(اڭگىمە)

بوياتسيا نادو نە سمەرتي، ا پۋستوي جيزني.

بەرتولد برەحت

كۇن نايزا بويى كوتەرىلمەي جاتىپ شىلدەنىڭ ىستىعى شىجعىرىپ بارادى.  سىرتقى قابىرعالارىنىڭ بوياۋىن كۇن جەپ، سىلاعى سان ءتۇرلى تۇسىنىكسىز سۇلبالارعا ۇقساپ كوشە باستاعان باكەنە ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە ول تاعى دا جاپادان جالعىز وتىر. كولەڭكە ءسات سايىن قىسقارىپ كەلەدى.

ءسات سايىن ءوزىنىڭ ءومىرى دە قىسقارىپ جاتقانىن اسان جاقسى تۇسىنەدى. قان-ءسولسىز الپەتى اقسوڭكە بولعان قۋ سۇيەكتەي قۋارىپ، نۇرى سەمگەن ساۋلەسىز جانارلارى ولگەن قويدىڭ كوزىندەي ءموليىپ، تەرىسى قابىرعاسىنا، كىندىگى ومىرتقاسىنا جابىسىپ، ءتىرى ارۋاقتىڭ بەينەسىنە الدەن-اق ەنىپ كەتكەن.

بۇلار اۋدان ورتالىعىندا تۇرادى. قىرىقتان استام ۇلتتىڭ وكىلىنەن قۇرالعان قىرىق مىڭ تۇرعىنى بار شاعىن قالاشىقتا اساننىڭ مۇڭىن تۇسىنەتىن ءتىرى پەندە قالمادى.

بۇرىنعى دوستارى سياقتى كوڭىل اڭسارىن ايتقىزباي ۇعاتىن ادام تاپپاي،  ساناسى سانسىراپ، مەڭ-زەڭ كۇيدە تەڭسەلىپ جۇرگەلى ءبىراز بولدى.  كۇندىز-ءتۇنى جانى قۇلازىپ، جالعىزدىقتىڭ ازابىن تارتۋدا.

كولەڭكە قىسقارعان سايىن تۇلا بويى سىزداي ءتۇستى. مويىنى سالبىراپ، ەرىندەرى كەبەرسىپ، بۋىندارى قالتىراپ، سۇيەكتەرى سىرقىراپ ارەڭ وتىر. جۇرەگى ەزىلىپ، جانى جابىرقاعان كۇيدە قينالا كۇرسىنىپ، قىرشىن كەتكەن دوستارىن تاعى دا ەسكە الدى.

...بەس جىل بۇرىن بوريس ءولدى. اراعا ءبىر جىل سالىپ قىر باسىنا امانتاي شىقتى. ونىڭ ارتىنشا ولەگ تە قارا جەردىڭ قوينىنا كەتتى. ەڭ سوڭعى دوسى ماكستىڭ ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعانى تاياۋدا عانا.

اينالدىرعان بەس جىلدا جان دوستارىنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ، قارا باسى سوپيىپ جالعىز قالدى. ەندى بارار جەر، باسار تاۋى قالماعان دارۋىشتەي سەلسوق كۇي كەشىپ، ماعىناسىز كۇندەرگە لاعنەت جاۋدىرىپ وتىر.

كەنەت تۋ سىرتىنان الەكىم سىبىرلاعانداي بولدى. اينىماعان ءوزىنىڭ داۋىسى:

– ءاي، سەنىڭ بالا-شاعاڭ، ايەلىڭ، اعايىندارىڭ بار عوي. ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي ۇلىڭ بار.  سولاردىڭ ورتاسىندا ويناپ-كۇلىپ، شات-شادىمان ءومىر سۇرسەڭ بولماي ما؟ ءوز باسىڭا ءوزىڭ نەگە اقىرزامان توندىرە بەرەسىڭ وسى؟– دەگەنىن انىق ەستىدى. قۇددى قۇلاق-شەكەسىنەن قويىپ قالعانداي اسەر ەتتى. ىلكى ساتتەن سوڭ ءىسىنىپ كەتكەن ءتىلىن تاڭدايىنان ارەڭ اجىراتىپ:

– ماعان ونداي شاتتىق كەرەك ەمەس،– دەپ كۇبىرلەدى بۇل،– ونداي ءومىر دوستارىممەن وتكىزگەن كۇندەردىڭ ءبىر ساتىنە دە تاتىمايدى.

جاڭاعى داۋىس ەندى ءوزىنىڭ ىشىنەن شىعىپ جاتقانداي كورىنىپ، قاتقىلداۋ ەستىلدى:

– سەن قارا باسىڭنىڭ راحاتىن عانا ويلايسىڭ. ۇنەمى ماساڭداۋ قالىپقا ەنىپ، جەردەن بيىكتەۋ الەمدە قالىقتاپ ءجۇرۋدى عانا اڭسايسىڭ. ساعان داۋا جوق ەكەن.

اسان قالتاسىنان پاپيروس الىپ تۇتاتتى. وكپەسىن تولتىرا سورعان كوك ءتۇتىندى اۋزى-مۇرنىنان بۇرقىراتا شىعارىپ:

– ەندى ماعان كايت دەيسىڭ؟ مەنىڭ باسقالارعا ۇقساعىم كەلمەيدى،– دەدى وزىمەن ءوزى سويلەسكەندەي مىڭگىرلەپ.

– ادامدارشا ءومىر ءسۇر دەيمىن ساعان!– ىشكى داۋىس ەندى جەكىرە ءۇن قاتتى. اسان ءبىر مەزەت وتىرعان ورنىندا تەڭسەلىپ كەتتى. وسى ساتتە الدەبىر تانىس-بەيتانىس ادامنىڭ قاراۋىتقان سۇلباسى قارۋلى قولدارىمەن كەڭىردەگىنەن قاۋسىرا قىسىپ، قىلعىندىرىپ جاتقانداي سەزىندى. تۇلا بويىن سىزداتقان اۋرۋدان ىڭىرسىعانداي بولىپ:

– قايعىسىز ءومىر جەرتولەدە ەدى عوي،– دەدى ول قينالا سويلەپ،– كوكتە قالقىپ جۇرگەن شاقتار – ول دا جاننىڭ راحاتى. جەردىڭ بەتىندەگى ءومىر – ناعىز ازاپ، بىتپەيتىن ارپالىس. ول يىعىڭا ۇلكەن مىندەتتەر ارتادى. مەن ءۇشىن جەر بەتىندەگى ءومىردىڭ ەشقانداي ءمانى جوق. تىرلىكتى  ويلاسام، جانىم جەرگە جانشىلىپ، كوڭىلىمدى ءزىل باتپان قارا مۇڭ باسادى.

ىشتەن تاعى داۋىس شىقتى:

– اينالاڭداعىلار سەنى: «ادامدىق پەن ار-ۇياتتان بەزگەن، شارۋاسى بىتكەن ەسۋاس» دەيتىنىن بىلەسىڭ بە؟ ءومىر تۋرالى سەنىڭ قيسىق ءپالساپاڭ كىمگە كەرەك؟

– ايتسا ايتا بەرسىن... كىمنىڭ اۋىزىنا قاقپاق بولارسىڭ؟– دەدى بۇل ىزالانا جىميىپ،– ءوز ءپالساپام وزىمە! ءومىر دەگەن – وتكىنشى ەلەس قوي. ءبىر ساتتىك ءتۇس دەسە دە بولادى. ءتاتتى تۇسكە تىرلىكتىڭ اششى مۇڭىن ارالاستىرۋدىڭ قاجەتى بار ما؟

الگى داۋىس ەندى بۇدان ءۇمىتى ۇزىلگەندەي ساباسىنا ءتۇسىپ، سابىرلى قالىپپەن ءۇن قاتتى:

– ءبارىڭ «ءبىز قارتايمايمىز، ماڭگى جاس بوپ قالامىز» دەپ قويماۋشى ەدىڭدەر. سول سوزدەرىڭ شىندىققا اينالدى. بوريس وتىزعا تولماي كەتتى. امانتاي مەن ولەگ وتىزىندا، ماكس وتىز تورتىندە قايتتى. سەن دە وتىز تورتتەسىڭ. ەندىگى كەزەك سەنىكى. كۇنىڭ ساناۋلى. سونى بىلە ءجۇر. مىنا تۇرىڭمەن ۇزاققا بارمايسىڭ.

– بولار ءىس بولدى عوي. ەندى نەسىنە قورقام؟ قۇدايدىڭ سالعانىن كورەرمىز،– دەپ اسان تالتىرەكتەپ ورىنىنان تۇردى.

*      *      *

ولار مەكتەپ قابىرعاسىندا دوستاسقان سىنىپتاستار ەدى. بەسەۋى دە سايدىڭ تاسىنداي مىعىم جىگىتتەر بولاتىن. توعىزىنشى سىنىپتا جۇرگەندە ءبارى بىرىگىپ مەكتەپتىڭ ەسترادالىق ءانسامبلىن قۇردى. كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى ۆياچەسلاۆ پەتروۆيچ دروزدوۆ انسامبلگە قاجەتتى مۋزىكالىق اسپاپتاردى تۇگەل اپەردى. ەلەكترلىك ءۇش گيتارا، سينتەزاتور، ۇرمالى اسپاپتار، داۋىس كۇشەيتكىش اپپاراتۋرا، ساپالى ميكروفوندار ساتىپ الىندى. جىگىتتەردىڭ ارقايسىسى وزىنە تيەسىلى اسپاپتىڭ قۇلاعىندا وينادى. ءاندى كەيدە كەزەكتەسىپ، كەيدە ءبارى بىرگە شىرقاپ ءجۇردى.

تالانتتى جاستار ارنايى مۋزىكالىق بىلىمدەرى بولماسا دا، كوپ ىزدەنەتىن. ءوز قابىلەتتەرىمەن انسامبل رەپەرتۋارىن جولعا قويدى. ولار اسىرەسە پاتريوتتىق اندەردى ناشىنە كەلتىرىپ ورىندايتىن. وتانعا، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ەرلىك تۋرالى، ازاماتتىق پارىز تۋرالى شىعارمالاردى شارىقتاتا شىرقايتىن.

مەكتەپتەگى العاشقى كونتسەرتتەرى جەڭىس كۇنىنە سايكەس كەلدى. دايىندىق بارىسىندا باس گيتارادا وينايتىن بوريس:

– وسى كونتسەرتكە اتا-انالاردىڭ اراسىنان سوعىس ارداگەرلەرىن ارنايى شاقىرساق جاقسى بولار ەدى،– دەگەن ۇسىنىس ايتتى.

– و-و! مىناۋ جاقسى يدەيا ەكەن،– دەپ ولەگ ونى قولداي كەتتى.

– دۇرىس! دۇرىس!– دەپ قالعاندارى دا قۋانا جامىراستى.

– ايتپاقشى، اسان، سەنىڭ اتاڭ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ەمەس پە؟– دەدى سينتەزاتورشى امانتاي.

اسان ءوزىنىڭ اتاسى قالدان قارت ءۇشىن ۇنەمى ماقتانىپ جۇرەتىن.

– ءيا، مەنىڭ اتام بەرلينگە دەيىن بارعان. مايدانگەر بولعاندا دا قاتارداعى جاۋىنگەر ەمەس، بىلدەي بارلاۋشى، وفيتسەر. ول ناعىز باتىر. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى،– دەدى ول بۇل جولى دا لەپىرە سويلەپ.

– سەن اتاڭمەن سويلەسىپ كورسەڭشى. كونتسەرت بولاتىن كۇنى وردەن، مەدالدارىن تاعىپ كەلسىن. ول كىسىنى ساحناعا شىعارىپ، ءسوز بەرەيىك. سودان سوڭ باتىردى ءبارىمىز ورتاعا الىپ «جەڭىس كۇنى» ءانىن ورىنداساق، قاتىپ كەتپەي مە؟– دەدى امانتاي.

اساننىڭ ءوتىنىشى بويىنشا سول كۇنى قالدان اتا مەكتەپكە التىن جۇلدىزىن تاعىپ كەلدى. ومىراۋىن وردەن جاپقان قارت جاۋىنگەردى ساحناعا شىعارىپ، مەرەكەگە وراي اسكەري كيىم كيگەن بەس جىگىت ورتاعا الىپ، «جەڭىس كۇنى» ءانىن شىرقاعاندا زالدا تەبىرەنبەگەن ادام قالمادى. وتان ءۇشىن وت كەشكەن باتىردىڭ ءوزى دە قان مايداندا قالعان جاستىق شاعىن كوز الدىنان وتكىزىپ، بىراۋىق كەمسەڭدەپ الدى. ول نەمەرەسى قاتارلى بالالاردىڭ وسىنشا قۇرمەت كورسەتكەنىنە ءدان ريزا ەدى.

بالالار بولسا باتىردىڭ التىن مەدالىن قولدارىمەن ۇستاپ كورىپ، تاڭىرقاسىپ، اقساقالعا ءتۇرلى سۇراقتار قويىپ جاتتى.

– مىنا مەدال شىنىمەن التىننان جاسالعان با؟ قىمبات تۇراتىن شىعار،ءا؟– دەپ سۇرادى ماكس باتىردىڭ كەۋدەسىندە جارقىراپ تۇرعان جۇلدىزدى الاقانىنا سالىپ، سالماقتاپ كورىپ.

– ول مەن ءۇشىن التىننان دا قىمبات، بالام. بۇل – مەنىڭ تاعدىرىم، ار-ۇجدانىم، ابىرويىم!– دەدى باتىر ەڭسەسىن كوتەرە ءتۇسىپ.

اتاسىن قاۋمالاي قورشاپ، ونىمەن بىرگە كەزەك-كەزەك ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇسىپ جاتقان جۇرتتى كورىپ اساننىڭ كوكىرەگىن ەرەكشە ماقتانىش سەزىمى كەرنەدى. ول ءوز اتاسىنىڭ تاۋداي تۇلعاسىنا ءسۇيسىنىپ، توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋاندى.

*      *      *

مەكتەپ ءانسامبلى العاشقى جىلدىڭ وزىندە قالالىق بايقاۋدىڭ جەڭىمپازى اتاندى. كوركەمدىك جەتەكشىسى دروزدوۆ وتە العىر ادام ەدى. كەلەسى جىلى وبلىستىق تەلەارنادان ءانسامبلدىڭ جارتى ساعاتتىق كونتسەرتىن كورسەتتى. ولاردىڭ جەتكەن جەتىستىگىنە مەكتەپ باسشىلارى قاتتى قۋاندى. ءار جەر - ءار جەردە «ءبىزدىڭ جىگىتتەر وسىنداي!» دەپ ماقتانىپ ءجۇردى.

جاپ-جاس بولىپ تەلەارنادان كورىنگەن انسامبل مۇشەلەرى كوپ وتپەي-اق، «جۇلدىز اۋرۋىمەن» اۋىرا باستادى. وزدەرىن وزگەلەردەن بيىك سانادى. مەكتەپتەگى قاتارلاس بالالاردى، ءتىپتى، كەيبىر ۇستازدارىن دا كوزگە ىلمەيتىن بولدى. ىنتالارى جويىلىپ، ساباققا زاۋىقتارى سوققاندا عانا قاتىسىپ ءجۇردى. كوبىنە اپپاراتۋرا قۇرىلعان اكت زالىندا مۋزىكامەن اۋرەلەنىپ جاتادى.

ءبىر كۇنى دروزدوۆتى مەكتەپ ديرەكتورى ليديا يۆانوۆنا پانتەلەەۆا شاقىرىپ الىپ:

– قىمباتتى ۆياچەسلاۆ پەتروۆيچ! ءسىزدىڭ مۋزىكانت بالالارىڭىز ساباققا كەلۋدى قويىپتى. سىنىپ جەتەكشىسى شاعىمدانىپ جاتىر. ولار ءتىپتى ءوز مۇعالىمدەرىن تىڭدامايتىن كورىنەدى. ءبىز ءۇشىن باستى ماسەلە – وقۋ ۇلگەرىمى مەن قاتاڭ ءتارتىپ قوي. ەگەر بۇلاي جالعاسا بەرسە ءانسامبلدى تاراتۋ ماعان قيىندىققا سوقپايدى،– دەپ ەسكەرتۋ جاسادى.

– كەشىرىم وتىنەم، مەن ولارمەن جەكە-جەكە سويلەسەمىن،– دەدى دروزدوۆ قىسىلعان ءتۇر تانىتىپ.

– ايتقانداي، تاعى ءبىر ماسەلە،– دەدى ەتجەڭدى كەلگەن ديرەكتور ايەل سۇق ساۋساعىمەن التىن جالاتقان ادەمى كوزىلدىرىگىن كوتەرە ءتۇسىپ،– كۇزەتشىلەر دە شاعىم ايتۋدا. جىگىتتەرىڭىز مەكتەپتەن كەش شىعاتىن كورىنەدى. «ۇيلەرىڭە قايتىڭدار» دەگەنى ءۇشىن ۇلكەن كىسىلەرمەن بىرنەشە رەت ەرەگەسىپتى. بۇل جەر – كونسەرۆاتوريا ەمەس قوي. دايىندىق جاساسا بەلگىلەنگەن ساعاتتا عانا جاساسىن. باسقا كەزدە جۇرتقا كەدەرگى بولماسىن.

– جاقسى، ونى دا ايتامىن، ليديا يۆانوۆنا.– دروزدوۆ «تالاپشىل باسشى تاعى دا بىردەڭە ايتار ما ەكەن» دەپ قىلپىلداپ تۇر.

– ەڭ جامانى، ولاردىڭ ءبارى تەمەكى تارتادى دەيدى. كەشكىسىن مەكتەپتىڭ الدىندا اشىق شىلىم شەگىپ وتىرعاندارىن كورگەندەر بار. بەتىمەن جىبەرسەك  مەكتەپتە اراق ىشپەسىنە كىم كەپىل؟ مۇنداي جاستا بۇلاردان ءبارىن كۇتۋگە بولادى. سوندىقتان، ولاردىڭ مۋزىكالىق قابىلەتىن عانا ەمەس، تاربيەسىن دە قاداعالاعانىڭىز ءجون بولار ەدى،– دەدى ديرەكتور ءسوزىنىڭ سوڭىندا.

– ليديا يۆانوۆنا، ولارمەن بارلىق ماسەلەنى اشىق سويلەسەمىن. ءسىز ايتقان ەسكەرتپەلەر ەندى قايتالانبايتىن بولادى،– دەپ ۋادە بەرگەن دروزدوۆ ديرەكتوردىڭ كابينەتىنەن ءوزى كىنالى ادامداي قىزاراقتاپ شىقتى.

ديرەكتوردان شىعا سالىسىمەن قاباعى قاتۋ دروزدوۆ اكت زالىنا جەتىپ باردى. دومالانعان قىزىل-كۇرەڭ ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي سۇپ-سۇر بولىپ كەتىپتى. ادامنىڭ وڭمەنىنەن وتەتىن جاسىل كوزدەرى ىزعار شاشىپ تۇر. كەلە سالا داڭعىرلاپ جاتقان مۋزىكانى توقتاتقىزدى.

– دوعارىڭدار مۋزىكانى! ءبارىڭ بەرى كەلىڭدەر،– دەپ انسامبلدەگى بەس جىگىتتى ءوزىنىڭ جانىنا شاقىرىپ الدى.– مەن قازىر عانا ديرەكتوردان شىقتىم. سەندەرگە قاتتى رەنجىپ، ۇرىستى. ساباققا بارۋدى قويىپسىڭدار. كۇزەتشىلەرمەن ەرەگىسەدى ەكەنسىڭدەر. تەمەكى تارتادى دەيدى. ال، قانە، سويلەسەيىك،– دەپ جىگىتتەرگە بار اشۋىن توكتى.

اۋىزىنان اق كوبىك اققانشا ۇرىسقان دروزدوۆ ايتارىن ايتىپ بولدى-اۋ دەگەن كەزدە ماكس:

– ۆياچەسلاۆ پەتروۆيچ، ءبىز جاۋاپتى كونتسەرتكە دايىندالىپ جاتىرمىز. دايىندىققا بولىنگەن ۋاقىت جەتكىلىكسىز. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ استىندا مەنىڭ جەرتولەم بار. اپپاراتۋرانى ۋاقىتشا بەرە تۇراسىزدار ما؟ سول جەردە دايىندىق جاساساق جاقسى بولار ەدى،– دەپ ءوتىندى.

دروزدوۆ باستاپقىدا مەكتەپتىڭ مەنشىگىندەگى مۋزىكالىق اسپاپتاردى سىرتقا بەرۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى.

– ەرتەڭگى كۇنى اسپاپتار جوعالىپ كەتسە، نەمەسە سىنىپ قالسا كىم جاۋاپ بەرەدى؟– دەدى ول الدىن-الا قاۋىپتەنىپ.

– ۆياچەسلاۆ پەتروۆيچ، سىزگە ءسوز كەلتىرمەيمىز.

– ءوزىمىز جاۋاپ بەرەمىز. مۇقيات ساقتايمىز. كۇتىپ ۇستايمىز.

– ءسىز ايتقان ساتتە اپپاراتۋرانى مەكتەپكە جەتكىزەمىز.

بەسەۋى جامىراپ، جالىنىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا دروزدوۆتى دەگەندەرىنە كوندىردى.

ەندى كۇندىز-ءتۇنى وزدەرىمەن وزدەرى. ماكستىڭ ءۇيىنىڭ استىنداعى جەرتولەگە كىرىپ الىپ، ءتۇن ورتاسى اۋعانشا جاڭا اندەر ۇيرەنەدى. مۇنداي دايىندىقتارعا وزدەرىنە ۇزدىگىپ جۇرگەن ادەمى قىزداردى شاقىرۋدى دا ۇمىتپايدى.

اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا بولماعان سوڭ ولار تەمەكى مەن اراققا ءۇيىر بولدى. اراسىندا ءشوپ-شالامدى دا شەگىپ قويادى.

كوپ قاباتتى ءۇي استىنداعى وسى جەرتولە ولاردى جەر ۇستىندەگى ومىردەن الشاقتاتىپ جاتقانىن جاستار بايقاعان جوق.

*      *      *

بەسەۋىنىڭ مۇڭى دا، جىرى دا ءبىر. ءبىرى ءۇشىن ءبىرى جانىن بەرۋگە بار. مەكتەپتى بىتىرىسىمەن ورتادان اقشا شىعارىپ، قارىزدانىپ ءجۇرىپ، جاڭا مۋزىكالىق اسپاپتار ساتىپ الدى. ۆوكالدى-اسپاپتى ءانسامبلدىڭ اتىن «زۆەزدا» دەپ اتادى. بۇل – بەسەۋمىز جۇلدىزدىڭ بەس بۇرىشىمىز دەگەندى ۇقتىراتىن.

كوپ وتپەي ولار قالاداعى ۇيىمداردى ارالاپ كونتسەرتتەر بەرە باستادى. اپتا سايىن بولاتىن ۇيلەنۋ تويلارىنان دا قالمايتىن. ءبىر قيىنى، كونتسەرتتەر مەن تويلاردان تۇسكەن ازىن-اۋلاق قارجىنىڭ باسىم بولىگى ىشىرتكى مەن ەسىرتكىگە جۇمسالدى.

بۇلاردىڭ تابىنارى ۆلاديمير ۆىسوتسكي مەن ۆيكتور تسوي بولدى. ءپىر تۇتقان تۇلعالارى – ەسىرتكىنى ەركىندىكتىڭ جولى دەپ تانىعان انشىلەر. ولاردىڭ اندەرى مەن ومىردەگى ۇستانىمدارى سيقىرداي باۋرايتىن. اسىرەسە تسويدىڭ «ينە» اتتى ءفيلمى ءبارىن قاتتى ەلىكتىردى. ەلىگىپ ءجۇرىپ، جەرتولەنىڭ ىشىندە وزدەرى دە ينەگە قالاي وتىرعانىن سەزبەي قالدى.

*      *      *

اساننىڭ اكەسى بايزاق – وبلىس ورتالىعىنداعى فوسفور وڭدەۋ زاۋىتىندا قاراپايىم جۇمىسشى ەدى. ءومىر بويى ءبىر كاسىپورىندا تاپجىلماي ەڭبەك ەتتى. ۇلىنىڭ تاربيەسىنە كوڭىل بولەتىن ۋاقىتى بولمادى. ءوزىنىڭ جوعارعى ءبىلىمى بولماعان سوڭ، بالاسىنىڭ دا ءبىلىم-عىلىمعا ۇمتىلۋىن اسا قالاعان جوق. «قاتارىنان قالماي جۇرسە بولعانى» دەيتىن.

مەكتەپتى اۋپىرىمدەپ بىتىرگەن نەمەرەسىنىڭ بەيساۋات ءجۇرىسى كوبەيىپ كەتكەنىن بايقاعان قالدان اقساقال ءبىر كۇنى اساندى شاقىرىپ الىپ، اشىق سويلەستى.

– بايقايمىن، ءجۇرىسىڭ سۇيىلىپ بارا جاتقان سياقتى، بالام. سەنىڭ اياعىڭدى تۇساماسا بولماس،– دەدى قاريا بۇعان زىلدەنە قاراپ،– سەنى ۇيلەندىرسەم دەپ وتىرمىن. ۇناتقان قىزىڭ بار ما؟ بولماسا، ەسەت قۇرداسىمنىڭ ءنازيپا دەگەن نەمەرە قىزىن الىپ بەرەمىن. «ون ۇشتە – وتاۋ يەسى» دەگەن. جاسىڭ ون سەگىزگە شىقتى. بيىلدان قالدىرماي سەنى ۇيلەندىرەمىن.

– اتا، تىم بولماسا اسكەرگە بارىپ كەلەيىن ءدا. نە اسىعىس؟– دەپ بۇل قارسىلىق ءبىلدىرىپ ەدى، قالدان قارت:

– بولدى، ءسوزدى كوبەيتپە. سوڭعى كەزدە ۇيدە وتىرمايتىن بولدىڭ. شارۋاعا دا قىرىڭ جوق. قاڭعىباستانىپ، بۇزىلىپ كەتەتىن ءتۇرىڭ بار. كەلىنشەك الىپ، تارتىپكە كەل،  ادامدىق جولعا ءتۇس،– دەپ قىسقا قايىردى. ونىمەن دە توقتاماي، ەكى ايدان كەيىن ءوزى ايتقان ءنازيپانى اسانعا قوسىپ بەردى. بىراق قالدان قارتتىڭ بۇل امالى دا اساندى جەرتولەدەن ءبىرجولا شىعارا المادى.

*      *      *

اڭعال مىنەزدى ءنازيپا ءوزىنىڭ جارىن قاتتى سىيلايتىن. باستاپقىدا اساننىڭ ونەرلى جىگىت ەكەنىنە قۋانىپ ءجۇردى. ماكستىڭ جەرتولەسىنە بارامىن دەسە قارسىلىق بىلدىرمەيتىن.

ولاردىڭ كونتسەرتتەرىن كورگەندە كۇيەۋىنىڭ جالىنداپ ءان سالعانىنا سۇيسىنە قارايتىن. ءاندى ورىنداپ بولعانشا جاس كەلىنشەگىنىڭ جانارىنان كوز المايتىن اساننىڭ قوڭىر باريتون داۋىسى جۇرەگىن ايالاپ، ءار ءاندى نازيپاعا ارناپ ايتاتىنداي كورىنەدى. مۇنداي ساتتەردە كوڭىلى قاتتى تولقىعان ءنازيپا  اينالاسىنداعى ەلدەن قىسىلىپ، البىرت ءجۇزى الاۋلاپ، قىزاراڭداپ قالاتىن.

ۋاقىت وتە كەلە ءنازيپا كۇيەۋىن قىزعاناتىن بولدى. قاي جەرگە بارسا دا اساندى اينالشىقتاپ، سوڭىنان قالماي جۇرگەن قىز-قىرقىندى كورەدى. كونتسەرت كەزىندە زالدا وتىرعان ارۋلاردىڭ ءان سالىپ تۇرعان اساندى جانارلارىمەن ءىشىپ-جەپ، ۇزىلەردەي ۇزدىگىپ وتىرعانىن تالاي بايقادى.

كۇيەۋىنىڭ جەرتولەدەن شىقپايتىنى دا جىنىنا تيەدى. ول جەردە بۇلار نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن ءبىر قۇداي بىلەدى...

ايەلدىڭ قىزعانىشى – ول دا ءبىر قيىن نارسە. ۇزاق ۋاقىت كۇتىپ جاتىپ، قاتتى جارىلاتىن مينا سياقتى.

– وسى داڭعىرلاعان ءانسامبلدى قويىپ، ەل قاتارلى تياناقتى جۇمىسقا كىرسەڭ بولار ەدى،– دەدى ول بىردە قاباعىن شىتىپ،– تاپقان تابىسىڭ ىشكىلىكپەن كەتەدى. ءوز كوڭىلىڭدى كوتەرگەننەن باسقا پايداڭ جوق. كۇنى-ءتۇنى ءۇيدىڭ بەتىن كورمەيسىڭ. بالالارىڭنىڭ ءتۇرىن ۇمىتىپ قالعان جوقسىڭ با؟ مۇمكىن ماكستىڭ جەرتولەسىنە ءبىراتالا كوشىپ الاتىن شىعارسىڭ؟

– جانىم-اۋ، مەن ويناپ ءجۇر دەيمىسىڭ؟ تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. شارشاعان سوڭ ءجۇز گرامم ىشكەندە تۇرعان نە بار؟– دەدى اسان ءنازيپانى سابىرعا شاقىرعانداي ارقاسىنان سيپاپ،– مۋزىكا – مەنىڭ جانىم! سەن مەنىڭ جانىمدى تۇسىنەسىڭ عوي . ءار ءان، ءار نوتا وڭاي تۋمايدى. سوندىقتان كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. ىشپە دەسەڭ، اراقتى دا دوعارايىن. بۇدان بىلاي تاپقان تابىسىمدى قولىڭا اكەپ بەرىپ تۇرامىن. بىراق، انسامبلدەن كەتە المايمىن. ماعان رەنجىمە.

كۇيەۋىنىڭ جىلى سوزدەرىنە ءنازيپا مايداي ەرىدى. ەندى وتالىپ كەلە جاتىر ەدى، ءوزى ءبىلىپ، كەشىرىم سۇراعانداي بولعان سوڭ سالعان جەردەن توقتادى. ول كەزدە اڭعال ءنازيپا اساننىڭ ەسىرتكىمەن اۋەيىلەنىپ جۇرگەنىن بىلمەيتىن.

*      *      *

– مام، پاپام قاشان كەلەدى؟– دەدى ءتورت جاستاعى بولات. اسان ەكى كۇننەن بەرى ۇيگە كەلمەگەن. ءنازيپانىڭ ءوزى دە سونى ويلاپ زىعىردانى قايناپ وتىر ەدى. بالاسىنا ىشكى ىزاسىن بايقاتقىسى كەلمەي:

– كەشكە دەيىن كەلىپ قالار، بوتام. پاپاڭدى ساعىندىڭ با؟– دەدى مەيىرلەنە قاراپ.

– ول ماعان ماشينا اكەلىپ بەرەم دەگەن.– بولات اكەسىنە رەنجىگەندەي بۇرتيىپ تۇر.– الكەننىڭ پاپاسى كەشە  ەكى ماشينا اپەرىپتى. ونىڭ ويىنشىقتارى كوپ. ماعان ويناۋعا بەرمەيدى.

كىپ-كىشكەنتاي باسىمەن كورشىنىڭ ويىنشىعىنا كوزىن ءسۇزىپ جۇرگەن پەرىشتەدەي بالاسىنىڭ جىلارمان بولىپ تۇرعانىن كورىپ، جاماۋ جاماپ وتىرعان ءنازيپانىڭ كوڭىلى ەلجىرەپ كەتتى. انا بايعۇس پەرزەنتىنىڭ جىلاعانىن قالاي ما؟ جۇرەگى شىم ەتە قالدى.

– ساعان دا اپەرەمىز، بالام. ايلىق العانشا كۇتە تۇر،– دەپ ءسابيىنىڭ باسىنان سيپادى.

– سەندەر الدايسىڭدار. ۇنەمى وسىلاي دەپ ايتاسىڭدار. بىراق اپەرمەيسىڭدەر.–  جانارىنا جاس ۇيىرىلگەن كىشكەنتاي بالا وكپەلەگەن ادامداي اناسىنىڭ تىزەسىنە ەتبەتتەپ جاتا كەتتى.

– جىلاما. اپەرەمىز، بالام.– وسىلاي دەۋىن دەسە دە، ءبىرازدان بەرى ىشەر اس، كيەر كيىمگە جارىماي جۇرگەن ءنازيپا بالاسىنىڭ «سەندەر الدايسىڭدار» دەگەن سوزىنەن سەلك ەتكەندەي بولدى. ونىسى راس. بۇلار ويىنشىق الماعالى دا ەداۋىر ۋاقىت وتكەن.

اسان تاپقان اقشاسىن ءىشىپ قويادى. ءوز اقشاسىنا عانا ءىشىپ قويماي، قارىزعا باتىپ قالاتىنىن قايتەرسىڭ. كۇيىنگەن ادامداردىڭ «كۇيەۋىڭ قارىزىن قايتارسىن» دەپ ۇيگە كەلىپ دىڭكىلدەگەن كەزدەرى دە بولدى. ۇياتتان ولە جازداپ تۇرسا دا ونداي كىسىلەردىڭ كەيبىرىن جاقتىرماي: «مەندە نەلەرىڭ بار؟ ءوزى الدى ما، ءوزى قايتارسىن!» دەگەننەن باسقا امالى قالمايتىن. قارىزعا بەلشەدەن باتىپ وتىرىپ، قاي جەتىسكەنىڭنەن ويىنشىق الارسىڭ.

ءسابيىنىڭ ءسوزى قامشىداي ءتيىپ، ءنازيپا قاڭعىرىپ كەتكەن كۇيەۋىن ىزدەي شىقتى.

اساننىڭ باراتىن جەرى بەلگىلى. جەرتولەدە ولەسى ماس بولىپ جاتقان جەرىنەن تاپتى.

سول كۇنگى ءنازيپانىڭ قورلانعانى ەسىنەن كەتپەيدى.

شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعى شەكەنى كۇيدىرىپ تۇرعان. اياعىندا تۇرا المايتىن كۇيەۋىن ارقاسىنا سالىپ، ۇيگە ارەڭ جەتكىزدى. جولدا ءبىر قۇلاپ، ءبىر تۇرىپ، بۋىنىن ۇستاۋعا شاماسى كەلمەگەن «سۇيىكتىسىن» ايەل باسىمەن سۇيرەلەپ جۇرگەنىنە نامىستاندى. كوشەدە كەزىككەن تانىس، بەيتانىس ادامداردىڭ تابالاعانداي بولىپ، كۇلە قاراعاندارى جانىنا باتتى. ۇياتتان كىرىپ كەتەرگە قارا جەردىڭ تەسىگى بولمادى.

ۇيگە اۋپىرىمدەپ جەتكىزگەن سوڭ ءۇستى-باسى يت سارىپ كەتكەندەي مۇڭكىپ جاتقان جىگىتىنىڭ كيىمدەرىن تۇگەل شەشىپ، توسەگىنە قۇلاتتى. جالاڭاش جاتقان اساننىڭ ەكى قارى كوگىستەنىپ قالعانىن بايقاپ، ۇڭىلە قارادى. كۇرە تامىرلارىنىڭ ۇستىندەگى ينەنىڭ بۇرگەدەي ىزدەرىن كورگەندە جۇرەگى تاس توبەسىنە شىققانداي بولدى.

– استاپىراللا! مىناۋ ەسىرتكىگە كوشكەننەن ساۋ ما؟ ەندى مەن بايعۇسقا جەتپەگەنى وسى ما ەدى؟ قۇدايىم-اۋ، نە جازىپ ەدىم ساعان؟– دەپ ەڭىرەپ جىبەردى.

ءنازيپا ۇزاق كۇن ۋايىمنىڭ قۇشاعىندا بولدى. اسان سول جاتقاننان مول جاتىپ، كەلەسى تاڭدا ءبىر-اق وياندى. ءتۇندى جىلاۋمەن وتكىزگەن ءنازيپا كۇيەۋىمەن اشىق سويلەسكىسى كەلدى.

– مىناۋىڭ نە؟– دەدى ول كوزىن جاڭا اشقان اسانعا قولدارىنىڭ قارىنداعى ينەنىڭ ىزدەرىن كورسەتىپ. اسان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا كەلەسى بۇيىرىنە اۋدارىلىپ، تەرىس قاراپ جاتىپ الدى.

– ميىمدى قاتىرماشى. سەنسىز دە باسىم اۋىرىپ جاتىر،– دەدى مىڭگىرلەپ. ءنازيپا ونىڭ يىعىنان تارتىپ:

– سەن، بەرى قارا. بەرى قاراساڭشى ەندى. مەنى تىڭدا!– دەپ ونى وزىنە قاراي اۋناتتى.

– وي، نە بولدى؟ نە ءبۇلىنىپ كەتتى سونشا؟ تىڭداپ جاتىرمىن عوي. ايتا بەرسەڭشى.– اسان بۇرىسكەن كۇيى باسىن جاستىقتان كوتەرگەن جوق. كەلىنشەگىنە قاراعىسى كەلمەي، كوزدەرىن تارس جۇمىپ العان. مويىنىن ىشىنە تىققان قالپى تىرىسىپ جاتا بەردى.

– سەن ەندى ەسىرتكىگە اۋىسقانسىڭ با؟ ءوزىڭنىڭ تاعدىرىڭدى، بالالارىڭنىڭ بولاشاعىن ويلامايسىڭ با؟ قاشاننان بەرى ينە سالىپ ءجۇرسىڭ؟– ءنازيپا سوڭعى سۇراعىن جەكىرگەندەي ەتىپ ايتتى.

اسان ايتارى جوق ادامداي ءبىراز ۇندەمەي جاتتى. مويىنداماسقا دا امالى جوق ەدى. بۇلتارتپاس ايعاقپەن ۇستالىپ تۇر.

– ءبىرىنشى رەت سالعىزدىم. ءجاي، كورەيىنشى دەگەنمىن. بۇدان كەيىن بولمايدى.– دەدى ەرىنە سويلەپ.

– سەن تۇرشى. كوزىڭدى اش. ادام سياقتى وتىرىپ سويلەسەيىك. بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە. تۇر ەندى،– دەپ ءنازيپا ونى قايتا جۇلقىلاي باستادى.

– و-وي، قويمادىڭ عوي!– دەپ اسان ورنىنان جۇلقىنا تۇردى دا، جالعىز لىپاسىمەن دالاعا اتىپ شىقتى. تىستاعى دارەتحاناعا بارىپ كەلىپ، ەسىك الدىنداعى قۇبىردىڭ مۇزداي سۋىنا باسىن سۇعىپ-سۇعىپ الدى. ارتىنان سۇلگى الىپ شىققان كەلىنشەگىنە قاراپ:

– باس جازاتىن بىردەڭەڭ بار ما؟ باسىم سىنىپ بارادى،– دەدى شالا ءسۇرتىنىپ جاتىپ.

– اسان، ءوزىڭنىڭ تۇرىڭە قاراشى. ناعىز ماسكۇنەم بولدىڭ عوي. ساعان نە كورىندى؟– دەدى ءنازيپا بۇنىڭ سۇرىنا جاقتىرماي قاراپ. كەلىنشەگىنىڭ قاباعى كىرجيىپ تۇرعانىن بۇل دا ۇناتا قويمادى.

– سويلەي بەرمەي، ءشايىڭدى قامداشى. ءىشىمدى جىلىن جالاپ بارادى. قارنىم اشتى،– دەپ ىشكە كىردى.

ءشاي ۇستىندە ءنازيپا اسانعا كوپ نارسە ايتتى. اڭكى-تاڭكى كۇيدە ماڭگىرىپ وتىرعان كۇيەۋىنە بىردە ۇرىسقانداي بولىپ، بىردە ايەلدىك ادەتپەن كوز جاسىنا ەرىك بەرە وتىرىپ سويلەدى.

شاڭقاي تۇستە، كوشەدە ماسقارا قىلعان كەشەگى ۇياتتى قىلىعىن شىجعىرىپ بەتىنە باستى، ەسىرتكىنىڭ نەبىر تالانتتى، جاقسى ادامداردىڭ تۇبىنە جەتكەنىن ەسكەرتتى.

– سەنى ەسىرتكىگە ءۇيىر قىلعان ادامدار ساعان جاقسىلىق تىلەمەيدى. انسامبلدەگى دوستارىڭنىڭ ءبارى ناشاقور. ولار ساعان دوس ەمەس. وڭشەڭ قايىرشىلار،– دەپ دىمدارىن قالدىرمادى.– ەشكىمنىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى، ءوز باسىڭدى جالماپ تىناسىڭ. مۇندايىڭدى قويماساڭ، اتاما ايتامىن. جونىڭنان تاسپا ءتىلىپ، تەرىڭدى تىرىدەي سىپىرادى،– دەپ تە دوق قىلدى.

ايەلىنىڭ سوزىنە قارسى كەلمەي، باسىن شۇلعىپ وتىرعان اسان ءشايىن ءىشىپ بولعان سوڭ اسىعىس كيىنە باستادى.

– قايدا جينالىپ جاتىرسىڭ؟ ءبىر كۇن ۇيدە وتىرساڭ بولماي ما؟– دەپ ءنازيپا شىرىلدادى.

– ماكستىكىنە بارام. بۇگىن كەرەمەت ءبىر ءان جازامىز دەگەنبىز. ول مەنى كۇتىپ وتىر. بارماسام بولمايدى،– دەپ اسان ۇيدەن شىعا جونەلدى.

سوزىنە ءسوز قايتارىپ، قارسى كەلمەگەنمەن، شىنتۋايتىندا كۇيەۋىنىڭ ءوزىن تىڭدامايتىنىن ءبىلىپ، ءنازيپانىڭ امالى قۇرىدى. ول اساننىڭ سوڭىنان ايعايلاپ:

– وسىدان تاعى جوعالساڭ، اتاما ايتام!– دەپ كۇرسىنىپ قالا بەردى. ساناسىندا «مىنانى ماكستان قالاي اجىراتسام بولادى؟» دەگەن جالعىز وي ساندالىپ ءجۇردى.

*      *      *

ارادا ءنازيپانىڭ جۇيكەسىن جۇقارتقان ونشاقتى جىل ءوتتى. كۇيەۋىن ەسىرتكىگە قۇمارلىقتان ەمدەتپەك بولىپ، قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ باقتى. تاپقان-تايانعانىن تۇگەلدەي سونىڭ جولىنا جۇمسادى. بالالارىنىڭ اۋىزىنان جىرىپ،  كۇيەۋىن ەمشىگە سۇيرەلەۋمەن بولدى. تۇك شىقپادى.

جانىنداي جاقسى كورگەن نەمەرەسىنىڭ ەسىرتكىگە بوي الدىرعانى قالدان قارتتىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتتى. جالعىز ءىنىسى سارمان سوعىستا وپات بولعاندا دا بۇلاي جانى قينالماعان ەدى. بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتكەن نەمەرەسى «بولماي جاتىپ بورداي توزعانىن» تۇسىنگەندە قاريانىڭ وزەگى ورتەندى. «ءيتىڭ جامان» دەسە نامىستاناتىن قازاق ەمەس پە؟ «قالداننىڭ نەمەرەسى ناشاقور، ماسكۇنەم» دەگەن ءسوز كورشى-قولاڭنان اسىپ، جەكجات-جۇراجاتتىڭ اراسىندا گۋلەپ جۇرگەنى نامىسقوي باتىردىڭ جۇيكەسىنە تىكەندەي قادالدى. تالاي رەت نامىستان جارىلارداي بولسا دا، ارسىز نەمەرەسىنە ءسوزىن وتكىزە المادى. ءدۇيىم ەلگە ابىرويلى قاريا اسىرەسە وسىعان قورلاناتىن.

قايبىر جىلى ول كىسى ءنازيپادان ءمان-جايدى انىقتاپ الىپ، ەكى-ءۇش كۇن جوعالىپ كەتكەن اساندى ىزدەپ جەرتولەگە باردى.

كوك ءتۇتىن قاپتاعان جەرتولەگە اتاسىنىڭ كۇتپەگەن جەردەن كىرىپ كەلگەنىن كورگەندە اسان جەر استىنان جىك شىققانداي شوشىپ كەتتى. قورىققاننان جارىقتان قاشقان تاراقانداي تىپىرلاپ، قاي قۋىسقا تىعىلارىن بىلمەدى. ماستىقتان تالتىرەكتەپ، اياعىندا زورعا تۇر. ول ساسقالاقتاپ:

– اتا؟! سەن بە؟ مۇندا نەگە كەلدىڭ؟– دەدى ءتىلىن شايناپ. اساننىڭ دوستارى دا ەسىرتكىدەن ەلىرىپ الىپتى. داڭعازا مۋزىكا قۇلاقتى جارعانداي. قارسى بۇرىشتا وتىرعان ماكس قالدان قارتقا بۇرىلىپ:

– جىگىتتەر، بىزگە قانداي قوناق كەلگەنىن قاراڭدارشى! باتىردىڭ ءوزى كەلدى عوي،– دەدى دە ورىنىنان قيسالاڭداي كوتەرىلىپ، كەكەسىنمەن جىميىپ قاريانىڭ قاسىنا باردى. قاباعى قاتۋلى ۇلكەن كىسىنىڭ جاقتىرماي تۇرعانىن كوزگە دە ىلمەي، ونىڭ يىعىنا قولىن سالىپ:

– اتاشكا، مەدالدارىڭ قايدا؟ ءبىز سەنى باتىر دەپ، ماقتانىپ جۇرسەك... ءبارىن ساتىپ جىبەرگەن جوقسىڭ با ءوزى؟– دەدى قىتىمىرلانا سويلەپ.

– ءاي، شايتان! اۋىزىڭدى باعىپ سويلە! جۇرتتىڭ ءبارىن وزىڭدەي ەسۋاس دەپ ويلايسىڭ با؟– دەپ قالدان قارت ءوزىنىڭ يىعىنا اسىلعان ماكستىڭ قولىن قاعىپ ءتۇسىردى.

– وردەندەرىڭ بولماسا، شۇيكەدەي عانا شال ەكەنسىڭ عوي. نەگە كەلدىڭ؟ ءبىزدىڭ اندەرىمىزدى ساعىندىڭ با، نە؟– دەپ ماكس قىلجاقتاي باستادى.

اشۋعا بۋلىعىپ كەلگەن قالدان قارت بۇل كەزدە جەرتولەنىڭ ءىشىن كانىگى بارلاۋشىنىڭ ادەتىمەن كوزبەن تۇگەل ءتىنتىپ شىققان  ەدى. ناعىز جىن-ويناقتىڭ ورتاسىنا تۇسكەنىن سەزىپ، ودان سايىن قانى باسىنا شاپتى. ول ماكستىڭ كوكىرەگىنەن قاتتى نۇقىپ، يتەرىپ جىبەردى. ءوزى دە قۇلاعالى تۇرعان ماكس قاڭباقتاي ۇشىپ، تاس ەدەنگە جالپ ەتتى.

– اتا! نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟!– دەپ ماكسقا كومەكتەسپەككە ۇمتىلعان اساندى قاريا قىران بۇركىتتەي جەلكەسىنەن شەڭگەلدەي ءبۇرىپ، باسقالارعا نازار اۋدارماي سىرتقا قاراي سۇيرەي جونەلدى. نەمىستىڭ سولداتىن تۇتقىنعا العانداي اساننىڭ قولىن قايىرا ۇستاپ:

– قانە، ءتۇس الدىما، ەسالاڭ نەمە! بالا-شاعاڭنان بەزىپ، تىعىلعان جەرىڭ وسى زىندان با؟ سەنى ادام بولا ما دەسەم، جەرتولە جاعالايتىن كورتىشقانعا اينالعان ەكەنسىڭ عوي،– دەپ سىلكىلەي ءتۇستى.

– قايداعى كورتىشقان؟ ءبىز ءبىر ءانسامبلمىز عوي. جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز،– دەدى اسان اياعىن التەك-تالتەك باسىپ.

– بۇنداي ءانسامبلىڭنىڭ دە، جۇمىسىڭنىڭ دا اتاسىنا نالەت! جەرتولەدەن شىقپاعان سوڭ، كورتىشقان بولماعاندا نە بولدىڭ؟ وڭكەي ماسكۇنەم مەن ناشاقورلار جينالىپ الىپ... بالا-شاعادان دا، قاتىننان دا بەزىپ... سەنىمەن ۇيگە بارعان سوڭ سويلەسەمىن!– دەپ كىجىندى قالدان قارت.

جول جونەكەي كۇيىنىپ كەلگەن قاريا ۇيگە كەلگەن سوڭ نەمەرەسىنە قاتتى ۇرىستى. ماستىعىنان ايىقپاعان اسان ونىڭ ءبىر ءسوزىن دە قۇلاعىنا قىستىرماعان سىڭايلى.

– اتا، قويشى! مەنىڭ ءوز ءومىرىم بار. مەن ءبارىبىر انسامبلدەن كەتپەيمىن،– دەي بەردى.

ايتقان ءسوزىنىڭ ءبارى دالاعا كەتىپ جاتقانىن تۇسىنگەن قاريا قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان دىراۋ قامشىنى جۇلىپ الىپ:

– سەن سياقتى ءسوز ۇقپايتىن وڭباعانعا ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە؟  ايتقانعا كونبەسەڭ، ال ەندەشە!– دەپ اساننىڭ جون ارقاسىنان وسىپ-وسىپ جىبەردى. اسان قولدارىمەن باسىن قورعالاي بۇقپانتايلاپ، اتاسىنىڭ ۇيىنەن زورعا قاشىپ شىقتى دا، ەكى ورتاداعى الاسا شارباقتان اتتاپ ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ باكەنە ۇيىنە زىپ بەردى.

بۇل وقيعادان كەيىن دە اساننىڭ اششى ەتىنە اتاسىنىڭ قامشىسى بىرنەشە رەت ءتيدى. بىراق اسان جەرتولەگە قاراي جۇگىرۋىن توقتاتپادى.

ەشبىر ادام بالاسى اساندى جان دوستارىنان اجىراتا المادى. بولماعان سوڭ بۇل ىسكە ءتاڭىردىڭ ءوزى تىكەلەي كىرىسكەندەي ەدى. ول اۋەلى ءبوريستى اكەتتى.

قالعاندارى قاتتى قايعىرىپ، ونى جوقتاپ، جىلاپ-ەڭىرەدى. كۇيىكتەن زارلى اندەر ايتىپ، ودان سايىن ىشكىلىككە سالىندى. «ەسىرتكىگە ەلىككەندى سەندەرگە كورسەتەيىن» دەگەندەي كەلەسى جىلى امانتاي مەن ولەگتى اجال جالمادى.

سودان كەيىن-اق، دۇركىرەپ تۇرعان اسپاپتىق انسامبل كۇيرەدى. بۇلار «ءبىز ماڭگى بىرگەمىز» دەۋشى ەدى. ەندى قالعان ەكەۋى عانا انسامبل بولىپ جارىتا ما؟ بىرەن-ساران يكەمى بار جىگىتتەردى توپتارىنا قوسىپ الماققا ارەكەتتەندى، بىراق ولار ويلارىنان شىقپادى. اقىرىندا ماكس پەن اسان جۇمىسسىز قالدى.

ەكەۋى عانا قالسا دا ولار جەرتولەدە وتىراتىن ادەتتەرىنەن تانبادى. مۋزىكادان ماقۇرىم بوزبالالار دا بۇلارعا تىم ۇيىرسەك بولىپ الدى. ولاردى بال ارانىڭ ۇياسىنداي تارتىپ تۇراتىن جەرتولە – بىراۋىق جان راحاتىن سەزىنەتىن جاسىرىن ورىنعا اينالدى.

جەرتولە – ناشاقورلاردىڭ ورداسىنا اينالعانىن بايقاعان كورشىلەر ۋچاسكەلىك پوليتسيا بولىمىنە شاعىمداندى. پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى شۇعىل تۇردە ماكستىڭ ءۇيىن دە، جەرتولەنى دە ءتىنتىپ شىقتى. ابىروي بولعاندا كۇماندى ايعاقتار تابىلمادى.

پوليتسيانىڭ ءوزى دە ساۋ سيىردىڭ جاپاسى ەمەس. ولارعا دا اقشا كەرەك. ەسىرتكى ساۋداسىنان پايدا كورىپ جۇرگەن كەيبىر پوليتسەيلەر جەرتولەدەگىلەردىڭ تىرلىگىن استىرتىن قولدايتىن. ولار ءۇشىن دە تۇتىنۋشىنىڭ كوبىرەك بولعانى قاجەت.

ۇيىندە پوليتسيا ءتىنتۋ جۇرگىزگەن كۇنى ماكستىڭ جالعىزباستى اناسى مارگاريتا تاتەي ۋايىمنان توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. ۋايىم ۇستىنە بۇرىنعى جۇرەك تالماسى قوسىلىپ، ەكى كۇننەن كەيىن و دۇنيەگە اتتانىپ كەتە باردى.

اناسىن جەرلەگەن سوڭ الەمدە جاقىن ادامى قالماعان ماكس كۇيىكتەن كۇيرەپ، ەكى قولىن تاستاپ جىبەردى.  اسان ۇنەمى ونىڭ قاسىندا بولىپ، جالعىز دوسىنىڭ قايعىسىن بولىسۋگە تىرىستى.

*      *      *

شاعىن قالادا ەسىرتكىگە قول جەتكىزۋ وڭاي ەمەس. بۇلارعا جەتكەنشە قولدان قولعا ءوتىپ، باعاسى شارىقتاپ كەلەدى. تاۋەلدى بولعاندىقتان امالسىز ساتىپ الۋعا ءماجبۇر. ءماجبۇر ەكەنىن ساتۋشىلار جاقسى بىلەدى. ءتۇبى الاتىنىن بىلگەن سوڭ تيىنعا ءتىسىن سىندىرىپ، باعاسىن تۇسىرمەي تاقاسىپ قالادى. ايتقان باعالارىنا وتكىزەدى.

جۇمىسسىز قالعاندىقتان اسان مەن ماكس ەسىرتكىگە اقشا تابا الماي قينالىپ ءجۇردى. ولار بىرتىندەپ ءانسامبلدىڭ اسپاپتارىن ساتا باستادى.

جىل اينالماي مۋزىكالىق اسپاپتار تاقىر ادا بولدى. ماكستىڭ ۇيىندەگى جارامدى زاتتار دا تۇگەل ساتىلىپ ءبىتتى.

ەندى ەكەۋى ەلدەن قارىز سۇراپ، ەسىرتكى ساتۋشىلارعا قارىزدانىپ كۇنەلتتى. قارىزدى دەر كەزىندە قايتارماسا ەسىرتكىنىڭ يەلەرى ايامايدى. قارۋلى جىگىتتەر بىرنەشە رەت جەرتولەگە ىزدەپ كەلىپ، ەكەۋىن كوك الا قويداي ەتىپ سابادى. ءولىم اۋىزىندا تۇرعاندا اساننىڭ تۋعان-تۋىستارىنان جىلۋ جيناپ ءجۇرىپ، ارەڭ قۇتىلعان كەزدەرى دە بار.

كورگەن جەردە قول جايا بەرگەن سوڭ اساننىڭ اعايىنعا جۇعىمى كەتتى. ونىڭ العان اقشانى ەسىرتكىگە جۇمسايتىنىن، ەشقاشان قايتارمايتىنىن تۇسىنگەن تۋىستارى ەندى ءولىپ جاتسا دا قول ۇشىن بەرمەيتىن بولدى.

ەسىرتكىنى دەر كەزىندە تابا الماي ماكس ەكەۋى كەزەك-كەزەك ازاپ شەكتى. ازاپتان (لومكا)  جىندانىپ كەتۋگە شاق قالاتىن. ميى كەۋىپ، ءتىلى قۋراپ، سۇيەكتەرى سىنىپ بارا جاتقانداي سىرقىرايدى. مۇنداي كەزدە بۋىن-بۋىندارى قالتىراپ، اياقتارىن باسا الماي، سىلەيىپ جاتىپ قالادى.

ساتىپ، جان ساقتايتىن زات قالماعان سوڭ بۇلار وزگە ادامداردىڭ زاتتارىنا اۋىز سالدى. قاراۋسىز قالعان نارسەنىڭ ءبارىن جىمقىرىپ ءجۇردى. سوڭعى رەت ۇرلىق ۇستىندە ۇستالىپ، تاياق جەۋمەن شەكتەلدى.

*      *      *

ءساۋىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى ەدى. ولار كۇندەلىكتى ادەتتەرى بويىنشا جەرتولەدە وتىرعان. تۇلا بويلارى سىزداپ، سۇيەكتەرى قاقساپ بارادى. ەسىرتكى جوق. ابدەن امالدارى تاۋسىلىپ بولدى.

– مەنىڭ ويىما ءبىر نارسە كەلدى،– دەدى ماكس اسانعا پاپيروس ۇسىنىپ جاتىپ.

– ول نە نارسە؟ تۇندەلەتىپ تاعى جورتامىز با؟–  اسان  «مىنانى ۇمىتىپ قالدىڭ با؟» دەگەندەي سۇق ساۋساعىمەن كەشەگى سوققىدان كوگەرىپ قالعان كوزدەرىن كورسەتتى.

– ءبارى ساعان بايلانىستى. ەگەر مەن ويلاعانداي بولسا، ەكەۋمىز قارىق بولامىز.

– ايتساڭشى ەندى،– دەدى اسان تاعاتسىزدانىپ. ماكس ويىن اشىق ايتۋعا باتپاي تۇرعانداي قيپالاقتاپ قالدى. قاراكولەڭكە جەرتولەنىڭ ەدەنىنەن بىردەڭە ىزدەگەندەي ەڭكەيىپ، بايقاۋسىزدا تابانىنىڭ استىنا ءتۇسىپ قالعان ينەنى كوتەردى.

– ءدارى بولماعان سوڭ، بۇنىڭ دا كەرەگى بولماي قالدى عوي،– دەپ قاپەلىمدە مىجىلعان ينەنى قيماي تۇرسا دا قوقىس سالاتىن سەبەتكە لاقتىرىپ جىبەردى.

– سونىمەن، نە ايتپاق ەدىڭ؟– دەپ سۇرادى اسان.

– ايتسام، ىستەيسىڭ بە؟– ماكس اساننىڭ جۇزىنە سىناي قارادى.

– اۋەلى ايتىپ كورسەڭشى. نە نارسە ەدى؟

– سەن ىستەۋگە ءتيىسسىڭ. بولماسا، ەكەۋمىز دە و دۇنيەگە اتتانامىز. باسقا امال جوق،– دەدى ماكس كۇمىلجىپ.

*      *      *

كوكتەمگى جاڭبىر سەبەزگىلەپ تۇرسا دا جاسى سەكسەننەن اسقان قالدان اقساقال اۋداندىق ءماسليحاتتىڭ جينالىسىنان كوڭىلدى ورالدى. بۇل – قاريانىڭ ومىرىندەگى قۋانىشتى كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى. بۇگىن اۋداندىق ءماسليحات سەسسياسىنىڭ شەشىمىمەن قارياعا «اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعى بەرىلدى. ءماسليحات حاتشىسى قالدان قارتتىڭ ومىراۋىنا مەدالدى ءوز قولىمەن تاعىپ تۇرىپ:

– ءبىز سىزدەي تۇلعالارمەن ماقتانامىز. سوعىستاعى جانە ەڭبەكتەگى ەرلىكتەرىڭىزدى كوپكە ۇلگى ەتەمىز. سىزگە اماندىق تىلەيمىن. ءجۇز جاساڭىز!– دەپ قولىن قىستى.

ۇيگە كەلگەن  سوڭ ارداگەر قارتتىڭ قۇرمەتىنە داستارحان جايىلىپ، قۋانىشتى جاعدايدان حاباردار بولعان كورشى-قولاڭ جاڭا ماراپاتپەن قۇتتىقتاپ كەلىپ جاتتى. داستارحان باسىندا وتىرعاندا قاريا بالالارى مەن نەمەرەلەرىنە قاراپ:

– «ابىروي – ەردىڭ ازىعى» دەگەن ءسوزدى ەستەرىڭدە ساقتاڭدار. ەلىڭە ادال قىزمەت ەتسەڭ، ەل دە سەنى بيىككە كوتەرەدى. قارتايساق تا قاتاردان قالماي قۇرمەتكە بولەنىپ جاتقانىمىز – كەزىندە سىڭىرگەن ادال ەڭبەكتىڭ ارقاسى. ومىردە تۋرا ءجۇرىپ، تۋرا تۇرساڭدار ابىرويسىز بولمايسىڭدار!– دەپ ءبىراز ناسيحات ايتتى.

ول كىسىنىڭ اتالىق سوزدەرىن اسان دا تىڭداپ وتىرعان. الدەقاشان تۋرا جولدان تايىپ كەتكەن ونىڭ قۇلاعىنا بۇل سوزدەر تۇرپىدەي ءتيدى.

عيبراتتى اڭگىمەدەن كەيىن قالدان قارت اساننىڭ اناسى كۇلانعا بۇرىلىپ:

– اينالايىن، كەلىن، مىنا مەدال مەن لەنتانى مەنىڭ ناگرادالارىمنىڭ قاسىنا قوسىپ قوي. كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتا!– دەپ تاپسىردى.

اناسى اتاسىنىڭ ايتقانىن ورىنداعالى شىعىپ بارا جاتقانىن بايقاپ، اسان دا ورىنىنان كوتەرىلدى. ول تۇپكى بولمەگە قاراي وتكەن اناسىنىڭ سوڭىنان بايقاتپاي ەرىپ وتىرىپ، ەسىك سىرتىنان اڭدىدى.

قالدان قارتتىڭ ناگرادالارى ۇلكەن سەيفتىڭ ىشىندە ساقتالاتىن. ونىڭ كىلتىن  كۇلان جاسىرىپ ۇستايدى. اناسىنىڭ كىلتتى قايدا قوياتىنىن اسان قوس جاقپارلى ەسىكتىڭ ساڭلاۋىنان كورىپ تۇردى. كىلت قارسى بەتتەگى قابىرعاعا تاقاپ قويىلعان سارى شكافتىڭ تومەنگى سۋىرماسىندا تۇرادى ەكەن. ونى بىلگەن سوڭ اسان ىلبىستەي ءىلبىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.

كۇن كەشكىرىپ، ىمىرت جاقىنداپ قالعان. كۇنى بويى جاۋعان جاۋىننىڭ شەتى كورىنبەيدى. اسان ءتورت كۇننەن بەرى ەسىرتكى تاپپاي جانى قينالىپ جاتقان ماكستىڭ ءحالىن ءبىلۋ ءۇشىن جەرتولەگە جەتۋگە اسىقتى. ول ءۇستى-باسى سۋ-سۋ بولىپ جەرتولەگە كەلگەندە ماكس قارا تەرگە ءتۇسىپ، ازاپتانىپ، قاتتى ىڭىرسىپ جاتىر ەكەن. اساندى كورىپ، كۇشەنە جىميعانداي بولدى.

– كەلدىڭ بە؟ بىردەڭە بار ما؟– دەدى ول ارەڭ ءتىل قاتىپ.

– ەشتەڭە تاپپادىم. ەسەسىنە، سەيفتىڭ كىلتى قايدا تۇراتىنىن ءبىلىپ الدىم.– اسان ۇلكەن شارۋا بىتىرگەن ادامداي ماڭىزدانا سويلەدى.

–مەن بۇدان ءارى شىداي الار ەمەسپىن،– دەپ ماكس قايتادان ىڭىرسي باستادى.

– قازىر ول ۇيدە ادام كوپ. سەيفكە جاقىنداي المايسىڭ. شال تاعى ءبىر مەدال الىپتى، قۇتتىقتاپ كەلۋشىلەر كوبەيىپ كەتتى،– دەدى اسان دوسىنىڭ الدىندا اقتالعانداي سويلەپ.

– نە بولسا دا ءبىر امالىن تاپپادىڭ با؟ مەن ءولىپ بارام.

ابدەن السىرەپ قالعان ماكس سىلەيىپ جاتقان جەرىنەن باسىن كوتەرە المادى. سوڭعى دەمى ءۇزىلىپ كەتەردەي كورىنىپ، كەۋدەسىنەن وسى ءسوز ارەڭ شىقتى.

– شىدا، دوسىم. شىداي تۇر. سەن مەنى جالعىز تاستاپ كەتە كورمە. مەن سەنى قۇتقارامىن. تەك، ءسال شىداي تۇر،– دەپ اسان شەگىنشەكتەپ بارىپ، جەرتولەدەن شىعا جونەلدى.

سول ءتۇن ەرەكشە قاراڭعى بولدى. كيىزدەي ۇيىسقان قارا بۇلت شاعىن قالاشىقتىڭ اسپانىن تورلاپ تۇرىپ الدى. اتاسىنىڭ ۇيىندە تۇراتىن ادامدار قالىڭ ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەن كەزدە اسان تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، ىسكە كىرىستى.

شىرت ۇيقىدا جاتقان ءنازيپانىڭ قاسىنان اقىرىن سىتىلىپ شىعىپ، ءوز ءۇيىنىڭ شارباعىنان اتتاپ ءوتىپ، اتاسىنىڭ اۋلاسىنا ءتۇستى.

اقتوس يت قانا وياۋ ەكەن. ول بۇنى تانىپ، ءجاي عانا قىڭسىلاپ كەلىپ، بالاعىنا ورالدى. اسان ونىڭ باسىنان سيپاپ الداۋسىراتىپ، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، كىرە بەرىس ەسىككە جاقىندادى.

ءوزى سىرىن بىلەتىن تەمىر ەسىك اشىق ەكەن، ىڭ-شىڭسىز ىشكە ەندى. ءۇيدىڭ ءىشى كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى. جان-جاقتاعى بولمەلەردەن اتاسى مەن اكەسىنىڭ  قورىلداپ جاتقانى ەستىلەدى.

ابىروي بولعاندا تۇپكى بولمەدە ادام جوق ەكەن. بۇل قاراڭعىدا سيپالاقتاپ ءجۇرىپ، تومەنگى تارتپادا جاتقان سەيفتىڭ كىلتىن تاۋىپ الدى. اقىرىن باسىپ، سەيفتىڭ قاسىنا كەلدى. كىلتتى وڭتايلاپ، قۇلىپتىڭ كوزىنە سالىپ ەدى، تەمىر سەيفتىڭ ەسىگى سىقىرلاپ كەتتى.

كەنەت كورشى بولمەدە جاتقان اتاسىنىڭ قاتتى جوتكىرىنگەنىن ەستىپ، جۇرەگى اۋىزىنان شىعارداي بوپ اتقاقتاي جونەلدى. تۇرعان ورىنىندا تۇلا بويى قالتىراپ، قيمىلسىز قاتىپ قالدى. وسى زارەسىز قالىپتا ول ءبىراز تۇردى. الدەن سوڭ عانا اتاسىنىڭ قايتا قورىلداي باستاعانىن سەزىپ، ويعا العان ءىسىن تەزىرەك بىتىرۋگە اسىقتى.

اسان سەيفتى اشىپ، بارقىت ماتاعا وراۋلى تۇرعان اتاسىنىڭ وردەندەرى مەن مەدالدارىن ءبىرىن قالدىرماي قوينىنا سالدى. الدەبىرەۋ قىلمىسىنىڭ ارتىن اشىپ جۇرمەۋى ءۇشىن سەيفتىڭ ەسىگىن قايتا قۇلىپتاپ، كىلتىن ءۇي ماڭىنداعى تەرەڭ جىراعا لاقتىرىپ جىبەردى.

ول تۇندەلەتىپ سەندەلىپ ءجۇرىپ، ءوزى عانا بىلەتىن جەردەن اتاسىنىڭ التىن جۇلدىزىن ەسىرتكىگە اۋىستىرىپ الدى. قۋانىشى قوينىنا سيماي، ءتۇن سوڭىندا جەرتولەگە جەتتى. ءۇزىلىپ كەتتى مە دەپ قاۋىپتەنىپ كەلىپ ەدى، ايتەۋىر، دوسى ءالى ءتىرى ەكەن.

– ماكس! مىنە، مەن اكەلدىم. قازىر، قازىر... دايىنداپ بەرەمىن،– دەپ گاز پليتاسىنا وت جاعىپ، ەسىرتكىنىڭ ءبىر مولشەرىن قالايى وجاۋعا سالىپ قايناتا باستادى.

ازاپتان ەسەڭگىرەپ جاتقان دوسىن اسان وسىلايشا ءبىر اجالدان امان الىپ قالدى. كوك تامىرىنا ءبىر-ەكى رەت ينە جۇگىرتكەن سوڭ ماكستىڭ ماڭدايىنان تەر شىقتى. جان شاقىرىپ، قايتا ءتىرىلدى. ول اساننىڭ قولىن قىسىپ:

– راحمەت، دوستىم! سەن ناعىز دوسسىڭ. ەندى ولمەيمىز. مىناۋ بايلىق بىزگە كۇزگە دەيىن جەتەدى،– دەدى قالدان قارتتىڭ وردەندەرىن ۋىسىنا سالىپ جاتىپ.

– ال، كۇزدەن كەيىن نە ىستەيمىز؟ ەكەۋمىز دە تۇياعىمىزدى سەرەيتەتىن شىعارمىز،– دەپ اسان تەرەڭ كۇرسىندى.

– نە بولسا دا ۋاقىتىندا كورەمىز. ەڭ باستىسى ءبىز ءتىرىمىز. ولگەن جوقپىز.– ماكس زورلانا جىميىپ، اساننىڭ ارقاسىنان قاقتى.

*      *      *

تۇپكى بولمەدەگى قارا سەيفتىڭ ەسىگى سيرەك اشىلاتىن. ارادا ەكى اي وتكەندە اساننىڭ اناسى ءبىر قۇجاتتى سالماق بولىپ، كىلتتى ىزدەدى. ءۇيدىڭ ىشىندە قاراماعان جەرى قالمادى. بىراق تاپپادى.

سەيفتىڭ كىلتى جوعالعانىن ءۇي ىشىندەگىلەر تۇگەل ەستىدى. جابىلا ىزدەدى. اتاسى دا، اكەسى دە، باسقالار دا بۇرىش-بۇرىشتى ءتىنتىپ قارادى. كىلت جوق.

كۇمان تۋدىرماۋ ءۇشىن اساننىڭ ءوزى دە تۇك بىلمەگەن بولىپ، كىلتتى وزگەلەرمەن بىرگە ىزدەستى. اراسىندا «قايدا كەتتى ەكەن؟» دەپ داۋىستاپ تا قويادى.

ءۇي ادامدارى كەشكى اس ۇستىندە جۇمىلا ويلاستى. بۇل پالەكەت كىمنەن كەلۋى مۇمكىن؟

سوعىس كەزىندە بارلاۋشى بولعان قالدان قارت اساننىڭ اكەسىنە قاراپ:

– نە كەلسە دە سەنىڭ كۇشىگىڭنەن كەلەدى. بوتەن كىسى ول كىلتتى نەعىلسىن؟ جاۋ ىشىمىزدەن شىعىپ تۇر. ەرتەڭ قاشاۋمەن اشساڭدار دا سەيفتى اشىڭدار،– دەپ تاپسىردى.

ەرتەسىنە سەيفتىڭ ەسىگىن ارالاپ اشقاندا وندا تۇرعان وردەن،  مەدالدارىنىڭ تۇگەل قولدى بولعانىن كورگەن قالدان قارتتىڭ قانى باسىنا شاپشىپ كەتتى. اياق استى كوتەرىلگەن اشۋدان كوزى قانتالاپ، ءجۇزى كۇرەڭىتىپ:

– شاقىرىڭدار اناۋ ءيتتىڭ بالاسىن!– دەپ جەكىردى.

اساندى قانشا تەرگەسە دە ول «مەن بىلمەيمىن» دەگەنىنەن تانعان جوق. وعان ءسوز دە، تاياق تا وتپەيدى. مەدالسىز قالعان باتىر ودان سايىن كۇيىپ-ءپىستى.

كەشكە قاراي، اتاسىنىڭ اشۋى باسىلدى-اۋ دەگەن مەزگىلدە عانا اسان ول كىسىنىڭ قاسىنا باردى. ول كۇيىنىپ وتىرعان قاريانى جۇباتقىسى كەلدى مە، الدە ءوزىن اقتاعىسى كەلدى مە، وزگەشە ءسوز باستادى:

– اتا، سول وردەندەر سەن ءۇشىن قىمبات پا؟ نەگە سونشا اشۋلاندىڭ؟– دەدى ول باتىردىڭ جۇزىنە تۋرا قاراۋدان تايساقتاپ.

– ءيا، سونىمەن نە ايتپاقسىڭ؟..– اساننىڭ قيپاقتاي باستاعانىن سەزگەن قالدان قارت وردەندەردى سونىڭ ءوزى العانىن تۇسىنە قويدى.

– كەڭەس وداعى باياعىدا تاراپ كەتتى ەمەس پە؟ ول وردەندەردىڭ ەندى ساعان نە كەرەگى بار؟

– ا-ا! وداندا «وردەندەرىڭدى مەن الدىم» دەسەڭشى. سەن مەنى اجالىمنان بۇرىن ولتىرەتىن شىعارسىڭ؟– دەپ قالدان قارت قايتادان اشۋعا بۋلىقتى.

– ەسكى مەدالدارىڭ ءۇشىن ءولىپ كەتەسىڭ بە؟ ءيا، مەن الدىم. ال، نە ىستەيسىڭ؟

– مويىندادىڭ با؟ سەن ەكەنىڭدى ءوزىم دە بىلگەنمىن.

– سەن كارى ادامسىڭ عوي. ال ءبىز جاسپىز. بۇلاي ەتپەسەم،  ماكس ەكەۋمىز انىق ولەتىن ەدىك.

ول ءسوزىن اياقتاپ بولعانشا اتاسى ارەڭ شىداپ وتىردى . كوزدەرى شاراسىنان شىعارداي باقىرايىپ، شەكەسىندەگى قان تامىرلارى بىلەۋدەي بولىپ كوگەرىپ كەتتى.

– سەن نە وتتاپ تۇرسىڭ، ا؟! الەمدەگى ەڭ سوڭعى ازعىن دا بۇلاي ىستەمەيتىن شىعار؟– دەپ ايعايلاعان قاريا اساننىڭ جاعاسىنان شاپ بەردى.

– ءوي، اتا، جىنداندىڭ با؟ جىبەر! ءوزىڭ ويلانىپ كورشى. ەسكى تەمىر-تەرسەكتىڭ ساعان نە قاجەتى بار؟ – قانشا بۇلقىنسا دا اسان اتاسىنىڭ قارىسىپ قالعان قولدارىن جاعاسىنان اجىراتا المادى.

– ول ءجاي تەمىر-تەرسەك ەمەس، اقىماق! ول – مەنىڭ تاعدىرىم! سەندەر ءۇشىن وت كەشكەن جاستىق شاعىم! بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن، سەندەر ءۇشىن سوعىسپاعاندا كىم ءۇشىن سوعىستىق سوندا؟ ال سەن بولساڭ...– دەپ كۇيىنگەن قاريا اساندى يتەرىپ جىبەردى. تالتىرەكتەگەن اسان شاتقاياقتاپ بارىپ، اياعىندا ارەڭ تۇرىپ قالدى. ول قايتادان اتاسىنا بۇرىلىپ:

– سەندەر كەڭەس وداعى ءۇشىن سوعىستىڭدار. ول وداق باياعىدا تاراپ كەتكەن. قازىر جوق. سونى دا تۇسىنبەيسىڭ بە؟  جوق وداقتىڭ باتىرى دەگەن قانداي اتاق؟ ۇلى وتان سوعىسى دەيسىڭ بە؟.. ءبىزدىڭ وتانىمىز – قازاقستان. قازاقستانعا سوعىستىڭ ۇشى دا جەتكەن جوق. ءبىز ءۇشىن ول قالاي وتان سوعىسى بولادى؟ سەن اۋەلى سونى ۇعىپ الساڭشى، – دەدى اۋىرىپ قالعان القىمىن ۋقالاپ.

اتاسى امالى تاۋسىلعان ادامداي تۇڭىلە سويلەدى:

– قانشا عاسىر وتسە دە ول سوعىستىڭ ءمانى جويىلمايدى. قان مايداندا قۇربان بولعان بوزداقتاردىڭ ەرلىگى ۇمىتىلمايدى.  ونى ۇمىتقان مىنا سەن سياقتى ەسۋاستار. جوعال، كۇيدىرگى!– دەپ القىنىپ، وڭ الاقانىمەن ءوزىنىڭ جۇرەك تۇسىن باسىپ ەڭكەيە بەردى.

شەكتەن شىققان مىناداي ازعىندىقتى ءوز نەمەرەسىنەن كۇتپەگەن قالدان اقساقال اھىلاپ-ۇھىلەپ، تۇرعان ورنىندا قۇلاپ ءتۇستى.

ۇيدەن قاشىپ بارىپ، ماكستىڭ جەرتولەسىنە تىعىلعان اسان اتاسىنىڭ قابىرىنە ءبىر ۋىس توپىراق سالماق تۇگىلى، جانازاسىنا دا بارمادى.

ول شىنىندا دا ادامدىقتان بەزگەن ەدى. اسان ءۇشىن جەر بەتىندەگى ءومىردىڭ، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ قۇنى كوك تيىن. ادامداردى جەك كورىپ كەتكەنى سونشا، جەرتولەدەن شىققىسى كەلمەيدى. ەشكىمدى كورگىسى كەلمەيدى. ءنازيپا مەن بالالارىنان دا بەزىپ بولعان. ءبارىن ۇمىتىپ، ەسىرتكىنىڭ كۇشىمەن كوكتە قالىقتاپ جۇرگەندى عانا قالايدى.

بۇل جولى اسان ءبىر اپتا بويى جەرتولەدەن شىقپاي جاتىپ الدى.

*      *      *

كۇزگە دەيىن جەتەدى دەگەن وردەندەر شىلىڭگىر شىلدەنىڭ سوڭىنا جەتپەي-اق تاۋسىلىپ ءبىتتى. ماكس پەن اسان ەسىرتكىگە اقشا ىزدەپ، قايتا تەنتىرەدى. ىلىنگەن جەردەن كەز-كەلگەن نارسەنى جۇلىپ اكەتىپ ءجۇردى. ءارتۇرلى ءدارى-دارمەكتەردەن ەسىرتكى قۇراستىرىپ، ازاپتان قۇتىلۋعا تىرىستى. وعان دا اقشا تاپپاي، ابدەن جاندارى قينالدى.

– مەن نە ولەمىن، نە ەسىرتكىنى جەڭەمىن،– دەدى ماكس ءبىر كۇنى.

– جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. ەسىرتكى بولماسا انىق ولەسىڭ،– دەپ اسان دوسىنا تاڭدانا قارادى.

– لومكاعا التى كۇن شىداعاندار ەسىرتكىدەن قۇتىلادى  دەيدى. مەن شىدايمىن. وسىدان كور دە تۇر، مەن بۇل ازاپتان قۇتىلامىن.– ماكس اۋىر جۇمىستان قاتتى قالجىراعان ادامداي توز-توزى شىققان ەسكى ديۆانعا قۇلاي كەتتى.

– ءاي، دوسىم-اي! تىرشىلىكتەن شارشاعان ەكەنسىڭ عوي. تۇڭىلمە. ءبىر ءمانىسى بولار،– دەپ اسان كەتۋگە ىڭعايلاندى.

– سەن ەندى ءجيى كەلمە. التىنشى كۇنى كەل. سول كۇننەن امان وتسەم، مەن ەسىرتكىنىڭ تاۋەلدىلىگىنەن قۇتىلامىن. ءوزىم قۇتىلسام، سەنى دە قۇتقارامىن،– دەدى ماكس قايتپاس تاۋەكەلگە بەل بۋعانىن ۇقتىرىپ.

– جارايدى، ونى دا كورەلىك. بىراق سەن مەنى جالعىز تاستاپ كەتىپ جۇرمە،– دەپ اسان جەرتولەدەن شىقتى.

اسان ماكستى ۋايىمداپ كۇن ساناپ ءجۇردى. ءوزىنىڭ قينالىپ جۇرگەنىنە قاراماي جەرتولەدە جالعىز جاتقان دوسىن اڭسادى. ءۇش كۇن... ءتورت كۇن... بەس كۇن... بەسىنشى كۇنى شىداپ وتىرا المادى. «نە بولسا دا دوسىمنىڭ قاسىندا بولايىن» دەپ شەشتى دە جەرتولەگە قاراي اسىقتى.

بىراق اسان كەش قالعان ەدى. ماكس بۇل ومىرمەن قوشتاساردا قاتتى قينالسا كەرەك، كوزدەرى باقىرايعان كۇيى جان ءتاسىلىم ەتىپتى.

اۋەلدە ونى ءتىرى ەكەن دەپ قالدى. كوزدەرى اشىق بولعانعا ويلانىپ جاتىر ما دەگەن.

توبەدەگى كۇڭگىرت شامعا قادالىپ قالعان دوسىنىڭ جانارىنا ءۇڭىلدى. ماكستىڭ جۇزىندە ءومىردىڭ ەشقانداي بەلگىسى قالماعانىن بايقاعان اسان دىڭكەسى قۇرىعان بەيشاراداي قاسىنداعى ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.

نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جانارىنان ءبىر تامشى جاس شىقپادى. تۇنەرىپ، تىستەنگەن كۇيى نۇرسىز كوزدەرىمەن شاڭ باسقان تاس ەدەندى شۇقىپ، ءتۇپسىز تۇڭعيىق ويعا باتىپ بارا جاتتى. ول تاعدىردىڭ ىسىنە ەرىكسىز مويىن ۇسىنعانداي بولدى:

«مىنە، جان دەگەندە جالعىز دوسىم ماكستان دا ايىرىلدىم. بالا كەزدەن دوستاسقان بوريس، امانتاي، ولەگتەردىڭ رۋحى كوكتە قالقىپ جۇرگەلى قاشان... بالكىم، ءدال قازىر ماكستىڭ رۋحى ولارمەن ساعىنىسقان راۋىشتە شۇرقىراسا تابىسىپ جاتقان بولار؟ جان ولمەيدى دەيدى عوي. كىم ءبىلسىن؟ از كۇن جۇرسەم، ولاردىڭ قاتارىنا مەن دە قوسىلارمىن».

سوڭعى ويىنان ءوزى دە شوشىپ كەتتى. باسىن كوتەرىپ، جانارلارىمەن جەرتولەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىن شارلاي باستادى. تاعى دا ويعا شومدى.

جەرتولەنىڭ ىشىندە مەڭىرەۋدەي ماڭگىرىپ جالعىز قالدى. ەندى جالپاق الەمدە جالعىز. جەر بەتىندە جانىڭدى ۇعاتىن ءتىرى پەندە قالماعاسىن، ەندىگى ءومىردىڭ ءمانى بار ما؟ جالعىزدىقتان اۋىر قاسىرەت بولمايتىنىن بۇرىن قالاي ويلاماعان؟ مۇنداي ازاپقا ەندى قالاي شىدار ەكەن؟

وسى جەرتولەدە مەكتەپتەن كەيىنگى ون جەتى جىل ءومىرى ءوتىپتى. بار دۇنيەنى ۇمىتىپ، جانىنا سايا تاباتىن جالعىز مەكەنى دە وسى ەدى. ءتۇرلى بوياۋلارمەن الەمىشتەنىپ بويالعان الاباجاق قابىرعالارداعى مىنا ۇلكەندى-كىشىلى ەستەلىك سۋرەتتەردەن باسقا كوڭىلىنە مەدەۋ بولارلىق ەشتەڭە قالمادى.

اناۋ ءبىر سۋرەتتە بەسەۋى دە جاپ-جاس بولىپ تۇر. مەكتەپتى بىتىرگەن جىلدارى ەكەن عوي. قىزىلدى-جاسىلدى ارماندارعا تولى شاق. بەسەۋى دە رياسىز كۇلىپ ءتۇسىپتى. ون جەتى جىلدان كەيىن جۇمىر جەردىڭ بەتىندە ءبىرى دە  قالمايتىنىن بۇل بەيباقتار سول كەزدە ويلادى ما؟

«ءبىز نەگە بۇل جولدى تاڭدادىق؟ ءبارىمىز دە قۇردىمعا كەتەتىنىمىزدى بىلمەدىك پە؟ بىلدىك قوي. ۇنەمى شىڭىراۋدىڭ شەتىندە، اجالدىڭ وتىندە ءجۇرىپپىز. بىلە تۇرا بۇل جولدان نەگە قايتپادىق؟

ءيا، ءبىز تىم تەرەڭ بويلاپ كەتتىك. قايتار جولدىڭ بولمايتىنىن تىم كەش تۇسىندىك. ەندى وكىنگەننەن نە پايدا؟

ءاي، يت تاعدىر-اي! ءبىر رەت قانا بەرىلەتىن ءومىردى قور قىلدىق-اۋ! قايتا ومىرگە كەلەتىن بولسام، ادامدارشا تىرشىلىك كەشەر ەدىم. اتتەڭ، ءومىر ەكىنشى رەت بەرىلمەيدى عوي. مەنىڭ تاعدىرىمدى قارعىس اتسىن! ەسىرتكى مەن اراققا لاعنەت! لاعنەت!».

ماكس ولگەن سوڭ ونىڭ پاتەرىنە ماسكەۋدىڭ ماڭىندا تۇراتىن الىس ءبىر تۋىسى يە بولىپ شىعا كەلدى. ول از كۇن ىشىندە پاتەردى باسقا ادامدارعا ساتىپ، اقشاسىن قالتاسىنا باسىپ، جونىنە كەتتى.

پاتەردىڭ جاڭا قوجايىندارى جەرتولەنى قايتا جوندەۋدەن وتكىزىپ، وزدەرىنە ىڭعايلاپ الدى. بارلىق دوستارىنان ايىرىلىپ، سوقا باسى سوپيىپ قالعان اسان وسىلايشا جانى سۇيەتىن جەرتولەمەن امالسىز قوشتاستى.

*      *      *

ەندىگە كۇيى مىناۋ. بارار جەر، باسار تاۋى قالمادى. كوپ كۇتتىرمەي كەلەتىن اجالدىڭ جولىنا قاراپ، باسى قاڭعىرىپ، تەنتىرەپ ءجۇر. ءوزىنىڭ سۇمپايى تاعدىرىنان، جەر بەتىندەگى ازاپتى ومىردەن تەزىرەك قۇتىلۋعا اسىعاتىنداي.

كولەڭكە ءسات سايىن قىسقارىپ كەلەدى...

تەمىرعالي كوپباي

Abai.kz