وسىدان تۇپ-تۋرا 15 جىل بۇرىن، 14 شىلدەدە الماتى ىرگەسىندەگى «شاڭىراق» ىقشام اۋدانىندا زاڭسىز سالىندى دەپ ەسەپتەگەن ۇيلەردى بيلىك ءسۇرىپ تاستاماق بولدى. ءسوزسىز، بيلىكتىڭ بۇل شەشىمى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ، وقيعانىڭ سوڭعى قاقتىعىسقا ۇلاستى.

«شاڭىراقتاعى» زاڭسىز سالىنعان ۇيلەردى بۇزۋ ءۇشىن سوت ورىنداۋشىلارى پوليتسيانىڭ كومەگىنە جۇگىندى. بۇل ىسكە ەكى مىڭعا جۋىق پوليتسيا قىزمەتكەرى، ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ارنايى جاساعى جۇمىلدىرىلدى. وسى وقيعانىڭ كەزىندە بوستاندىق اۋداندىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ قىزمەتكەرى، تەرگەۋشى اسەت بەيسەنوۆتىڭ ۇستىنە بەلگىسىز بىرەۋلەر جانارماي قۇيىپ، وت قويىپ جىبەردى. ءۇشىنشى، ءتورتىنشى دارەجەلى كۇيىك العان اسەت بەيسەنوۆ ءبىراز ۋاقىت اۋرۋحانادا جاتىپ، كوز جۇمدى.

وقيعا بولعان كۇننەن باستاپ باس-اياعى ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىتتىڭ ىشىندە جۇزدەن استام ادام قامالىپ، سۇراققا الىندى. سولاردىڭ ىشىندە 25-ءىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. سوت پروتسەسى 8 ايعا سوزىلدى. بارلىعى 66 سوت وتىرىسى ءوتىپ، جالپى سانى 137 ادام سۇرالدى. اقىرىندا 25-ءتىڭ بىرەۋى اقتالىپ شىعىپ، قالعان 24-ءى ءارتۇرلى دارەجەدەگى قىلمىستىق جازاعا تارتىلدى.

وسى وقيعادان كەيىن، ديسسيدەنت اقىن ارون ەدىگەەۆ (اتابەك - ادەبي بۇركەنشەك اتى) «شاڭىراق وقيعاسىن» ۇيىمداستىردى، كىسى ولىمىنە سەبەپكەر بولدى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 18 جىلعا سوتتالعان ەدى.  ونىمەن بىرگە قۇرمانعازى وتەگەنوۆ – 16 جىل، ەرعانات تارانشيەۆ – 15 جىل، رۇستەم تۇياقوۆ – 14 جىلعا تۇرمەگە قامالعان. قالعان ازاماتتار شارتتى جازاعا كەسىلگەن.

ۇزاق مەرزىمگە سوتتالعان تارانشيەۆ پەن تۇياقوۆ 2018 جىلى مەرزىمىنەن بۇرىن بوساپ شىققان. وسى ءبىر تراگەديادان كەيىن بيلىك «شاڭىراق» تۇرعىندارىنا داۋلى جەر تەلىمدەرىن زاڭداستىرۋعا رۇقسات بەرگەن. ال 18 جىلعا سوتتالعان ساياسي ديسسيدەنت، اقىن ارون اتابەك ءالى تۇرمەدە.

2021 جىلدىڭ اقپان ايىندا ۇلىقبەك ەسداۋلەت، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇرات اۋەزوۆ باستاعان ءبىر توپ زيالى قاۋىم وكىلدەرى تۇرمەدەگى اقىن ارون اتابەككە اراشا سۇراپ، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا حات جازعان. وندا:

«قازاق ەلى تاريحىندا وزىندىك قولتاڭباسى بار، ياعني، «قازاق مەملەكەتى» ت.ب. بىرنەشە ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى، اقىن، تۇركولوگ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن كۇرەسكەن باتىرىمىز ارون قابىشۇلى اتابەك اۋىر قىلمىس جاساعان قىلمىسكەرلەرگە ارنالعان تۇرمەدە وتىرعانىنا الداعى جىلى 15 جىل تولادى.

جان ازابى ءوز الدىنا، تۇرمەدەگى قيناۋ مەن ازاپتاۋدىڭ الۋان ءتۇرىن باسىنان كەشىرگەن ارون اتابەكتىڭ دەنساۋلىعى بىرنەشە جىلدان بەرى كۇرت ناشارلاپ كەتتى. جاسى 70-كە تاياعان قارتتىڭ ەكى قول مۇلدەم كوتەرىلمەيدى، جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋى قان قىسىمى، بۇيرەك-وكپە، بۋىن اۋرۋلارىنا ت.ب. ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىن، تۇرمە جاعدايىندا ەمدەلۋگە كەلمەيتىن كەسەلدەرگە دۋشار بولدى.

«ەلىم-قازاعىم!»، - دەپ جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن باتىرىمىزدان تاس زىنداندا ايىرىلىپ قالساق، ارىمىزعا سىن بولارى حاق! ۇرپاق الدىندا ۇياتتى بولمايىق، پرەزيدەنت مىرزا!»، - دەلىنگەن ەدى.

2021 جىلدىڭ ناۋرىزىندا رەسەيلىك قۇقىق قورعاۋشى ۇيىمدار - پەن-موسكۆا مەن «سۆوبودنوە سلوۆو» اسسوتسياتسياسى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ تۇرمەدەگى ديسسيدەنت اقىن ارون اتابەككە اراشا سۇراعان ۇندەۋىن قولداپ، ونى قاماۋدان بوساتۋدى سۇراپ، قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆقا قايرىلۋ جاسادى. وندا:

«بەلگىلى اقىن، ەسسەيتس، ويشىل، ءوز شىعارماشىلىعىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن كورسەتكەن، 68 جاستاعى ارون اتابەك 14 جىلدان بەرى قاماۋدا وتىر. ونىڭ تۇرمەدەگى جاعدايى اۋىر جانە كۆاليفيكاتسيالىق مەديتسينالىق كومەككە قولجەتىمسىز، جەكە كامەراعا دا توعىتىلعان.

2019 جىلى ەۋروپارلامەنت ارون اتابەكتى دەرەۋ بوساتۋ تۋرالى ارنايى رەزوليۋتسيا قابىلداعان. ءوز حالقىنىڭ ناعىز ۇلى، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاتىسۋشىسى جانە 1989 جىلدىڭ ساۋىرىندەگى كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1 سيەزىنە قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى جانە ساياسي قۋدالاۋ كورگەندەردى دەرەۋ بوساتۋ تۋرالى حاتتى ۇيىمداستىرۋشى اقىن ارون اتابەك بوساتىلسىن!»، - دەپ جازىلعان.

الايدا بۇل حاتتارعا اقوردا جاۋاپ قاتقان جوق. «ادۆوكات شىنقۋات بايجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، كوكتەمدە پرەزيدەنتتىڭ امنيستيا جوباسى ازىرلەنگەنى تۋرالى حابار جەتكەنىمەن، كەيىن جىم-جىرت قالعان»، - دەپ جازادى «ازاتتىق» سايتى.

ارون اتابەكتىڭ جاسى قازىر 68-دە. رەسەيدەگى استراحان وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن، لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ موڭعوليستيكا جانە تۇركولوگيا كافەدراسىندا اسپيرانتۋرانى تامامداعان. ءبىراز ۋاقىت كينو جانە باسپا سالاسىندا قىزمەت ەتكەن.

ارون اتابەك قوعامدىق-ساياسي قىزمەتكە سوۆەت كەزىنەن ارالاسقان. كسرو كەزىندە كوممۋنيستىك بيلىككە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلدەگى اۆتوراتارلىق جۇەيەگە قارسى كۇرەسكەن ديسسيدەنت رەتىندە تانىلعان.

قازاقستاندىق قۇقىق قورعاۋشىلار ارون اتابەكتى ساياسي تۇتقىندار تىزىمىنە قوسقان. ال ەۋروپارلامەنتتىڭ قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارى تۋرالى قارارۆنجا ارون اتابەكتى ساياسي تۇتقىن دەپ كورسەتكەن.

ول تۇرمەدە وتىرعاندا «Unite the Union» كاسىپوداعىنىڭ لوندونداعى شتاب-پاتەرىندە ولەڭدەر جيناعىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. اعىلشىن تىلىندە شىققان «Re-Zona-Nce» اتتى اعىلشىن تىلىندەگى جيناققا اتابەكتىڭ «رە-زونا-نس» توپتاماسىنداعى ولەڭدەرى ەنگەن. ورىسشادان اعىلشىن تىلىنە اقىن نايال ماكدەۆيد پەن مۋزىكانت ءالفيا ناقىپبەكوۆا اۋدارعان.

ارون اتابەك اباقتىدا وتىرىپ قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق قوعامىنىڭ «بوستاندىق» سىيلىعىنا يە بولدى. 2010 جىلى ول حالىقارالىق «شىعارماشىلىق بوستاندىعى» (Freedom to Create) سىيلىعىنىڭ «تۇرمەدەگى جاسامپاز» اتالىمى بويىنشا لاۋرەات اتاندى.

ءبىز بۇگىن وقىرمان نازارىنا ارون اتابەكتىڭ 2012 جىلى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ساعات جۇسىپكە جازعان حاتىنان ءۇزىندى ۇسىنعاندى ءجون كوردىك…

ارون اتابەكتىڭ حاتى

«ءبىز ءبارىمىز ساياسي كۇرەستى ەرتەرەكتە باستاساق تا (1986 جىلى ستيحيالىق تۇردە، 1989 جىلى سانالى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە) جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز از.  وعان وبەكتيۆتى جانە سالماقتى سەبەپتەر كوپ. ايتالىق، رەسەيدە رەۆوليۋتسيالىق پروتسەسس 1 عاسىرعا جۋىق سوزىلدى (1825 ج. - دەكابريستەر، 1917 ج. - رەۆوليۋتسيا!). ال، قازاققا بار بولعانى 5 جىل بۇيىردى (1986-1991جج!). باياعى «الاش-وردا» كەزەڭىن ەسەپكە الماي وتىرمىن  -  سەبەبى ساباقتاستىق (پرەەمستۆەننوست) بولعان ەمەس. ءبىز ءوزىمىز جاڭعىرتامىز دەپ تالپىنعان «الاش» پارتياسىنىڭ كۇنى  ءالى دە بۇلىڭعىر (1990).

بۇعان قوسا، سول «قايتا قۇرۋ -پەرەسترويكا» كەزىنەن اتى شىققان ۇلتجاندى كۇرەسكەر بۋىننىڭ دا مەرزىمى اياقتالىپ كەلەدى! وكىنىشكە وراي، ارينە. مەن ءوزىم كەلەسى جىلدىڭ قاڭتارىندا 60 جاسقا تولامىن. ءسىز ءوزىڭىز مەنەن ۇلكەندەۋسىز. ءوزىڭىز جاقسى تانيتىن عازيز، دوس، جاسارال جانە باسقالار جاس جاعىنان سول شامادا. جانە ساياسي پراكتيكالىق ارەكەتتەرى ارتۇرلى: سوز بەن  ءىستىڭ الشاقتىعى بار. قازاققا وسى كەزەڭدە اسا قاجەتتى راديكاليزم قاسيەتىنەن ولار جۇرداي! ال راديكاليزم بولماي، ءسوز بەن ءىس قوسىلماي - قالعانىنىڭ ءبارى مىلجىڭ سوزگە، مالتا ەزۋگە اينالىپ كەتەدى.

***

مەنىڭ جاعدايىمدى قيىنداتاتىن تاعى دا ءبىر ءجايت  -  بۇگىنگى بيلىك بۇتىندەي جاڭارماي، مەن بوستاندىققا شىقپايمىن! شانسون (بلاتنايا پەسنيا) انىندە ايتقانداي: «نا دۆويح ۋ ناس ودين زۆونوك!»

***

وسى تار قاپاستا وتىرعان جاعدايىمدا مەنىڭ كۇرەس جولىن جالعاستىرۋىما قانداي امالدار بار؟ مەنىڭشە، 2 عانا جول بار:

1. تاريحتا  ناعىز قازاق ازاماتى، ۇلت پاتريوتى، كۇرەسكەر جانە رەۆوليۋتسيونەر كەيپىندە قالۋ. ول ءۇشىن مەن بۇرىن دا رەجيم الدىندا ەشقاشان ەڭكەيگەن ەمەسپىن، قازىر دە عۇمىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن، سىنباي، ساتىلماي وتەمىن دەپ سەنەمىن. سەبەبى، كەلەسى بۋىندارعا  ونەگە، ۇلگى، يدەال تۇتاتىن ادامدار كەرەك. مەن بولايىن، باسقالار بولسىن،  كوبىرەك بولعانىمىز دۇرىس. سوندا عانا يساتاي-ماحامبەت، كەنەسارى-ناۋرىزباي  رۋحتارى جاندانادى!

2. ساياسي كۇرەس پروتسەسى كەزىندە جيناقتالعان ساياسي جانە ومىرلىك تاجىريبەمدى كىتاپ رەتىندە كەلەسى بۋىندارعا مۇرا رەتىندە قالدىرۋ».

ارون اتابەك، 2012 جىل.

ءتۇيىن. بيىل قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى. الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى «شاڭىراق» ىقشام اۋدانىنداعى بوس جەرگە ءوز ەرىكتەرىمەن قونىس تەپكەن قازاقتىڭ ماسەلەسىن شەشە الماعان قالالىق بيلىك جۇدىرىققا جۇگىنىپ، ءوز جەرىندە، بەيبىت جاتقان قازاقتى جاۋ شاپقانداي قىلىپ، جىلى ۇياسىن تالقانداپ، ارون اتابەك باستاعان ءبىر توپ ازاماتتى سول وقيعاعا كىنالى دەپ تاۋىپ، سوتتاپ جىبەرگەن ەدى. سودان بەرى، مىنە، 15 جىل ءوتتى. ارون اتابەك ءالى تۇرمەدە.

سودان كەيىنگى ۋاقىتتاردا مەملەكەت قارجىسىن تالان-تاراجعا سالىپ، ءىستى بولعان قانشاما ادام قازىر بوستاندىقتا. باسقاسىن ايتپاعاندا، «مەملەكەتتىك قۇپيالاردى زاڭسىز جينادى، تاراتىپ، جاريا ەتتى» دەپ سوتتالعان باعلان مايلىباەۆ پەن دۇتباەۆتار دا قازىر بوساپ شىققان.

ال ەل بولىپ ەركىندىككە شىققانىن كۇتىپ جۇرەگن ارون اتابەككە بيلىك قايرىلماي وتىر. ال ارون اتابەك وتانىن ساتقان جوق، ەشكىمگە وپاسىزدىق جاساعان جوق. بولعانى ءوز شاڭعىراعىن قورعادى. ونىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ كۇرەسكەنىن ەل جاقسى بىلەدى. تەك ساياسي ۇستانىم مەن پىكىرلەر قايشىلىعى عانا تاعدىرىن تالكەككە سالىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى تاۋەلسىز ويلى ازاماتتار دا بوستاندىققا شىعۋى كەرەك!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz