سول كۇيى جاتىر. نازارباەۆ ول جەردە ەشنارسەنى تازالاي المادى دەيدى راحات اليەۆ.
راحات اليەۆتىڭ ايتۋىنشا، ول ۇقك توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ تۇرعان كەزىندە 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى قۇجاتتاردى قولىنا تۇسىرۋگە مۇمكىندىك العان. ال، جاڭاوزەن وقيعاسى بويىنشا قۇجاتتار، كومپرومات جيناۋ ماقساتىمەن اليەۆ وعان قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەنگە دەيىن جويىلىپ جىبەرىلگەن بولىپ شىقتى. بىراق، راحات اليەۆ جاڭاوزەندەگى كوتەرىلىسكە قاتىسى بار چەكيستەرمەن سويلەسكەنىن ايتادى.
وسى اتتارى اتالماعان كۋالارعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ راحات اليەۆ جاڭاوزەن كوتەرىلىسى كەزىندە بىرنەشە ونداعان ادامداردىڭ ولتىرىلگەنىن، ولاردىڭ سانى جۇزگە جۋىق ەكەنىن ايتادى. بىراق ولاردى جاپپاي جەرلەگەن بەلگىسىز مولالار تابىلار ما؟ زەينەتكە شىعىپ، ار-ۇياتى مازا بەرمەگەن چەكيستەردىڭ ءبىرى شىندىقتى ايتار ما ەكەن؟
قايدام، ولاي بولمايتىن شىعار دەيدى راحات اليەۆ. ويتكەنى، سول كەزدە بيلىك ءالى سوۆەت وكىمەتىنىڭ قولىندا بولعاندىقتان، كوتەرىلىستى باسىپ-جانشۋ تۋرالى بارلىق باستى شەشىمدەردى ماسكەۋدىڭ ءوزى قابىلدادى. ماسكەۋ، ادەتتەگىدەي، جەرگىلىكتى نومەنكلاتۋرا مەن ارناۋلى قىزمەتتەرگە سەنبەيتىن. ماڭىزدى ارناۋلى وپەراتسيالارمەن، سونىڭ ىشىندە اتىلعانداردىڭ ءىزىن جاسىرۋ جانە قۇپيا جەرلەۋ جۇمىستارىمەن سوۆەت وداعىنىڭ وزگە وڭىرلەرىنەن كەلگەن بولىمشەلەر اينالىسقان دەيدى «وكىل قايىن اتا» كىتابىنىڭ اۋتورى.

وقيعا نەدەن باستالدى جانە بۇنى سوۆەتتىك باسپاسوزدە قالاي جازدى؟

جاڭاوزەن وقيعاسى 1989 جىلعى 16 ماۋسىمدا باستالدى. ۇلكەن سەلدىڭ كىشكەنتاي عانا تاستان باستالاتىنى سياقتى بۇل وقيعا دا كادىمگى كىشكەنە عانا تۇرمىستىق توبەلەستەن شىقتى.
«تۇركىستان» گازەتىندە جۋرناليست كولباي ادىربەكۇلى «قازاق ءىسى» اتتى ۇلكەن اۋتورلىق زەرتتەۋ جۇرگىزدى. «تۇركىستان»، «جاس الاش» گازەتتەرى جاقىندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىندە سۇيەنگەن سول وقيعانىڭ كۋالارىنىڭ ايتۋىنشا، ول بىلاي باستالعان. كەشقۇرىم جاڭاوزەندەگى بي الاڭىندا جەرگىلىكتى قازاق جانە لەزگين جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا جانجال بولعان.
جانجال مىنادان شىققان. لەزگين جىگىت قازاق قىزىن بيگە شاقىرعان. قىز بيگە شىعۋدان باس تارتقان سوڭ، مەسەلىن قايتارعان قىزدى .كاۆكازدىق جىگىت شاپالاقپەن ءبىر تارتقان. بىراق ءوزى دە ءدال سول ساتتە جانىندا تۇرعان قازاق جىگىتىنەن تاياق جەگەن. ارادا 10 مينۋت وتكەندە جانجال جاپپاي توبەلەسكە اينالىپ، ۇلتارالىق سيپات العان.
جەرگىلىكتى ميليتسيا دەرەۋ قيمىلداپ، توبەلەستى توقتاتۋعا قاجەتتى شارالاردى قابىلداعان. وسىمەن بارلىعى بىتكەندەي ەدى. الايدا، سول ءتۇنى-اق قالادا ۇلتتىق بەلگىلەرىنە بايلانىستى توپتار قۇرىلىپ، سودان سوڭ ولاردىڭ اراسىندا قىزىلشەكە توبەلەس باستالعان. بۇدان ارى قاراي وقيعانى اۋىزدىقتاۋ جەرگىلىكتى ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ قولىنان كەلمەدى.
تولقۋ 17 ماۋسىم كۇنى تاڭەرتەڭگىلىك بۇكىل قالانى شارپىدى. بەيبەرەكەتتىك تەز ارادا جاقىن اۋداندارعا دا جايىلدى.
جالپىلاي ايتقاندا، جانجالدىڭ بارلىق كەزەڭىندە وعان 30 مىڭداي ادام تىكەلەي قاتىستى. كوتەرىلىسشىلەردى سول كەزدەرى گۋرەۆ وبلىسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ماڭعىشلاق تۇرعىندارىنىڭ (ماڭعىشلاق وبلىسى 1988 جىلى تاراتىلعان) باسىم كوپشىلىگى قولدادى.
بۇل وقيعالار جايىندا سول كەزدەگى باق-تاردا قالاي جازىلدى؟
ءبىر كەزدەرگى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعالارىنداعى سياقتى رەسپۋبليكاداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بارلىعى جاڭاوزەندەگى تولقۋدىڭ جاعىمسىز قىرلارىنا عانا نازار اۋداردى. حالىقتى مۇنداي قادامعا نە يتەرمەلەگەنىن تۇسىنگىسى كەلمەدى.
ياعني، شىندىقتى جاسىرىپ، بىرجاقتى جازدى. تومەندە «تۇركىستان» گازەتىنىڭ بيىلعى جىلعى ماۋسىم ايىنداعى سانىندا كەلتىرىلگەن، سول كەزدەردەگى قازاقستاندىق باق-تاردىڭ حابارلارىنان ۇزىندىلەر كەلتىرەمىز. ماعىناسىن وزگەرتپەي، ەركىن قىسقارتىپ بەرىپ وتىرمىز.
قازتاگ اگەنتتىگىنىڭ 1989 جىلعى 20 ماۋسىمداعى حابارىنان باستايمىز:
«ماۋسىمنىڭ 16-نان 17-نە قاراعان ءتۇنى جاڭاوزەندە ءبىر توپ جاستار جۇگەنسىزدىك ارەكەتىن جاسادى...توپتاسىپ العان بۇزاقى ەلەمەنتتەر قولدارىنا تاياق، ارماتۋرا، تاس الىپ ءوتىپ بارا جاتقان جۇرگىنشىلەرگە شابۋىلداپ، دۇكەندەردى، اكىمشىلىك عيماراتتاردى قيراتۋدا... قالادا كولىك قوزعالىسى توقتاتىلدى، بىرقاتار ساۋدا-ءوندىرىس كاسىپورىندارىنىڭ جۇمىسى توقتاتىلدى. وق اتاتىن قارۋدى پايدالانۋ فاكتىلەرى تىركەلدى. ادام شىعىندارى بار...»
17-18 ماۋسىمداعى قازتاگ-تىڭ العاشقى حابارلارىنىڭ ءوزى-اق جاڭاوزەن تۇرعىندارىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. كەلەسى كۇنى قالا ورتالىعىنا جينالعان مىڭداعان ادام جەرگىلىكتى بيلىكتەن جاڭاوزەن قالاسى مەن سىرتقى الەم اراسىندا بايلانىس ورناتىپ، باق-تاردا وقيعا جايىندا شىنايى اقپاراتتار بەرۋدى تالاپ ەتتى.
تەك وسىدان كەيىن عانا جاڭاوزەنگە كوتەرىلىستى باسۋعا ارنايى كەلگەن قازاق سسر ىشكى ىستەر ءمينيسترى گەنەرال گ.كنيازەۆ اككرەديتاتسياسى بار جۋرناليستەرگە اقپاراتتاردى رەداكتسيالارعا بەرۋگە رۇقسات ەتتى. بىراق، ول اقپاراتتاردا ءالى وبەكتيۆتىلىك جوق ەدى.
گازەتتەر نەگىزىنەن بولىپ جاتقان فاكتىلەر تۋرالى عانا جازدى. كوتەرىلىستىڭ تۋىنا نە سەبەپ بولعانىن تالداعىسى كەلمەدى. مىسالى، گۋرەۆ وبلىستىق «كوممۋنيستىك ەڭبەك» گازەتى 21 ماۋسىمدا بىلاي دەپ جازدى:
«...19 ماۋسىمدا جاڭاوزەن قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ الدىنا مىڭداعان ادام جينالدى. ولاردىڭ الدىنا قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى م.ساعديەۆ جانە رەسپۋبليكانىڭ وزگە دە باسشىلارى شىعىپ سويلەدى. ءسوز سويلەۋشىلەر قالا مەن ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى شەشىلەدى جانە وسىعان قاجەتتى شارالار قابىلدانۋدا دەدى. بىراق، ادامدار ولاردى تىڭداعىسى كەلمەدى. 150-200 ادامدىق توپتارعا ءبولىنىپ الىپ، جولدارىنداعىنىڭ بارلىعىن قيراتىپ، ماشينالاردى ورتەپ، قالا كوشەلەرىندە باسبۇزارلىعىن جالعاستىرا بەردى.
...بازار ماڭىندا جاپپاي قاقتىعىس بولدى. بەس ادامعا وق ءتيىپ، جارالاندى. ميليتسيا مەن ومون وتريادىنىڭ كۇشىمەن شارالار قولدانىلدى. بىراق تەز ارادا ءتارتىپ ورناتۋ مۇمكىن بولمادى. 19 ادام اۋرۋحاناعا ءتۇستى. تارتىپسىزدىككە قاتىسقان 50 ادام ۇستالدى. قالاداعى ومىرلىك ماڭىزى بار 13 نىساندى ومون وتريادتارى قورعاۋىنا الدى.
...قالادا كەشكى 9-دان تاڭعى 6-عا دەيىن كومەندانتتىق ساعات ەنگىزىلدى. قالا كومەندانتى بولىپ قازاق سسر ىشكى ىستەر ءمينيسترى گەنەرال-لەيتەنانت گ.كنيازەۆ تاعايىندالدى».
كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى قارۋ قولدانىلعانى، كومەندانتتىق ساعاتتىڭ ەنگىزىلگەنى، ومىرلىك ماڭىزى بار نىسانداردىڭ ومون-نىڭ باقىلاۋىنا الىنعانى تۋرالى وسى ساراڭ حابارلاردىڭ وزىنەن-اق جاڭاوزەندىكتەردىڭ كوتەرىلىسى 19 ماۋسىمدا قاتىگەزدىكپەن باسىلعانىن بايقاۋعا بولادى. الايدا، گازەت ودان ءارى مىناداي ءبىر فاكتىنى جاريالايدى:
«...كەشە، 20 ماۋسىم كۇنى مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىنا مىڭعا جۋىق ادام جينالدى، بىراق ولاردى جىلدام تاراتىپ جىبەردى».
«ولاردى جىلدام تاراتىپ جىبەردى» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا ادامداردى قارۋ، سويىل قولدانىپ، قۋىپ تاراتقانىن تۇسىنۋگە بولادى.
ءدال سول وبلىستىق گازەت 22 ماۋسىمدا ايماقتاعى وزگە كەنتتەردەگى وقيعالاردى كەلتىرەدى:
«ودان ارى جالعاسقان تارتىپسىزدىكتەردىڭ سالدارىنان قالانىڭ كوپتەگەن تۇرعىندارى، اسىرەسە ايەلدەر مەن بالالار جاڭاوزەن قالاسىنان كەتىپ قالدى. ماحاچكالا مەن گروزنىيعا 600-دەن اسا ادام كەتتى.
...ماۋسىمنىڭ 20-نان 21-نە قاراعان ءتۇنى جەتىباي پوسەلكەسى اكىمشىلىك عيماراتىنىڭ الدىنا 500-دەي ادام جينالدى. ولار ميليتسيا بولىمشەسىنە قاراي جىلجىپ، پوسەلكەدەگى بارلىق كاۆكازدىقتاردى شىعارىپ، كووپەراتيۆتىك نۇكتەلەردى جابۋ تۋرالى تالاپ قويدى. جەرگىلىكتى بيلىك ادامداردان تارتىپسىزدىكتى توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. تەك تاڭعى ساعات 5-كە قاراي ءتارتىپ ورناتۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
...شامامەن وسى ۋاقىتتا كورشى مۇنايشى پوسەلكەسىندە قازاق جانە كاۆكازدىق جاستار اراسىندا توبەلەس بولدى.وعان ەكى جاقتان 400-دەي ادام قاتىستى. ەكى ادامعا وق ءتيىپ جارالانىپ، ءتورت ادام تۇتقىندالدى. ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ ءتۇرلى جەرلەردە قايتادان توپتار جينالا باستادى».
وسىنداي ۇلكەندى-كىشىلى تولقۋلار مەن قاقتىعىستار بۇدان كەيىنگى كۇندەرى دە ماڭعىشلاقتىڭ وزگە دە كوپتەگەن اۋداندارىندا بولدى.

گورباچەۆتىڭ جاريالىلىعى باستىقتاردى باسپاسوزگە الىپ شىقتى

21 ماۋسىم كۇنى الماتىدا ورتالىق جانە رەسپۋبليكالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تىلشىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ءباسپاسوز-ءماسليحاتى ءوتتى. جاڭاوزەندەگى تارتىپسىزدىكتەرگە بايلانىستى وقيعا ورنىنان ەندى عانا كەلگەن قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى م.ساعديەۆ، قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ حاتشىسى ءو.جانىبەكوۆ، رەسپۋبليكا پروكۋرورى ع.ەلەمەسوۆ، قازاق سسر كگب-سىنىڭ توراعاسى ۆ.ميروشنيكتەر ءسوز سويلەپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى.
پارتيا باسشىلارىنىڭ جاڭاوزەنگە قاتىستى ايتقاندارىنىڭ الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى كپسس وك-ءنىڭ ايىپتاۋ سوزدەرىنەن ايىرماسى بولعان جوق. بۇل گورباچەۆتىك جاريالىلىق كەزەڭى بولاتىن. سسسر حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ سەزىندە پىكىرتالاستار قىزىپ جاتقان كەز. سوندىقتان دا، پروۆينتسيالدىق سوۆەتتىك قازاقستاندا ۋىستان شىقپايتىن بولسا داعى باسپاسوزبەن ساناستى. الدىمەن جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىكتەر وقيعانىڭ قالاي باستالعانىن بايانداپ بەردى. سودان سوڭ 21 ماۋسىمداعى وقيعا تۋرالى ايتتى. ولاردىڭ جۋرناليستەرگە ايتقانى مىناعان كەپ سايدى:
تارتىپسىزدىكتەر كەزىندە قىرۋار ماتەريالدىق شىعىن كەلتىرىلگەن: 50-دەن اسا ساۋدا جانە تۇرمىستىق نىساندار زارداپ شەككەن، التى اۆتوموبيل ورتەلگەن، اراق-شاراپ دۇكەنى تونالعان، كوپتەگەن اكىمشىلىك، تۇرعىن ءۇي عيماراتتارىنىڭ، جاتاقحانالاردىڭ تەرەزەلەرى قيراعان. بىرقاتار كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەردىڭ جۇمىستارى ءبىراز ۋاقىتقا توقتاپ قالعان.
قالا مەن قالا ماڭىنداعى سول كۇنگى جاعداي اسا كۇردەلى، كوبىنە قاراما-قايشى دەپ سيپاتتالعان. تولقۋلار جالعاسىپ، ءتۇرلى ۇلتتاردان قۇرالعان قارسىلاس توپتار اراسىنداعى جەكەلەگەن قاقتىعىستار بولىپ تۇردى. الايدا جاڭاوزەندە كومەندانتتىق ساعاتتىڭ ەنگىزىلۋىمەن جاعداي تۇراقتالا باستادى. جاڭا قۇرباندار جوق، قالانىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىنە قاجەتتى كولىك، ءوندىرىس كاسىپورىندارى، قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ورىندارى، ومىرلىك ماڭىزى بار نىساندار جۇمىسقا كىرىسكەن.
سويلەۋشىلەر بۇل ۇلكەن جانجالدىڭ تۋىنا، جاپپاي تارتىپسىزدىكتەرگە قاتىسۋشىلار ايتقانداي ساۋدادا، قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ورىندارىندا، جالپى العاندا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا «كاۆكازدىقتاردىڭ جايلاپ الۋى» ەمەس، قالانىڭ ينفراقۇرىلىمىنىڭ قاراۋسىز قالۋى سەبەپكەر دەدى. بۇعان سسسر مۇناي ونەركاسىبى مينيسترلىگى مەن كەيبىر رەسپۋبليكالىق مەكەمەلەردى كىنالادى.
جاڭاوزەندە تۇرعىن ءۇي، ازىق-تۇلىك جەتىسپەگەن. جاستاردىڭ ءبىر بولىگى جۇمىسپەن قامتىلماعان. تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى مەن مادەنيەت مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىسى تۇراقسىز بولعان، سپورتتىق عيماراتتار جەتىسپەگەن. بۇعان قوسا الىپ-ساتارلىق قاۋلاپ، كووپەراتيۆتەر باعانى اسپانداتىپ جىبەرگەن، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرىن بۇزۋ ادەتكە اينالعان. اتاپ ايتقاندا، پاتەردى كەزەكسىز بەرۋ، زاڭسىز نەگىزدە تىركەۋگە قويۋ ادەتتەگى قۇبىلىس بولعان.
سويلەگەندەردىڭ بارلىعى قالانىڭ دامىماي وتىرعانىن، تۇرعىندارعا جۇمىس ورىندارىنىڭ جەتپەيتىنىن ايتتى. وسىنىڭ بارلىعى ءۇشىن ولار جەرگىلىكتى باسشىلىق پەن مۇناي ونەركاسىبى مينيسترلىگىن كىنالادى.

«ماسەلەلەر زەرتتەلۋدە، قارالۋدا جانە شەشىلەتىن بولادى»

1989 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا جاڭاوزەندە دە ءباسپاسوز-ءماسليحاتى ءوتتى. وعان قازاق سسر ىشكى ىستەر ءمينيسترى گ.كنيازەۆ، گۋرەۆ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ف.نوۆيكوۆ، قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ قۇقىقتىق ماسەلەلەر جونىندەگى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ق.سۇلەيمەنوۆ جانە جاڭاوزەن قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ە.كۇمىسقاليەۆ قاتىستى. ايتپاقشى، بۇل ءدال سول قايىربەك سۇلەيمەنوۆ بولاتىن. ءالى گەنەرال ەمەس، مينيستر دە ەمەس، الايدا جوعارى جاققا كىرىپ ۇلگەرگەن ەدى.
قويىلعان سۇراقتار كوپ بولدى. بىراق، شەنەۋنىكتەردىڭ بەرگەن جاۋاپتارى جاڭاوزەندىكتەر مەن جاقىن ماڭداعى اۋدانداردان كەلىپ، كەزدەسۋگە قاتىسقان ازاماتتاردى قاناعاتتاندىرعان جوق.
الدىمەن ىشكى ىستەر ءمينيسترى كنيازەۆ ءسوز الدى. ول ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ كۇشىمەن قالادا ءتارتىپ ورناتۋعا قاجەتتىنىڭ بارلىعى جاسالۋدا
دەدى. الايدا، وسى كەزگە دەيىن ءار جەرلەردە ءتارتىپسىز ەلەمەنتتەر بوي كورسەتىپ، تىنىشتىقتى بۇزۋدا دەدى مينيستر. اتاپ ايتقاندا ول مىناداي مىسال كەلتىردى: ماۋسىمنىڭ 21-ىنەن 22-سىنە قاراعان ءتۇنى اڭشى مىلتىعىمەن قارۋلانعان التى ادام ۋاز ماشيناسىنا ءمىنىپ ورتالىق ازيا گازوكومپرەسسور ستانساسىنا كەلىپ، ونى باسىپ الماقشى بولدى. الايدا ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى بۇعان جول بەرمەدى.
«تۇركىستان» گازەتى ءبىر فاكتىنى، جاڭاوزەندەگى تەلەفون ستانساسىندا جۇمىس ىستەگەن قىزمەتكەر ايەلدىڭ كۋالىگىن كەلتىرەدى. كنيازەۆ جاڭاوزەندە بولعان كەزىندە ءوزىنىڭ بارلىق ارەكەتىن ماسكەۋمەن كەلىسىپ وتىرعان. ول قارۋ قولدانۋعا ماسكەۋدىڭ رۇقسات بەرۋىن قايتا-قايتا سۇراعان. بىراق، وعان كەلىسىم الا الماعان.
كونفەرەنتسيادا جاستاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. جاڭاوزەن قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ە.كۇمىسقاليەۆ بۇل ماسەلەمەن اينالىساتىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ جۇمىس ىستەۋدە، اتاپ ايتقاندا مۇناي ونەركاسىبى مينيسترلىگىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە دەدى.
حالىق قالانىڭ ازىق-تۇلىكپەن جانە ءوندىرىس تاۋارلارىمەن دۇرىس قامتاماسىز ەتىلمەيتىنى تۋرالى ساۋالدار قويدى. نەگە بارلىق ساۋدا نۇكتەلەرىندە كاۆكازدىقتار وتىرادى دەپ سۇرادى. ارينە، باستى ساۋالداردىڭ ءبىرى حالىقتى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ جايى بولدى. اتاپ ايتقاندا، قالا باسشىسىنان: «№5 اۆتوكولىك كاسىپورنىنداعى 600 جۇرگىزۋشىنىڭ 460-ىنىڭ باسپاناسىنىڭ جوقتىعىن قالاي تۇسىندىرەسىز؟» دەپ سۇرادى.
ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا 1987 جىلى قالاعا جان باسىنا شاققاندا 51,4 كەلى ەت بولىنگەنىن مىسالعا كەلتىردى. شىندىعىندا، قالادا مەملەكەت باعاسىمەن ەت ساتىپ الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى، مەملەكەتتىك دۇكەندەردە ەت بولمايتىن. ول ەت، دۇكەندى اينالىپ ءوتىپ، الىپ-ساتارلاردىڭ قولىنا تۇسكەن سوڭ كووپەراتيۆتىك دۇكەندەردە ءۇش-ءتورت ەسە ارتىق باعامەن ساتىلاتىن.
1988 جىلى «ۋزەننەفت» كاسىپورنى مۇناي مەن گاز وندىرۋدەن 110 ميلليون سوم تازا پايدا تاپتى. الايدا، جاڭاوزەننىڭ مۇقتاجىنا سسسر مۇناي ونەركاسىبىنىڭ مينيسترلىگى 3,5 ميلليون سوم عانا بولگەن. ياعني، وداقتىق مينيسترلىك ايماققا ەشنارسە قالدىرماستان ماڭعىشلاقتىڭ بايلىعىن اياۋسىز سورىپ الىپ جاتقان-دى.
تۇرعىنداردىڭ بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە بەرە المايتىن فاكتىلەرى كەلتىرىلدى. ويتكەنى، ولاردا وقۋلىقتار، پارتالار جەتىسپەيدى. ال، كەيبىر قازاقشا سەگىزجىلدىق مەكتەپتەر باراك تيپتەس ەسكى ۇيلەردە ورنالاسقان.
تەڭگە پوسەلكەسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى مىناداي فاكتىنى ايتقان. ولاردىڭ اۋىلدارىندا 25 جىلدان بەرى گاز وندىرىلۋدە. سولاي بولا تۇرا جەرگىلىكتى تۇرعىندار گازسىز وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ اۋىلدارىنان شىققان گازدى كوپتەگەن وداقتاس رەسپۋبليكالار پايدالانادى. ءتىپتى، بۇل گاز گەرمان فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنا دەيىن بارادى. اۋىلداعى 5 مىڭداي تۇرعىننىڭ كوپشىلىگى جۇمىسسىز وتىر. ويتكەنى، جۇمىس ورىندارى جوق.
دارىگەرلەر وزدەرىنىڭ فاكتىلەرىن كەلتىرگەن. مىسالى، جاڭاوزەندەگى قۇرت اۋرۋىمەن اۋىراتىندار پايىزدىق ولشەممەن العاندا رەسپۋبليكا بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا ەكەن.
وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار «ماسەلەلەر زەرتتەلۋدە، قارالۋدا جانە شەشىلەتىن بولادى» دەپ سوۆەتتىك رۋحتا جاۋاپ بەردى.
جالعاسى بار. جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ كەلەسى بولىمىندە جاڭاوزەن وقيعالارى جايىندا وعان قاتىسقانداردىڭ ايتقانىن كەلتىرىپ، ومون-دىقتىڭ كۋالىگىن بەرەمىز. جاڭاوزەندىكتەردى «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» قولداعانى جايىندا جانە 20 جىلدان كەيىنگى ايماقتاعى الەۋمەتتىك-ساياسي جاعداي تۋرالى ايتامىز.

بولات رىسقوجا
"ازاتتىق" راديوسى 7 شىلدە 2009 جىل