نۇربەك پۇسىرمانوۆ. ادىلەتتى نارسەنىڭ ءبارى زاڭدى
كىمدى كىم سىيلاۋى كەرەك؟ حالىق بيلىكتى مە، الدە، بيلىك حالىقتى ما؟ ارينە حالىقسىز بيلىك بولمايتىنى حاق. دەمەك، ەلىمىزدىڭ باستى زاڭى كونستيتۋتسيامىزدا انىق كورسەتىلىپ جازىلعانىنداي - مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى - حالىق. دەمەك، بيلىك حالىق يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرا الۋى قاجەت.
قازىردە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ءتۇرلى وقيعالاردان كەيىن ابىرويى ءتۇسىپ، حالىقتىڭ سەنىمسىزدىگىن تۋدىردى. ەلدى، جۇرتتى قورعايدى دەپ سەنگەن ءتارتىپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بەدەلىنە ۋاقىت وتكەن سايىن قارسى كوزقاراستار تۋدا. بارلىعى بىردەي بولماۋى مۇمكىن، الايدا، جاقسىلىقتارىن جاماندىقتىڭ جاڭعىرىعى جاۋىپ بارادى. سونداي-اق، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن قارجى پوليتسياسىنا سەنبەۋشىلىك ارتتى. مۇنىڭ بارلىعىن ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىز. ەل اراسىنداعى پىكىر وسىنى كورسەتەدى. سوندىقتان، ءالى وتە كوپ جۇمىستار مەن رەفورمالار جاسالىنۋى جانە قاتاڭ باقىلانۋى كەرەك. تەك اياقسىز قالماسىن دەپ تىلەيىك.
كەڭەستىك كەزەڭدە بەلەڭ العان اق پەن قارا بوياۋى ءالى دە بولسا ءوز ۇستانىمىنان ارىلماۋدا. دەموكراتياعا بەت بۇرعان ەلىمىزدە ءتۇرلى وزگەرىستەر ورىن الىپ جاتسا دا سول باياعى اق پەن قارا بوياۋ فونىن ساقتاۋدا. سوندا جاڭارۋ (مودەرنيزاتسيا), جاڭارتۋ (يننوۆاتسيا) قايدا؟ ول كىمگە كەرەك جانە پايدالى؟ رەفورمالار وزگەرىستەرىن الا كەلمەسە ولار نە ءۇشىن جاسالىنادى؟ ويلاندىراتىن سۇراقتار كوپ، بىراق ناقتى ىستەر از.
كىمدى كىم سىيلاۋى كەرەك؟ حالىق بيلىكتى مە، الدە، بيلىك حالىقتى ما؟ ارينە حالىقسىز بيلىك بولمايتىنى حاق. دەمەك، ەلىمىزدىڭ باستى زاڭى كونستيتۋتسيامىزدا انىق كورسەتىلىپ جازىلعانىنداي - مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى - حالىق. دەمەك، بيلىك حالىق يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرا الۋى قاجەت.
قازىردە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ءتۇرلى وقيعالاردان كەيىن ابىرويى ءتۇسىپ، حالىقتىڭ سەنىمسىزدىگىن تۋدىردى. ەلدى، جۇرتتى قورعايدى دەپ سەنگەن ءتارتىپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بەدەلىنە ۋاقىت وتكەن سايىن قارسى كوزقاراستار تۋدا. بارلىعى بىردەي بولماۋى مۇمكىن، الايدا، جاقسىلىقتارىن جاماندىقتىڭ جاڭعىرىعى جاۋىپ بارادى. سونداي-اق، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن قارجى پوليتسياسىنا سەنبەۋشىلىك ارتتى. مۇنىڭ بارلىعىن ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىز. ەل اراسىنداعى پىكىر وسىنى كورسەتەدى. سوندىقتان، ءالى وتە كوپ جۇمىستار مەن رەفورمالار جاسالىنۋى جانە قاتاڭ باقىلانۋى كەرەك. تەك اياقسىز قالماسىن دەپ تىلەيىك.
كەڭەستىك كەزەڭدە بەلەڭ العان اق پەن قارا بوياۋى ءالى دە بولسا ءوز ۇستانىمىنان ارىلماۋدا. دەموكراتياعا بەت بۇرعان ەلىمىزدە ءتۇرلى وزگەرىستەر ورىن الىپ جاتسا دا سول باياعى اق پەن قارا بوياۋ فونىن ساقتاۋدا. سوندا جاڭارۋ (مودەرنيزاتسيا), جاڭارتۋ (يننوۆاتسيا) قايدا؟ ول كىمگە كەرەك جانە پايدالى؟ رەفورمالار وزگەرىستەرىن الا كەلمەسە ولار نە ءۇشىن جاسالىنادى؟ ويلاندىراتىن سۇراقتار كوپ، بىراق ناقتى ىستەر از.
قوعامدىق قاتىناستى رەتتەيتىن زاڭدار اياق استى بولىپ حالىق يگىلىگىنە جاراماسا كوز بوياۋدىڭ قاجەتى نە؟ بۇگىندە وزگە ەلدەردە ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى ءتۇستى توڭكەرىستەردىڭ ىقپالى اتالمىش ەكى بوياۋدىڭ ورنىن باسۋعا ارەكەت جاساۋدا. شۇكىر، ەلىمىزدىڭ دامۋ كورسەتكىشى جوعارىلاپ، حالقىمىز سانالى ويلاي باستاپ، الەمدىك باسەكەگە تۇسەمىز دەپ جاتقاندا ءتۇرلى ماسەلەلەردى ءوز پايداسىنا شەشۋگە تىرىسىپ جۇرگەندەردەن بۇرىن بيلىك شاپشاڭ جانە قىراعىلىقپەن قيمىل جاساۋى كەرەك. كەشە ەرتە ەدى، ەرتەڭ كەش بولىپ قالدى دەپ بارماقتارىن تىستەگەنشە، وڭالتۋ مەن ورنىنا ءتۇسىرۋدىڭ جولىن ىزدەۋى ءتيىس.
«ەگەردە مەملەكەت كۇشتى بولسا وندا ول ءبىزدى باسىپ جانىشتايدى، ەگەردە ءالسىز بولسا ءبىز قۇريمىز»،- دەپ پول ۆالەدي ايتقانداي، مەملەكەت ءوز كۇشتىلىگىن قاي جەردە پايدالانا الۋى كەرەك؟
جاھاندانۋدا جاڭارۋ ماسەلەسىمەن بەتپە-بەت كەلگەندە وتكەنىمىز بەن بۇگىنىمىز ءبۇتىن بولماسا باسەكەلەسۋ دە بەكەرشىلىك. بۇل ورايدا وتكەنىمىزدى تۇگەندەۋدە يگى ءىستىڭ باستاۋى ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ مادەني-مۇرا باعدارلاماسى العاشىندا جەدەل جۇمىس جاساپ ىستەر اتقارعانىمەن قازىر جالعاسى بۇلىڭعىرلىق تانىتۋدا. جاسالعان وڭ ىستەر نەگە جايناتىلىپ، ۇلتتىق رۋح جانە نامىسپەن ۇشتاستىرىلىپ كوگىلدىر ەكراننان كورسەتىلمەيدى؟ سونداي-اق ەل پاتريوتىمىز دەپ قابىرعاعا جازىپ كۇلكى بولعانشا، باق-تان كورسەتىپ، ۇلگى بولايىق.
بۇگىندى عانا ويلاماي، بولاشاق ۇرپاق تاعدىرىنا الانداعانىمىز دۇرىس. بۇگىنگى كەتكەن كەمشىلىكتەردى كەلەشەك ۇرپاق قايتالاماۋى ءتيىس. سونىمەن، جەمقورلىق نەگە كوپتەگەن ەلدەردە سونىڭ ىشىندە پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەرىندە ۇستەمدىك قۇرۋدا. وسى ماسەلەمەن كەڭىنەن تانىسا باستاساڭ عالامتور بەتىندە بۇل قازاق قانىندا بار دەگەن ويلانباي جازعان ءبىر وزىنشە جاڭالىق اشقان اۆتوردىڭ ماقالاسى بار. ال الەمدە جەمقورلىق كورسەتكىشىنەن بىزدەن كەيىن تۇرعان رەسەي مەملەكەتىن قالاي بايقاماي قالعان. تاريحتىڭ باسىن وقىماي ورتاسىنان ارالاسۋى بولىپ جاتقان شايقاس الاڭىندا ەكى جاۋدىن ورتاسىندا قالۋمەن بىردەي. بوس سوزگە ۋاقىت جوق. قازىرگى زامان تالابى جەتەتىن جەرگە جۇگىرىپ جەدەل جەتۋدى قاجەت ەتەدى. دەمەك، جەمقورلىق، پاراقورلىقپەن بارشا الەم كۇرەسۋدە. الايدا، جانىمىزدا جاقىن تۇرعان گرۋزيادا جەمقورلىقتىڭ جەلىن ازايتىپ، ەكپىنىن باسۋى - ايقاي جيىرما بەستىڭ ارقاسىندا ەكەنى شىڭدىق. جاڭا بۋىنعا ورىن بەردى، اعا بۋىندى جىلجىتتى. قولىننان ەلىنە كەلتىرەر پايدا كەلمەسە، وزگەگە ورىن بەرگەن دۇرىس. وسى ورايدا مارك اۆرەليدىڭ «الدەڭە قولىڭنان كەلمەيتىن بولسا، ول جالپى ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس دەپ ەسەپتەمە. ال، ەگەر، الدەڭە ادام ءۇشىن مۇمكىن ءارى وعان لايىق بولسا، ول سەنىڭ دە قولىڭنان كەلەدى دەپ سانا»، - دەپ ءدوپ باسىپ ايتقان. تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە، بىزدە كادرلىق قىسقارتۋ بولسا، جاسى ۇلكەندەردى ەمەس، جاستاردى قىسقارتۋى ءوسىپ كەلە جاتقان تالدىڭ تامىرىن شاپقانمەن بىردەي. ۇيرەتۋدىڭ ورنىنا، بىلمەيسىڭ بە دەپ سۇراۋ اقىلعا قونىمسىز. بۇل جەردە بىلمەگەنىن ودان ەمەس، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن سۇراۋى ءتيىس. ويتكەنى، بۇگىندە تەورياسى مەن تاجىريبەلىك ماڭىزى الشاقتاۋ جاتقان ءبىلىم جۇيەسى جاستارعا ۇلتتىق تاربيەنى كەرەكتى دەڭگەيدە بەرە الماي جانە بويىنا ۇلتتىق رۋحتى شاماسىنشا سىڭىرتە دە الماي جاتىر. بۇل ۇلكەن كەمشىلىك. تەك بىلىممەن قارۋلانعان جاستار - شايقاستا ۇستىنە ساۋىت كيمەگەن، تەك قولىنا قالقان العان اسكەرمەن تەڭ. سوندىقتان ساياسي قۇرالعا جاستاردى ءوزىمىز يتەرىپ، بىرەۋدىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا جىبەرمەۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا ەۋرازيالىق عالىم ل.ن.گۋميلەۆتىڭ: «ءبىز باتىس ەۋروپادان 500 جىلعا جاس بولعاندىقتان، ەۋروپا تاجىريبەسىن قانشا وقىپ ۇيرەنگەنىمىزبەن ءدال ەۋروپاعا ءتان تۇرمىس-دەڭگەيىنە، مىنەز-قۇلىق ادەتتەرىنە جەتە المايمىز. ءبىزدىڭ جاسىمىز، ءبىزدىڭ پاسيونارلىق دەڭگەيىمىز مۇلدە وزگەشە سيپاتتاعى ادەت-ادەپتەردى تالاپ ەتەدى. بۇل وزگەنىكىن وزەككە تەبۋ نەمەسە قىرىن قاراۋ ەمەس، باسقا دا تاجىريبەنى وقىپ ۇيرەنۋگە ءتيىسپىز، ءارى ول قاجەت تە، بىراق ونىڭ وزىمىزدىكى ەمەس، وزگەنىكى ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال،- دەگەن. ءبىلىم بەرۋدە ۇلتىق رۋح پەن ۇلتتىق نامىس بەرىلمەسە، تاربيەلى جاستارمىزدى قالىپتاستىرا الماساق، مىناداي قاۋىپتەر كەزدەسۋى مۇمكىن:
- دەموگرافيالىق ماسەلەنىڭ ۇشىعۋى.
- جاستارىمىز ساياسي قۇرالعا اينالىپ كەتۋ قاۋپى.
- ءتۇرلى اعىمداردىڭ سونىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتۋى مۇمكىن.
- ەڭ باستىسى ەلگە زيان كەلتىرۋى.
- بولاشاعىمىز بۇلىڭعىر بولۋى.
- تەكتىلىگىمىزدى ساقتاپ قالا الماۋىمىز، ۇلتتىعىمىزدى باياندى ەتە الماۋ.
كەزىندە تۇركى جۇرتىنىڭ باباسى اتانىپ قويماي، دۇنيە جۇزىندەگى ايگىلى ەكىنشى ۇستاز بولعان ءال-ءفارابيدىڭ ءوزى «تاربەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس-جاۋى» دەگەن. دەمەك تەك قانا ءبىز الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىن الا وتىرعاندا ءوزىمىزدىڭ باستى قارۋىمىزدى ۇمىتساق، ەل پاتريوتتارى مەن ۇلتجاندى تۇلعالار قايدان شىعادى؟. تاعى ەڭ ءىرى وتكىر ماسەلە كەيبىر باسشىلارىمىزدىڭ ءبىلىمى مەن تاربيەسى جەتەرلىك كۇشى تاسىعان پاسسيونارلىق كادرلاردان قاشىپ، وزگەلەرىن الۋى بۇل ءوز ورنىنان قورقۋى ما الدە، كەلىسپەۋشىلىكتىڭ الدىن-الۋى ما؟ تۇسىنىكسىز ءجايت ەكەنى بەلگىلى. جاقسى كادرلار قاشاندا جاقسىلىعى مەن جاڭالىعىن الا كەلەدى. بۇل يننوۆاتسيا مەن جاڭارۋعا دايىن دەگەن ءسوز. جامان كادر بولمايدى، جامان باسشى بولادى. جاستاردى جۇمىسقا الدىق دەپ جار سالۋ ماڭىزدى ەمەس، سول جاستارعا مۇمكىندىك بەرىپ جول اشۋى ماڭىزدى. بۇل بولاشاقتى باعىندىرۋدا سەنىمدىلىكتى كۇشەيتىپ، ولقىلىقتاردىڭ ورنىن بوساتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
قايتا وزەكتى ماسەلەلەردى اينالىپ، جەمقورلىقتىڭ ەكپىندى جەلىنە ورالساق، ەلىمىز الەم تاجىريبەسىن ەسكەرۋدە الداردىڭ «سيقىرلى» شاپانىنىڭ ورنىن باسقان «بايدىڭ» شاپانى الداردىڭ ارقالاعان ەل اماناتى مەن ادال جولىنان اداستىرا الماعانىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.
گونگونگ - 1970 جىلدىڭ سوڭىندا ورىن العان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس ءۇشىن باسقارۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋدا ۇران ەتىپ، «تابىسقا سايكەس ءومىر ءسۇرۋ» جانە «جاۋاپكەرشىلىكتى» كوتەردى. تابىسقا ساي ءومىر ءسۇرۋ ءپرينتسيپى رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋدى الدىنعى ورىنعا قويدى، ال بۇل بيۋركراتيالىق اپپاراتتىڭ جەمقورلىق ءىس-ارەكەتتەرىنە توسقاۋىل قويىپ، جەڭ ۇشىنان جالعاسۋ مەن سىبايلاسۋعا قيىندىقتار تۋعىزدى. ال جاۋاپكەرشىلىك ءپرينتسيپى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ باسقارۋشىلىق مادەنيەتىنە تىكەلەي ىقپال ەتتى. بۇدان شىعار قورىتىندى قازاقستاندا قانشا قۇجاتتار شىققانىمەن، باقىلاۋ كۇشەيتىلگەنىمەن جەمقورلىق دەرەكتەرىنىڭ ازايماۋى - بۇل ونىڭ يەرارحيا بولىپ، جوعارىدان تومەنگە قاراي جۇيەمەن ورنالاسقاندىعىن كورسەتەدى. ياعني، تومەندە شاۋىپ جۇرگەن ءبىر ساناۋلى ادامدى ۇستاتىپ جىبەرىپ، جوعارىداعى وزدەرىن «الۋشىلار»، تومەندەگەلەردى «جىمقىرۋشىلار» سانايتىندار كەيىننەن قايتا ورنىنا وزگەلەردى الىپ، ولاردى دا جەمقورلىق پەن پاراقورلىققا يتەرمەلەيدى. بۇل ەڭ باستىسى. ال ولاردىڭ كوزدەرىنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەن اتتاپ، تەك اقشانى عانا كورۋى ءومىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر قيىن كەزدەرىن دە سۋرەتتەۋى ىقتيمال. كەزىندەگى كەڭەستىك داۋىرىندە دە جەمقورلىق بولدى، الايدا توقىراۋ جىلدارى مەن قايتا قۇرۋ كەزىندە ءومىرباياندارىندا بەلگىلى ءبىر سىزاتتار بار تۇلعالار وتكەننىڭ ورنىن تولتىرۋعا تىرىسۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل مەنىڭ سۋبەكتيۆتى پىكىرىم.
جەمقورلىق پەن پاراقورلىق - ادامنىڭ السىزدىگىنەن تۋىندايدى. ءالسىز ادام كۇشتى بولۋعا تىرىسادى. ول تەك ءبارى اقشادا جاتىر دەپ ويلايدى، توپشىلايدى. السىزدەر - ادامي قۇندىلىقتاردى اڭسايدى. اقشا ارقىلى ءبارىن شەشۋگە تىرىسادى. الايدا، بولىپ جاتقان وقيعالاردان حاباردار بولىپ وتىراتىن حالىق جانە تاريحتىڭ سىڭدارلى بەتتەرى ونداي ساتتەردى ساتسىزدىكپەن وتكىزىپ جىبەرمەيدى. ءار نارسەنىڭ دە سۇراۋى بار. جاقسىلىقپەن كەلگەن ءىس - قۋانىشقا بولەيدى. جاماندىق پەن كەلگەن ءىس بولاشاقتى - بەلگىسىزگە تەلىپ، كوڭىلگە قورقىنىش بايلايدى.
جەمقورلىق - ادامدار اراسىندا سەنىمسىزدىك تۋدىرىپ، بولىنۋگە اپاراتىن جول. سوندا ەل مەن جەر كىمگە كەرەك؟ تويىپ الىپ اش بالامەن ويناماۋ مۇلدە وتاندىق تاريحتا بولماعان. بىرەۋدىڭ كوز جاسىمەن، الداۋ-ارباۋ، قۋلىقپەن كەلگەن دۇنيە ەشقاشان كەشىرىلمەيدى. جوعارىدا اتالعانداي السىزدەر كۇشتى بولۋعا تىرىسىپ ءجۇرىپ، تەك وزىنەن مىقتى كۇشتى كورگەندە توقتايدى. دەمەك، جوعارىدا قويىلعان سۇراقتىڭ جاۋابى مەملەكەت كۇشتىلىگىن وسىنداي جەردە كورسەتۋى ءتيىس.
قانداي وزگەرىستەر بولماسىن ءادىل باعاسىن الىپ وتىرۋى ماڭىزدى. زاڭ ۇستەم بولماي، ادىلەتتىلىك ورناماي، ءتارتىپ قالىپتاسپايىنشا حالىقتىڭ اشۋىن تۋعىزادى. ۋادەلەرى كوپ، جاساعان ىستەرى جوق بيلىك وكىلدەرىنەن حالىق حاباردار بولۋى كەرەك. كوڭىلدە كۇدىك بولماۋى قاجەت. كۇمان ۇيالاعان جەردە كوش تۇزەلمەيدى. سونىمەن، جەمقورلىقتىڭ جول كەسۋدە مىناداي وزىندىك وي تۇيىندەسەك:
1.مەكتەپ قابىرعاسىنداعى جاسوسپىرىمدەر ساناسىنا جاڭا يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋ قاجەت. ويتكەنى، ولار مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇرىپ، ەش نارسە ءادىل ەمەس، ءبارى اقشا دەپ وسسە، بۇل جەمقورلىققا دەم بەرگەندەي بولادى. كەرىسىنشە جەمقورلاردىڭ ساعىن سىندىرىپ، تالاپ ەتۋگە ۇيالاتىنداي دەڭگەيگە ءتۇسىرۋ قاجەت.
2.قازاقستانداعى رەفورمالاردىڭ باياۋ جۇرگىزىلۋى كەيبىر جەمقور توپتارعا، پاراقورلارعا بەيىمدەلۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرۋدە. بۇل ورايدا بايىپپەن باقىلاۋ جانە قىراعىلىق پەن ادىلەتتىلىك كەرەك.
3. جولداۋ - جاڭا مۇمكىندىكتەر. الايدا ەل ءۇشىن جۇمىس جاساۋعا تىرىسىپ-اق جۇرگەندەر جۇمىس ىزدەۋدە اشىق جەمقورلىق دەرەكتەرىنە كەزدەسۋدە. بۇل تۇرعىدا جۇمىس ىزدەۋشىلەر مەن جۇمىس بەرۋشىلەر اراسىندا دا بايلانىستار ورناتۋ قاجەت.
4. جوعارىدا كورسەتىلگەندەي ءجىپسىز بايلانعان جۇيەنى ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتۋ وزەكتى الدىڭعى ماسەلە. ايتپەسە، بولاشاقتا بۇل جۇيە مۇراگەرلىككە اينالىپ كەتۋ قاۋپى باسىم.
5. قارجى پوليتسياسى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ حالىق الدىنداعى بەينەسىن ء(يميدجىن) دۇرىس جانە تەز ارادا قالىپتاستىرا الۋ كەرەك. حالىق ونىڭ كيگەن كيمىنە قاراپ ەمەس، ادامگەرشىلىك پەن ار-نامىسىنا قاراپ باعالايدى.
«اباي-اقپارات»
