ايدوس سارىم: «قازاق ءتىلى، قازاق قۇندىلىقتارى – ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ كەپىلى»
- ايدوس، «ۇلى دالا» قوزعالىسىنا قالاي كەلگەن ەدىڭىز؟
- شىنىن ايتساق، قوزعالىسقا كەلۋىمە مۇرىندىق بولعان ەكى ادام دەر ەدىم. ءبىرى دوسىم - عابيدەن جاكەي بولسا، ەكىنشىسى - مارقۇم ءىزباسار بوزاەۆ اعامىز ەدى. وسى كىسىلەردىڭ ايتقاندارى، جالپى اتقارىپ جاتقان ىستەرى جانىما جاقىن بولعان سوڭ قوزعالىستىڭ ىسىنە ارالاسىپ، وعان جەتەكشىلىك ەتۋگە ىقىلاس تانىتتىم.
- «ۇلى دالا» ۇلت-پاتريوتتارىنىڭ باسىن قوساتىن ىرگەلى ءبىر ۇيىم بولار دەگەن ءۇمىتىمىز كوپ ۇزاماي-اق اقتالماعان سەكىلدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن اتاپ بەرسەڭىز؟
- مەن ءبۇيتىپ ءۇزىلدى-كەسىلدى پىكىر ايتپاس بولار ەدىم. ءاربىر ءىستىڭ ءوزىنىڭ باستاۋى، ورتاسى جانە اياعى بولادى. بۇل تۇرعىدان الار بولساق، قوزعالىس تەك ءوزىنىڭ باستاۋىندا عانا. ونىڭ ءارى قاراي دامۋ ەۆوليۋتسياسى سونى مەڭگەرە الاتىن ادامداردىڭ ىسكەرلىگىنە، تالاپتىلىعىنا بايلانىستى دەر ەدىم. ەگەر بۇل تۇرعىدا مەنىڭ كومەگىم نە كەڭەسىم قاجەت بولسا، مەن ءالى دە ايانباي قول ۇشىن بەرۋگە دايىنمىن.
- «ۇلى دالادان» ءسىزدى ىعىستىرىپ شىعارعىسى كەلەتىن توپتاردىڭ كوزدەگەنى نە؟ بۇل ۇيىمنىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋشى دەپ ءسىزدى كانالاۋشىلارعا قارسى ايتارىڭىز بار ما؟
- ايدوس، «ۇلى دالا» قوزعالىسىنا قالاي كەلگەن ەدىڭىز؟
- شىنىن ايتساق، قوزعالىسقا كەلۋىمە مۇرىندىق بولعان ەكى ادام دەر ەدىم. ءبىرى دوسىم - عابيدەن جاكەي بولسا، ەكىنشىسى - مارقۇم ءىزباسار بوزاەۆ اعامىز ەدى. وسى كىسىلەردىڭ ايتقاندارى، جالپى اتقارىپ جاتقان ىستەرى جانىما جاقىن بولعان سوڭ قوزعالىستىڭ ىسىنە ارالاسىپ، وعان جەتەكشىلىك ەتۋگە ىقىلاس تانىتتىم.
- «ۇلى دالا» ۇلت-پاتريوتتارىنىڭ باسىن قوساتىن ىرگەلى ءبىر ۇيىم بولار دەگەن ءۇمىتىمىز كوپ ۇزاماي-اق اقتالماعان سەكىلدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن اتاپ بەرسەڭىز؟
- مەن ءبۇيتىپ ءۇزىلدى-كەسىلدى پىكىر ايتپاس بولار ەدىم. ءاربىر ءىستىڭ ءوزىنىڭ باستاۋى، ورتاسى جانە اياعى بولادى. بۇل تۇرعىدان الار بولساق، قوزعالىس تەك ءوزىنىڭ باستاۋىندا عانا. ونىڭ ءارى قاراي دامۋ ەۆوليۋتسياسى سونى مەڭگەرە الاتىن ادامداردىڭ ىسكەرلىگىنە، تالاپتىلىعىنا بايلانىستى دەر ەدىم. ەگەر بۇل تۇرعىدا مەنىڭ كومەگىم نە كەڭەسىم قاجەت بولسا، مەن ءالى دە ايانباي قول ۇشىن بەرۋگە دايىنمىن.
- «ۇلى دالادان» ءسىزدى ىعىستىرىپ شىعارعىسى كەلەتىن توپتاردىڭ كوزدەگەنى نە؟ بۇل ۇيىمنىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋشى دەپ ءسىزدى كانالاۋشىلارعا قارسى ايتارىڭىز بار ما؟
- بۇنىڭىز بەكەر اڭگىمە. كەيبىر سايتتار مەن باسىلىمدار شۋلاتقانداي ەشبىر اڭگىمە، ەش دەتەكتيۆ وقيعا بولعان جوق. وعان نەگىز دە جوق. وزىمە كەلسەك، ەكى ماڭىزدى، ءپرينتسيپتى ماسەلە بار سياقتى. ءبىرىنشىسى، جالپى ەلدەگى قوعامدىق-ساياسي جاعدايعا قاتىستى. رەسمي قوعامدىق-ساياسي ۇيىمعا اينالۋدىڭ ارتىقشىلىعىمەن قاتار، توسىن دا تۇستارى جوق ەمەس. مىسالى، تىركەلۋ ۇدەرىسىن الايىق. جالپى ۇيىمنىڭ تىركەلۋى بەلگىلى زاڭنامامەن بىرگە كوپشىلىككە بەلگىلى «ويىن ەرەجەلەرىنە» قاتىستى شارۋا. كەز-كەلگەن ۇيىمنىڭ زاڭمەن اشىلۋىنان گورى زاڭمەن جابىلۋى وڭاي شارۋا. جەكە باسىڭنىڭ تىرشىلىگىن جالپى جۇرتشىلىقتىڭ، ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ تىرشىلىگىمەن بايلانىستىرۋعا تۋرا كەلەدى. ەكىنشىسى، جالپى ۇيىمنىڭ باعىتى، باعدارى، قۇرىلىمىنا قاتىستى. قۇراما ۇيىمنىڭ مۇمكىندىكتەرى دە جوعارى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، بىراق، ونىڭ جۇگى دە ايرىقشا اۋىر. ءاربىر ءسوزدى، ءاربىر ءىستى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعارۋ قاجەت. بۇل ءوزىڭدى شەكتەۋ. وسى سەبەپتەرگە قاتىستى مەن قازىر نەگىزىنەن اعارتۋشىلىق، اقپاراتتىق جوبالارعا قاراي ىعىسقاندى ءجون كورىپ وتىرمىن. بۇل ورايدا بىرنەشە جوبانى باستاپ كەتپەك نيەت بار. ونىڭ ۇستىنە كەز-كەلگەن ۇيىمدى قۇرۋ ءۇشىن قىرۋار قارجى قاجەت ەكەنى انىق. ءدال قازىر ۇلكەن رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى ۇيىمدى قارجىلاندىراتىن ۇيىمدى نە توپتى بايقاپ وتىرعان جوقپىن. بەلگىلى ءبىر قارجىلىق توپقا تاۋەلدى بولۋدى ءوزىم ءۇشىن مۇمكىن ساناپ وتىرعان جوقپىن. بۇعان قوسا، نەسىن جاسىرايىن، جاڭاوزەن وقياسىنان كەيىن بىرازعا دەيىن سانالى تۇردە ساياساتپەن اينالىسۋعا دەگەن قۇلىق قالمادى. بۇل قاندى وقيعا كەم دەگەندە ەكى-ءۇش ايعا دەيىن راتسيونالدى تۇرعىدان ويلاۋعا، ارەكەت جاساۋعا دەگەن قابىلەتىمە تەرىس اسەرىن تيگىزىپ، جىگەرىمدى قۇم قىلعانى راس. كەيبىر جايتتا الدانىپ قالعانىم دا راس. يماني شىنىم - وسى.
- وسى تۇرعىدا كەيبىر ءباسپاسوز كوزدەرىندە ءوزىڭىزدى بيلىككە بارادى، «سامۇرىق-قازىناعا» قىزمەتكە كىرەدى دەگەن سوزدەر تۋرالى نە ايتا الاسىز؟
- ونداي اڭگىمەلەردى مەن دە كوردىم. ءوزىمنىڭ جەكە بلوگىمدا بۇنداي اڭگىمەلەرگە ەش نەگىز جوق ەكەنىن ايتقام. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن الداعى ۋاقىتتا ەشبىر تاعايىندالمالى نە سايلانبالى ورگاندارعا قىزمەتكە بارۋعا نيەتىم جوق دەگەن بولاتىنمىن. ماسەلە قىزمەتتە، نە ورىنتاقتا ەمەس، سولار ارقىلى از دا بولسا قازاقتىڭ ماسەلەسىن شەشەتىن جوبالاردى، شارالاردى ىسكە اسىرۋ. ءدال قازىر ءوزىم ءۇشىن بۇل باعىتتا ەش مۇمكىندىك كورىپ وتىرعان جوقپىن. سول سەبەپتى سايلاۋعا دا قاتىسقان جوقپىن، پارتيالاردىڭ «تىزىمگە كىر» دەگەن ۇسىنىستارىنان باس تارتتىم. جاڭاعىداي اڭگىمەلەردى كىمدەردىڭ، نە سەبەپپەن تاراتىپ جۇرگەندەرىن تۇسىنەتىن سياقتىمىن. دەي تۇرعانمەن ولارعا باعا بەرىپ، جارناما جاساعان دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن.
- كەيبىرەۋلەر بۇل ۇيىمدى قازاقتىڭ بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ نەمەسە ءبىر تايپاسىنىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن ۇيىمعا اينالدى دەگەن پىكىردى ءجيى ەستىپ ءجۇرمىز. وسىنىڭ راس-وتىرىگىن ءوزىڭىز اجىراتىپ بەرسەڭىز!
- ءوز باسىم ونداي اڭگىمەلەرگە ارقاۋ بولاتىن ەشبىر نەگىز كورگەن جوقپىن. بۋىنارالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى بەلگىلى ءبىر پروبلەمالاردى ءتۇسىنۋ، ءتۇيسىنۋ، ولاردان شىعار جولدار تۋرالى پىكىر الۋاندىعى بولۋى مۇمكىن. الايدا، سىزدەر ايتىپ وتىرعانداي ەش ماسەلە جوق. بارلىق ازاماتتاردىڭ ويلاپ وتىرعانى قازاق ماسەلەسى، قازاق مەملەكەتى مەن ۇلتىنىڭ بولاشاعى، سولاردىڭ باياندى جانە ناتيجەلى بولۋى.
- جالپى، قازاق ۇلت پاتريوتتارىنىڭ اراسىنداعى بىتپەس داۋ-دامايدىڭ تۇپكى نەگىزى نەدە جاتىر دەپ ويلايسىز؟
- بايقاساڭىزدار، وسىدان ءبىراز بۇرىن بيلىك تە، ساياسي كۇشتەر دە «قازاق تاقىرىبىنا» بوي ۇرادى، كوندىگەدى دەپ بولجام جاساعان بولاتىنمىن. وتكەن پارلامەنت سايلاۋىنىڭ سوعان دالەل بولعانى انىق. وكىنىشكە وراي، جاڭاوزەن وقيعاسى «قازاق ماسەلەسىنىڭ» ەۆوليۋتسيالى تۇرعىدا جاڭا دەڭگەيگە جەتۋىنە توسقاۋىل بولعانداي. بايىپتى، پاراساتتى ساياسي كۇرەس پەن ايتىس-تارتىستىڭ ورنىنا سەنىمسىزدىك، قارسىلاسۋ، مويىنداماۋ سياقتى ۇرانداردى الدىعا شىعاردى. جاڭاوزەن سوتىنىڭ ءوتۋ بارىسى، ودان قوعام مەن بيلىكتىڭ قاجەتتى ساباق الا الماۋى كەز-كەلگەن قوعامدىق-ساياسي كۇرەستىڭ، ديالوگتىڭ ءمان-ماعىناسىن قاشىرتىپ، قيىنداتىپ جىبەردى. قان جۇرگەن جەردە قانداي بەرەكە بولۋشى ەدى، ءوزى؟! دەموكراتيالىق ۇردىستەردىڭ ورنىنا قوعامدى باسىپ-جانشۋ، قازاق ۇلتشىلدارىن كەمسىتۋ، ولاردىڭ پىكىرىن ەلەمەۋ، قازاق كوشىن توقتاتۋ سياقتى ىستەر ورىن الىپ جاتسا رەسمي تۇردە پىكىرلەسۋ، ساليقالى-سىندارلى اڭگىمە جۇرگىزۋ قالاي جۇرمەك؟ وسى تۋرالى، جالپى قوعامداعى ديالوگتى ورناتۋدىڭ جولدارى مەن باعىتتارى جايىندا ءساۋىر ايىندا وتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ فورۋمىندا ءوز ۇستانىمدارىمىزدى اشىق ايتقان بولاتىنبىز. بۇل اڭگىمەنىڭ ءبىر تۇسى عانا.
اڭگىمەنىڭ ەكىنشى تۇسى - جالپى ءبىزدىڭ قوعامدا، اينالامىزدا ورىن الىپ جاتقان گەوساياسي جاعدايعا تىكەلەي قاتىستى بولماق. قاراپ وتىرساڭىزدار، قازاق توپتارى مەن كۇشتەرى اراسىندا ءدال قازىر شەكتەن شىعىپ جاتقان قايشىلىق جوق. قازاق زيالىلارى بىرىگىپ، ەلدەگى قوردالانعان ماسەلەلەر تۋرالى اشىق، ايقىن سويلەپ جاتىر. قازاق ۇلتشىلدارى قازاق مەملەكەتى مەن ۇلتى تۋرالى ويلارىن توپتاسىپ ورتاعا سالىپ جاتىر. ارينە، ازىرگە بىرىككەن پارتيا نە جۇرتتىڭ بارلىعىن بىرىكتىرەتىن ساياسي ليدەر جوق بولىپ كورىنەدى. الايدا، شىنداپ ويلانىپ قاراساق، بۇندا الىپ بارا جاتقان تراگەديا دا جوق سياقتى. سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ كورەيىن. بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تەندەنتسياسى - ۇلتشىلدار مەن دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ «كۇن ءتارتىبىنىڭ» بىرىگۋى، قازاق ماسەلەسىنە قاراي شوعىرلانۋى، ويىسۋى. ياعني، ءوزىن رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە كورسەتەمىن، تانىلامىن، قولداۋ تابامىن دەپ ۇمىتتەنگەن كەز-كەلگەن كۇش ەڭ الدىمەن «قازاق ماسەلەسىنە» كەلىپ تىرەلەدى. «قازاق ماسەلەسى»، ۇلتتىق مەملەكەت تۋرالى ماسەلەلەر شەشىلمەي جاتىپ ەشبىر ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاپپايتىنىنا بارشانىڭ كوزى جەتىپ وتىر...
- سوندا قازاق ۇلت پاتريوتتارىنىڭ بىرىگۋىنە نەگىز جوق دەگىڭىز كەلە مە؟
- كەرىسىنشە، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ بىرىگۋىنە سەبەپ پەن نەگىز ەندى تۋىنداپ كەلە جاتقان سياقتى. ءتۇسىندىرىپ، تاراتىپ كورەيىن بۇل تۇجىرىمىمدى. ماسەلەن، «قازاقتىڭ ۇلت پاتريوتتارى» كىمدەر؟ ولاردى قانداي قۇندىلىقتار بىرىگىپ وتىر؟ ولاردىڭ بىرىگۋىنە نە كەدەرگى بولىپ وتىر؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الساق، ءسىزدىڭ سۇراققا جاۋاپ وزىنەن-ءوزى شىعادى. ەگەر ىرىلەپ ايتساق، وسى كەزگە دەيىنگى ۇلتتىق، ۇلتشىل كۇشتەر نەگىزىنەن باياعىدا، ياعني، 1980-1990 جىلدارى قالىپتاسقان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس، ۇلت-ازاتتىق كۇشتەر دەڭگەيىندە، دارەجەسىندە ساقتالىپ كەلدى. ياعني، ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شەشىمىن تاپپاۋى ۇلتتىق قوزعالىستىڭ «يمپەرياعا قارسى ءبىرتۇتاس مايدان» فورماسىندا قالىپ قالۋىنا الىپ كەلدى. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن توپتاردىڭ بيلىككە جەتپەۋى، كەشەگى پارتيالىق-كومسومولدىق ەليتانىڭ «تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىستەرىن جەكەشەلەندىرۋى» اينالىپ كەلگەندە رەسپۋبليكاداعى تابيعي جاعدايداعى ەليتانىڭ اۋىسۋىنا الىپ كەلمەدى. باسقا ەلدەردە بيلىككە كەشەگى يمپەريامەن كۇرەسكەن ۇلتشىل توپتار كەلىپ جاتقان كەزدە، ورتا ازيا ەلدەرىندە بۇنداي ءۇردىس ورىن العان جوق. كەشەگى پارتوكراتتار ۇلتشىلداردىڭ نەگىزگى ۇراندارىن تارتىپ الىپ، وزدەرىنە ءتيىمدى ۇلگىدەگى مەملەكەتتى قۇرۋعا كىرىسىپ كەتتى. ەسەسىنە ۇلتشىلدار كوتەرگەن جانە العاشقى كەزدە بيلىك مويىنداعان، مىسالى سۋۆەرەنيتەت تۋرالى دەكلاراتسيا مەن تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭدا مويىندالعان، «ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ»، «قازاق ءتىلىن ساياساتتىڭ، ەكونوميكانىڭ تىلىنە اينالدىرىپ، مەملەكەتتىك دارەجەگە جەتكىزۋ»، «ەلدى وتارسىزداندىرۋ، قۇلدىق سانادان شىعارۋ»، «ۇلتتىق بايلىقتىڭ جەرگىلىكتى مەملەكەت قۇرۋشى حالىقتىڭ يگىلىگىنە ءوتۋى» سياقتى اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى سىرت قالىپ قالدى. بۇل ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شەشىلمەۋى، ۇلتتىق قوزعالىستى ءبىر ورىندا «مۇزداتىپ-قاتىرىپ» تاستادى دەسەك بولادى. ارادا بىرەر جىل وتكەن سوڭ باسقا ەلدەردە «ۇلت-ازاتتىق مايداندار» بىتىراپ، الەم ەلدەرىندەگىدەي «ليبەرال»، «دەموكرات»، «سوتسياليست»، «سوتسيال-دەموكراتتار» دەپ پارتيا-پارتيا بولىپ تاراپ كەتكەن كەزدە، قازاقياداعى «پارتيالىق سورەلەردى» بيلەۋشى ەليتا مەن كونترەليتا ءبولىپ الىپ اكەتتى...
- سوندا ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇيىمدار دا بەلگىلى ءبىر ساياسي ۇرانداردى ۇستانىپ، ناقتى ساياسي ۇستانىمى بار پارتيالارعا اينالۋى قاجەت دەپ وتىرسىز با؟ جاڭاعى ءوزىڭىز ايتقان «نەگىزگى قازاق ماسەلەسى» شەشىلمەي جاتىپ بۇعان نەگىز بار ما؟
- سۇراعىڭىز ورىندى. بىراق، مىناداي جايتتى ۇمىتپايىق. بۇگىنگى قازاق ۇلتشىلدارىن قانداي قۇندىلىقتار بىرىكتىرىپ وتىر؟ نەگىزىنەن جاڭاعى «قازاق ماسەلەسى»، «ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ»، «قازاقتى تاۋەلسىز مەملەكەتتىگىنەن ايىرماۋ». نەگىزى وسى! ال ءبولىپ وتىرعان نە؟ باعزى زاماننان كەلە جاتقان دەرتتى رۋعا-جۇزگە ءبولىنۋ سياقتى «اۋرۋلارىمىزدى» ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، قازاق ۇلتشىلدارىن بىرىكتىرىپ وتىرعان قۇندىلىقتار از. جاڭاعى «ماسەلەلەردى» شەشۋ، جەڭىسكە جەتۋ جولدارى، ادىستەرى سان-الۋان. ءبىرى - دەموكرات بولسا، ەكىنشىسى - قىپ-قىزىل كوممۋنيست، ءۇشىنشىسى - مۇلدەم ەسكىلىكتى اڭساپ، رۋلىق جۇيەنى قالپىنا كەلتىر دەپ وتىر. وسىنى ايقىن ءتۇسىنىپ، مويىندايتىن بولساق، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ بىرىگۋىنىڭ مۇلدەم قيىن ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ناعىز ۇلتشىلدار «كوممۋنيزمدى فاشيزمگە تەڭەپ، ونى ساياسي-قۇقىقتىق تۇرعىدان ايىپتاۋىمىز قاجەت» دەپ جاتسا، ەكىنشىلەرى «كەشەگى كۇنگە تاس اتپايىق» دەپ، رەسەيدىڭ كوممۋنيستەرىمەن نە يمپەرشىل توپتارىمەن اۋىز جالاسىپ كەتەدى. وسى جەردەن ايتىس-تارتىس تۋماعاندا نە بولماق؟ تۋادى دا وتىرادى. تاعى بىرەۋلەر دەموكراتيالىق ۇردىستەردى الىپ كەلىپ، باتىستىڭ قۇندىلىقتارىن ءسىڭىرۋىمىز قاجەت دەسە، ەكىنشىلەرى كەشەگى يمپەريانىڭ جاتتاندى اڭگىمەلەرىنە سالىنىپ، «باتىس جاۋىمىز، دەموكراتيا قاسىرەتىمىز» دەپ ۇرانداپ جاتسا ءبىزدى نە بىرىكتىرمەك؟ تاعى دا ايتىس-تارتىس. بۇل بيلىككە ىڭعايلى، قازاقتى ءوز بۇعاۋىنا قاراتقىسى كەلىپ جاتقان رەسەيگە، رەسەيشىل كۇشتەرگە وتە-موتە ءتيىمدى. ۇلتشىلداردى تەك «ءتىل ماسەلەسىنە» عانا بايلاۋ ارقىلى ولاردى ءبىر جاعىنان وڭتايلى قولشوقپار، ەكىنشى جاعىنان دورەكى، داراقى كۇشكە اينالدىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلىپ كەلدى. قازاق ۇلتشىلدارى «ءداستۇرلى» ساياسي الاڭنان شىعارىلىپ تاستالدى. سايلاۋعا تۇسە المادى، بيلىككە جاقىنداي المادى. بيلىككە، ساياساتقا، سايلاۋعا ارالاسپاۋ ولاردىڭ ءال-اۋقاتىن، مۇمكىندىكتەرىن شەكتەپ، مۇلدەم مارگينالداندىرىپ، بيزنەس پەن ساياساتتان ءۇمىتى بار كۇشتەردىڭ ولارعا جاقىنداماۋىنا الىپ كەلدى. سول سەبەپتى دە وسى كەزگە دەيىن بىردە-ءبىر قازاقشىل ساياسي پارتيا نە ءبىرتۇتاس رەسپۋبليكالىق ساياسي قوزعالىس قالىپتاسا المادى. وعان بيلىك تە كىنالى، بيلىكتىڭ ويىندارىنا كونگەن قازاق ۇلتشىلدارى دا كىنالى.
بىزگە تەك «قازاق ماسەلەسىن» شەشۋ كەرەك، دەموكراتىڭ دا، ءسوتسياليستىڭ دە ءبارىبىر دەپ وتىرعان سوڭ ۇلتشىلدار باسقادان وزگەشە، الەۋمەتتىك قولداۋى شامالى «ساياسي كاستاعا»، مويىندايىق، سىرتكوزگە «سايقىمازاق توپقا» اينالىپ ءبىتتى. ەسەسىنە بيلىكتەن، ساياساتتان ءۇمىتى بار توپتار مەن پارتيالار بيلىكتىڭ «ويىن ەرەجەلەرى مەن ستاندارتتارىنا» سەنىپ «قازاق ماسەلەسىن» شەتكە ىسىرىپ تاستادى. «ەلدە تىنىشتىق بولسىن، ۇلتتىق ماسەلەلەرگە جولاساق بالە بولادى، ورىستار، وزگەلەر داۋىس بەرمەيدى» دەگەنگە يمانداي سەنىپ كەلدى الگىلەر. ال شىن مانىندە سولاي بولدى ما؟ جوق! نوبايى 10-15 جىلدا «ۇلتتىق ازشىلىقتان» ەلدىڭ «باسىم كوپشىلىگىنە» اينالعان قازاق قاۋىمى مۇرنىنا قازاقتىڭ ءيىسى بارمايتىن، قازاقتىقتان جۇرداي، قازاقشا سويلەي بىلمەيتىن كۇشتەرگە قولداۋ كورسەتۋگە نيەت-ىقىلاس بىلدىرە قويمادى. وزگە ۇلىستار مەن دياسپورالار بولسا تەك بيلىككە داۋىس بەرۋمەن بولدى: سەبەبى بيلىك «ءدال قازىرگى جاعدايدى تاز قالپىندا ساقتايدى» دەگەن سەنىمدە ءجۇردى. نەگىزسىز ەمەس، ارينە. ساياسات تەك «كاسىبي» پارتيالاردىڭ تىرشىلىگىنە اينالىپ كەتتى. سايلاۋعا كەلگەن كەزدە قاراپايىم حالىقتىڭ بيلىكتەن باسقا سەنەرى دە، سيىنارى دا بولمادى. سوندىقتان 90 پايىز بولماسا دا، مينيمالدى قاجەتتىلىكتى وتەيتىن 50-60 پايىز داۋىسىن بيلىككە ەمىن-ەركىن جيناپ بەرىپ وتىردى. وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ جەڭبەي جاتىپ «ءبىز جەڭدىك» دەگەنىنە ەشكىم سەنە بەرمەدى. 25 پايىز وزگە ۇلتتاردىڭ داۋىسىنا بيلىكتى اكەسىندەي، قۇدايىنداي سىيلاپ، ودان قورقاتىنداردىڭ 25-30 پايىزىن بىرىكتىرەتىن بولساق، بيلىككە كەرەكتى 50 پايىزدىڭ مينيمۋم وزىنەن-ءوزى بادىرايىپ شىعىپ وتىرادى ەمەس پە؟ ال بۇنىڭ ۇستىنە اقپاراتتاعى مونوپوليا مەن بيلىكتىڭ اكىمشىلىك رەسۋرسىن قوسساڭىز ەسەلەنىپ كەتە بەرەدى عوي. سوڭعى 10-15 جىلداعى ساياساتتىڭ اششى دا ۇنامسىز شىندىعى وسى! بۇگىنگى بيلىكتىڭ اۋىسپاي ەلدى بيلەپ وتىرۋىنىڭ قۇپياسى مەن گابى ءدال وسى جەردە جاتىر. وسىنداي قاراپايىم قاعيدالاردى مويىنداماي جاتىپ بۇگىنگى بيلىكتى سايلاۋدا جەڭەمىن دەۋ بارىپ تۇرعان اقىماقتىق.
- ال وپپوزيتسيانىڭ «قازاق ماسەلەسىنە»، «ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا» جاقىنداۋى قانشالىقتى شىنايى؟ شىنىمەن سەنىپ، سوعان بەت بۇرىپ وتىر ما؟
- بۇنىڭىز دا ورىندى. وپپوزيتسيانىڭ ءبىر بولىگى قازاق ماسەلەسىنە تەك شاراسىزدىقتان بەت بۇرىپ وتىر. داۋىس جيناۋ ءۇشىن، قولداۋعا يە بولۋ ءۇشىن تىلدەرىن بۇرمالاپ، قازاقتىعىن قالايدا پاش ەتۋگە تىرىسىپ-باعۋدا. بىراق، وپپوزيتسيانىڭ اراسىندا شىن مانىندەگى ۇلتشىلدار دا جەتكىلىكتى. وپپوزيتسيانىڭ «پويىزىن» قازاق «رەلسىنە» بۇرعىزىپ، دەموكراتيالىق ۇراندارعا قازاقتىڭ «بروندى ساۋىتىن» كيگىزۋدى باستاعان سولار. قازاقياداعى بارلىق كۇشتەر قازاقىلانباي جەڭىسكە جەتە المايتىنىنا ولاردىڭ كوزى ابدەن جەتتى. ميتينگىسىنە ەڭ بولماسا مىڭ ادام جيناي الماعان سوڭ ويلانا-ويلانا وسىنداي يدەيالارعا باسقالار دا كوندىكتى. بىراق، قالعاندارى ىشىنەن ءالى دە قازاق مەملەكەتىن، قازاق بولمىسىن مويىنداي الماي كەلەدى. ءالى دە بولسا رەسەيگە قارايلاۋ، تاريحتىڭ سان قيلى قايعىلى-قاندى وقيعالارىن مويىنداماۋ، «ەۋرازيالىق» نىشاندا قالۋ نيەتى بار الگىلەردە...
- ناقتى بىرەۋدى مەڭزەپ وتىرسىز با؟
- كىمدى مەڭزەپ وتىرعانىمدى وزدەرىڭىز دە جاقسى ءبىلىپ وتىرسىزدار عوي. اتىن ايتپاسام دا ونداي ساياساتكەرلەردى بۇقارا حالىق بىزدەن دە جاقسى ءبىلىپ، كورىپ وتىر. قىسقاسى، ەلىمىزدەگى كەز-كەلگەن ساياسي يدەيا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان باستاۋ الماسا، تاريحي-مادەني قۇندىلىقتارمەن كومكەرىلمەسە، قازاق تىلىندە ەركىن سايراماسا، ولاردىڭ ەشقانداي بولاشاعى جوق ەكەنى حاق. ەلدە سوتسيال-دەموكراتيا جەڭەتىن بولسا، تەك قازاقى سوتسيال-دەموكراتيا جەڭە الادى. ال بيلىككە ليبەرالدىق يدەيانى قولداعان توپتار كەلسە، ول تەك قازاق ليبەراليزمى بولماق. وسىلاردىڭ نەگىزىن قالاپ، يدەولوگياسىن جاساي بىلگەن پارتيالار عانا بولاشاقتان، پارلامەنتتەگى ورىنداردان ءۇمىتتى بولا الادى. قالعان اڭگىمەنىڭ بارلىعى بوس ءسوز، بارلىعى بىلشىل.
بۇگىنگى «كەدەندەنۋ»، «ەۋرازيالانۋ» ۇردىستەرى قازاق قاۋىمىن قايتادان توپتاستىرىپ، بىرىكتىرىپ جاتىر. ءتىپتى ءبىرىن-ءبىرى مويىندامايتىن توپتار مەن ساياساتكەرلەر تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىنە كەلگەن كەزدە بىرىگەدى. بۇنى ورتاق «تۇعىرناما» دەپ تۇسىنسەك، قالعانىنىڭ بارلىعى سوعان جەتۋدىڭ جولدارى. ەلىمىزگە، ۇلتىمىزعا ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولى ءتيىمدى دەيتىن بولساق، الداعى ۋاقىتتا قازاقى قۇندىلىقتارعا بيلىك تە تولىق بۇرىلاتىن بولادى. سەبەبى بيلىك ءۇشىن ەڭ ۇلكەن تراگەديا - «قازاقتىڭ قاس جاۋى»، «قازاق باقىتىنىڭ جولىنداعى ەڭ باستى توسقاۋىل» دەگەن اتاققا يە بولۋ. ەگەر كوپشىلىك وسىعان كوز جەتكىزەر بولسا، انىق سەنەر بولسا، بۇگىنگى بيلىكتىڭ قازاق جەرىندە ەش بولاشاعى جوق. وسىنى تۇسىنەر ادام بولسا، ارينە...
- بۇنىڭىزبەن ءسوزسىز كەلىسەمىز. ال ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىڭ اراسىنداعى جىكتەردى قايتپەك كەرەك؟ قازاقتىڭ بىرلىگى ماسەلەسىن قالاي اينالىپ وتۋگە بولادى؟ وزگە ەتنوستار مەن دياسپورالار نە ىستەمەك؟ بۇدان ءبىر شي شىعىپ كەتۋى مۇمكىن عوي.
- ەگەر ءدال بۇگىنگى جاعداي جالعاسا بەرسە شي عانا ەمەس، قاندى جانجال دا شىعادى. اينالىپ كەلگەندە، ەڭ باستى، ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك بىزدەر تىقىرىققا تىرەلدىك نەمەسە تىرەلۋدىڭ الدىندا تۇرمىز. بۇل، ارينە، ۇلكەن قاۋىپ. بىراق، بۇنى مۇمكىندىك رەتىندە دە قاراستىرىپ كورمەسەك بولمايدى. ۇتقانىمىزدان، ۇتىلىپ جاتقانىمىز كوپ دەگەننىڭ وزىندە، بارلىعىن مۇلدەم جوققا شىعارا دا المايمىز. ولاي ەتسەك الدانعانىمىز، كوپتى الداعانىمىز. قالاي بولعاندا دا قازاق ماسەلەسى تەك ساياسي-ەتنيكالىق دەڭگەيدەن ءوسىپ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك، مادەني-وركەنيەتتىك، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دارەجەگە كوتەرىلۋى ءتيىس. قازاقتى تەك قازاق ەتنوسىنىڭ شەڭبەرىمەن ولشەۋ ساياسي-فيلوسوفيالىق، ساياسي-قۇقىقتىق، ادىستەمەلىك قاتەلىك بولماق. «قازاق» دەپ قازاق بولمىسىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن، ءداستۇرىن مويىنداعان، مەملەكەت زاڭدارىنا قۇرمەتپەن قارايتىن كەز-كەلگەن ازاماتتى اتاعانىمىز دۇرىس. «قازاق ۇلتىنا» ەلدى، مەملەكەتتى مويىنداعان بارلىق قازاقستان ازاماتى مەن شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسى كىرەدى، ولاردىڭ قۇقىقتارى دا، مۇمكىندىكتەرى دە بىردەي بولماق. «قازاق الەمى» تۇسىنىگى قازاقستان ۇعىمىنان الدەقايدا كەڭ. قازاق مەملەكەتى ءتۇپتىڭ-تۇبىندە نەگىزىنەن تۇركى-مۇسىلماندار مەكەن ەتكەن تۇركى-مۇسىلماندار وركەنيەتىنىڭ مىزعىماس بولىگىنە اينالاتىنى دا حاق. كەشە عانا وتاردان شىققان حالىق رەتىندە وزگەلەردى وتارلاپ، اياقتىڭ استىنا باسىپ، اياۋسىز تاپتاپ وتىرساق ءبىزدى تاريح تا، قۇداي دا كەشىرە قويماس. وزگە ەتنوستار مەن دياسپورالار ءوز ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي الۋى ءتيىس. ءبىز اسسيميلياتسيا ەمەس، اككۋلتۋراتسيا ساياساتىن ۇستانامىز. شىنىن ايتساق، الداعى 15-20 جيىرما جىلدا وزگەلەردى اسسيميلياتسيالايتىن مۇمكىندىگىمىز دە جوق. مىڭداعان ادامدى، ولاردىڭ ادامي، ازاماتتىق قۇقىقتارىن جوققا شىعارىپ، جوق قىلاتىن الپاۋىت يمپەريا ەمەسپىز. بىزدەر باسقا دياسپورالارعا «قازاقتى مويىنداۋ، قازاق اتانۋ ورىس، وزبەك، تاتار، نەمىس تاعى باسقا بولىپ ساقتالۋدىڭ كەپىلى» دەگەن فورمۋلانى ۇسىنىپ، سونى دالەلدەي بىلسەك كەرەمەت بولار ەدى! وسىنى ءدال بۇگىننەن باستاپ مويىنداپ، سوعان ەڭبەك ەتە باستاۋىمىز كەرەك. قازاقستان تەك قازاقتاردىڭ عانا «ەكسكليۋزيۆتى جۇماعى» بولا المايدى. قازاق مەملەكەتىنىڭ باعىتى دا، باقىتى دا بارشاعا ورتاق بولا الادى نەمەسە مۇلدەم مۇمكىن بولمايدى.
قازاقتى تەك تىلدىك كاتەگوريامەن ءبولىپ قاراساق وندا تاعى دا ۇتىلامىز. باستى مىندەت - قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردى قازاق تىلىنە كۇشپەن دە، ايلامەن دە، اقىلمەن دە، اقشامەن دە بۇرۋ، وسى ساياساتتىڭ ينستيتۋتسيونالدىق قاعيدالارى مەن ينفراقۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋ. ءبىزدى ەڭ الدىمەن قۇندىلىقتار بىرىكتىرۋى ءتيىس. ءتىل، ءسوزسىز، قۇندىلىق قالىپتاستىراتىن ينستيتۋت. بىراق، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى قالىپتاسىپ، قانات جايماسا قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى نە بولماق؟ ولاي بولسا، تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت - قازاق ءتىلىنىڭ كەپىلى، العىشارتى. قازاق ءتىلى، قازاق قۇندىلىقتارى - ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ كەپىلى. ءدال قازىرگى كەزدە مەملەكەتتى قۇرۋ، ونىڭ قابىرعاسىن كوتەرۋ بارىنەن دە ماڭىزدى. بۇل «قازاق ماسەلەسى» كوپشىلىكتىڭ اقىل-ويىن، ساناسىن، زەردەسىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان كۇشتەر مەن توپتاردىڭ اسقان ىسكەرلىگى مەن بىرىزىدىلىگىن تالاپ ەتەتىن اسا كۇردەلى شارۋا.
مەن كوپتەن بەرى «قازاق بولاشاعى مەن قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ العى شەبى ءورىستىلدى قازاقتار، سولاردى قازاقتىققا مۇمكىندىگىنشە تەز ارادا بۇرۋ» دەگەندى بەكەردەن-بەكەر ايتىپ جۇرگەن جوقپىن. تەگى قازاق اتاۋلىنى حاكىم اباي مەن الاش ازاماتتارى نەگىزىن قالاعان قۇندىلىقتارعا قاراتا الماساق، قايتارا بىلمەسەك باسقالاردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟ ولاي بولاتىن بولسا، بىزدەرگە جاڭا ديسكۋرس، تىڭ تۇجىرىمدامالار، پاراديگمالار، جاڭا ۇلتتىق كەلىسىمدەر اۋاداي قاجەت. بۇگىنگى گەوساياسي ۇردىستەر مەن تەندەنتسيالار ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ قازاقى تۇسىنىكتەر مەن قۇندىلىقتاردىڭ اياسىنا توپتاستىرىپ، تابىستىرىپ جاتىر. وسى ءبىر مۇمكىندىكتى دۇرىس پايدالانىپ، ولاردى وزگە ەتنوستاردى ءوز جاعىمىزعا تارتۋ ءۇشىن پايدالانۋىمىز قاجەت. ءورىستىلدى قازاقتار وسى ساياساتتىڭ «التىن كوپىرى» بولماق. بۇنىمىز، ارينە، ءاربىر قازاقتىڭ ارتىنا ءتۇسىپ، «اكە-كوكە» دەپ جالبارىنىپ جۇگىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ەلىن-جەرىن مويىنداماعان ماڭگۇرتتەرمەن ءبارىبىر ورتاق مامىلەگە كەلىپ، ءتىل تابىسا الماسپىز. دەگەنمەن، تىرىسىپ كورگەن دە دۇرىس.
ءبىر بىلەتىنىم، ازىرگە ءتىلىن بىلمەسە دە ۇلتتىق مەملەكەت قۇندىلىقتارىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋعا دايىن، ءبىز ايتىپ وتىرعان بارلىق ءپرينتسيپتى مۇرات-ماقساتتاردى مويىنداپ وتىرعان ءورىستىلدى باۋىرلار بۇگىن دە وتە كوپ. بۇل زەردەلى، زيالى، ءبىلىمدى ۇلكەن كۇش. ەڭ باستىسى قارجى، اقپارات، تەحنولوگيا كوزدەرىنە قولىن جەتكىزىپ وتىرعان كۇش. ءبىر اتادان تاراعان وسى ەكى اعىم بىرىكپەي قازاق ماسەلەسى شەشىمىن ەشقاشان تابا المايدى. ال بۇنداي بىرىگۋدىڭ جولدارىن، ساياسي-الەۋمەتتىك ينجەنەرياسىن جاساقتاۋعا ابدەن بولادى. وتارلىق قالىپتان شىققان مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىنە دۇرىستاپ نازار سالىپ، ونى ءبىزدىڭ جاعدايمەن بايلانىستىرا، تابىستىرا بىلسەك جەتىپ جاتىر. ال ەگەر ورىستىلدىلەر «بىزدەردى ءبارىبىر ەشكىم مويىندايدى ەكەن، ياعني ءبىزدىڭ شەگىنەر جەرىمىز جوق، ءوز تۇسىنىگىمىزدەگى «ۇلتتىق مەملەكەتتى» ءوزىمىز جاساقتاۋىمىز كەرەك» دەپ ۇيعاراتىن بولسا، قازاق يدەياسى، ماڭگى قازاق مەملەكەتى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قاۋىپ وسى بولماق. وندا قازاقتىڭ ىشىندەگى ايتىس تا ماڭگى جالعاسا بەرەدى. كەشەگى وتارشىلاردىڭ كوزدەگەنى دە وسى ەمەس پە ەدى؟ الداعى ۋاقىتتاعى اڭگىمەلەردىڭ، تالقىلاردىڭ ءبىرازى وسى باعىتتا ءوربۋى ءتيىس سياقتى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
«اباي-اقپارات»
