جازۋشى-جۋرناليست اباي ماۋقاراۇلى بايان-ولگي ايماعىنىڭ بۇلعىن اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. وقىعان ماماندىعى دارىگەر-حيرۋرگ. ول 1990 جىلى قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىندا رەسمي تۇردە جۇمىس كۇشىن الماستىرۋ، ياعني  «ەڭبەك شارتى» ارقىلى كوش باستاعان قازاقتىڭ ءبىرى. وسى بويىنشا بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، سارقان اۋدانىندا ءتورت جىل دارىگەرلىك قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ،  جۋرناليستىك قىزمەتىن باستاعان. «شالقار»، انا ءتىلى»، «قازاق ەلى»، «قازاقستان-زامان»  قاتارلى رەسپۋبليكالىق، ەلارالىق باسىلىمداردا جۋرناليست، ءبولىم رەداكتورى، جاۋاپتى حاتشى مىندەتتەرىن اتقارعان جىلداردا ءوزىنىڭ جۋرناليستىك، جازۋشىلىق قىرىن كورسەتە ءبىلدى. تومەنگى سۇحباتتا وسى جولعا كەلۋىندەگى توسىن دا قىزىقتى وقيعالار جانە شەتتەگى قازاقتاردىڭ تۇرمىسى قامتىلدى. ياعني، شەتتەن كەلگەن وتانشىل قانداستارىمىزدىڭ ورتاق وبرازى وسى قالامگەر تۇلعا ارقىلى ناقتىلى دا شىنايى دەرەكتەرمەن اشىلاتىنداي اڭگىمە وربىتكەن ەدىك. وقىرمان قاۋىمدى «ورالمان» دەپ اتالىپ كەتكەن وتانداستارىمىزدىڭ بەيتانىس ءومىرى بەي-جاي قالدىرماسى انىق.

«مەنىڭ جەكە ومىرىمنەن شىعىستاعى قازاقتىڭ سوڭعى ءجۇز جىلعى تاريحي تاعدىرىن كورۋگە بولادى»

– اباي ماۋقاراۇلى، ءسىز دە، مەن دە تاريحي وتانعا ورالعان قارا كوز قازاقتىڭ بالاسى ەكەنبىز. مەن شىعىس تۇركىستانناننان كەلسەم، ءسىز ءور التايدىڭ تەرىستىگىندەگى بايان-ولگيدەن كەلىپسىز. جالپى قازاق ەلى تاۋەلسىز ەل بولىپ ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەننەن كەيىن دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن قازاقتىڭ كوك تۋدىڭ استىنا جيىلۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعانى انىق. بۇل «وقيعا» قازاق تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلىپ، قاتتالاتىن ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك... ەندى ءسىز اڭگىمەڭىزدى كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان تۋعان جەرىڭىزدەن باستاساڭىز.

– مەنىڭ جەكە ءومىرىمنىڭ وزىنەن شىعىستاعى قازاقتىڭ سوڭعى ءجۇز جىلعى تاريحي تاعدىرىن كورۋگە بولادى. اتام حامزا مەن اپام نۇرعايشا ءور التايدىڭ شىڭگىل ولكەسىنىڭ ءتول تۋمالارى ەكەن. سىرتقى موڭعوليا مانجۋريالياق چين پاتشالىعىنىڭ قولاستىندا تۇرعان كەزدەرى ۇلكەن اتام ۇرىقبايدىڭ اۋىلى قوبدا بەتىنە قونىس اۋدارعان. سودان، 1911-جىلعا دەيىن ءور التايدان قوبدا ولكەسىندەگى شىڭگىلمەن شەكارالاس جاتقان قۇجىرتى-بۇلعىن اراسىندا ارى-بەرى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. سىرتقى موڭعوليا مانجۋريادان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ اۋىلىمىز قوبدادا تۇبەگەيلى قالىپ قويعان. تەرىسكەي بەتتەن باستالىپ شىڭگىلگە بارىپ قۇياتىن بۇلعىن وزەنىنىڭ قاينار باسىنان اتامىز ۇرىقباي سونداعى ۇرانقاي-قالماقتارعا جورعا-جۇيرىك، التىن-كۇمىستەرىن بەرىپ اۋقىمدى جايلاۋ مەن كەڭ كوسىلگەن قىزىل كۇنگەيدەن تيەسىلى قىستاۋ يەلەنىپ العان ەكەن. الايدا، شەكاراسى ءارى ناقتى بەكي قويماعان ىرگەلەس ولكەدە بولعاندىقتان تۋىپ-وسكەن جەرىن ساعىناتىن ۇلكەن اتالارىمىز شىڭگىلگە بىردە بارىپ قىستاپ، بىردە جايلاپ كەتىپ جۇرگەن جىلداردا اتام حامزا اپامىز نۇرعايشامەن وتاۋ قۇرسا كەرەك.

سونداي جىلداردىڭ بىرىندە ياعني وتىز ءبىرىنشى (1931 جىلى) قوي جىلى اكەمىز ماۋقارا دا شىڭگىل بويىندا ياكي سوعان تاياۋ ءبىر جەردە دۇنيەگە كەلىپتى. «ماۋقارا» دەپ اتالاتىن ءبىر شوقى-تاۋدىڭ باۋرايىندا تۋعاندىقتان اتى-ءجونىن دە سولاي قويعان دەيدى. اكەمىز ماۋقارانىڭ بالا بولىپ وسكەن مەكەنى، جىگىت بولىپ ۇيلەنىپ، بالا-شاعا ءوسىرىپ ۇلكەن اۋلەتكە اينالىپ، ۇكىمەتتىك قىزمەتتەر اتقارعان جەرى كەيىن بايان-ولگي دەپ اتالعان  قازاق ايماقتىڭ ەڭ قيان شەتىندەگى بۇلعىن اۋدانى.

وسىناۋ ءمولدىر سۋلى، توعايى-نۋلى قۇتتى مەكەنگە قونىستانعان وزدەرىن «شىبار كەرەي» دەپ اتاعان «بۇلعىندىق» قاۋىمنىڭ باسىننان  «بازارقۇل كوبەش باتىردىڭ بالاسى اسىلبەكتىڭ باسىن بەرگەن جىل» (مانجۋر بيلەۋشىلەرى قوبدا اسقان قازاقتاردى قايتا كوشۋگە ماجبۇرلەپ، ون مىڭ قوي، مىڭ جىلقى بەر، ايتپەسە كوبەشتىڭ باسىن الامىز دەگەندە بالاسى اسىلبەك باتىر ءوز باسىن تىككەن), «جالاما ايداعان جىل» (قوبدا ولكەسىنە قونىستانعان قازاقتاردى ودان ارى ىشكى موڭعول جاققا كۇشپەن ايداعان، ادامدى ءتىرى سويىپ تۇلىپ جاساعان قالماق دامبيجانتسان), «كومينتەرىن كەنجەبەك ايداعان جىل»، «حانگەلدى جىلماسباي اۋىلى شەكارادا قىرىلعان جىل» (وسپان باتىرعا باعىنعان حانگەلدى، سەكەل اۋىلدارى قوبدا بەتىنە وتپەك بولعان كەزدە ورىس پەن موڭعول اسكەرلەرى شەكارادا قورشاپ، ۇشاقپەن بومبىلاپ مىڭداعان ادامدى تۇگەل قىرعان، ءبىزدىڭ اۋىلدا سۇق ساۋساعىن وق جۇلىپ كەتكەن كاستەن دەگەن اجەمىز ۇڭگىرگە تىعىلعان جيىرما ادامنان جالعىز ءتىرى شىقتىم دەپ، ايتقانىن ەستىگەن ەدىم), «ەسىركۋ ۇستاعان جىل» (باي-مولدالاردى تاپ جاۋى دەپ، ۇستاپ جاپباي جازالاۋ), «التايعا ەل ۇرىككەن جىل»... سىندى تاريحي ايتۋلى وقيعالاردى مەنىڭ ۇلكەن اتام، ءوز اتام، اكەمىز باستارىنان كەشىپ، كوزدەرىمەن كورىپ وتكىزگەن قايعى مەن قۋانىش جاسىمەن سۋارىلعان ءبىزدىڭ قيماس قارا مەكەنىمىز – بۇلعىن!

ۇلكەن اتام ۇرىقبايدىڭ جانە ۇلكەن اجەلەرىمىنىڭ قابىرى سول بۇلعىننىڭ باسىنداعى قويتاستار كومكەرگەن بەتەگەلى بۇيراتتاردا جاتىر. ءوز اتام حامزا «حۇجىرتى ماسەلەسى» دەپ اتالاتىن بۇلعىندىق قازاقتاردىڭ «ءور التايعا قايتا قاشقان» (1943 جىلى) وقيعاسىنا بايلانىستى ىشكى ىستەردىڭ تاراپىنان ۇستالىپ، حابارسىز كەتتى. اجەم نۇرعايشا نەمەرەلەرىن كورىپ، ۇزاق ءومىرىن سوندا وتكىزىپ باقيعا قايتتى.

ال، مەنىڭ ءومىرىمنىڭ جارتىسى بالالىق شاعىم، جىگىتتىك كەزەڭىم، وقىپ ماماندى بولىپ، ۇيلەنىپ ءسابي سۇيگەن ەڭ قىزىقتى شاقتارىم بۇلعىندا، ولگيدە، ۋلانباتىردا ءوتتى.

تۋىپ-وسكەن بۇلعىنداعى كوز كورىم جەردە قىتاي شەكاراسى كورىنىپ تۇراتىن-دى. اسۋ بەرمەس جالاما جارتاستى، ساي-سالاسىنان ءمولدىر بۇلاق اققان، جاسىل جايلاۋدىڭ ارعى جاعىنا اجەم جارىقتىق ۇنەمى ساعىنىشپەن كوز سالىپ: «شىرك-ءى-ءى-ءى-ن، كىندىك قانىم تامعان شىڭگىلدىڭ قاراقاتىن تاعى ءبىر تاتسام عوي...» دەپ، ارمانداۋمەن ءوتتى. ول كەزدە ءبىز اجەمىزدىڭ ارمانىن، ساعىنىشىن تۇسىنبەدىك، سونداي تاعدىردىڭ كەيىن ءوز باسىما دا كەلەتىنىن بىلمەپپىن...

«موڭعولدار وزدەرىن عۇننان تارايمىز دەيتىندىكتەن تەگى جاعىنان دا قازاققا ونشا الىس ەمەس، ءتۇر-ءپىشىنى دە تىم ۇقساس. ءتىلى التايلىق سالاعا جاتادى، سوزدەرىندە ەسكى تۇركى ءسوزى كوپ، ماسەلەن مالدى مال، ءتولدى ءتول، اۋىلدى ءايل دەيدى، ادەبي ءتىلى دە وتە باي. موڭعولدارعا بۋددا ءدىنى كەلگەلى ەكى ءجۇز جىلدان عانا استى، وعان دەيىن ءتاڭىر سەنىمى مەن شامان سەنىمىندە بولعان حالىق»

– دەمەك، ءسىزدىڭ دە اتا-اجەڭىز بوگدەلەر تاراپىنان قۋعىن-سۇرگىن كورىپ ءوزىنىڭ اتا قونىس، تۋعان جەرىن امالسىز تاستاپ موڭعول جەرىنە اۋىپ بارعان ەكەن عوي. موڭعول مەن قازاق ۇزىك-تۋىردىقتى كوشپەلى ەل عوي. ءتىلى مەن ءداستۇرى وزگەشەلەۋ بولعانىمەن كىندىگى، شارۋاشىلىعى ءتورت تۇلىك مالعا بايلانعان. كەشەگى تۇركىلەردىڭ ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى موڭعول ۇستىرتىندە الىگەدەيىن ەستىلىپ تۇرعانىن ەسكەرسەك، ءبىر ەسەپتەن موڭعول مەن قازاقتىڭ قارعا تامىرلى حالىق ەكەنىن جوققا شىعارا الماسپىز. ءوز ەلىنەن بوسىپ بارعان قازاقتاردىڭ كەيىنگى ومىرلەرى ونشا جامان بولماعان شىعار؟

– موڭعولدار وزدەرىن عۇننان تارايمىز دەيتىندىكتەن تەگى جاعىنان دا قازاققا ونشا الىس ەمەس، ءتۇر-ءپىشىنى دە تىم ۇقساس. ءتىلى التايلىق سالاعا جاتادى، سوزدەرىندە ەسكى تۇركى ءسوزى كوپ، ماسەلەن مالدى مال، ءتولدى ءتول، اۋىلدى ءايل دەيدى، ادەبي ءتىلى دە وتە باي. ال تۇرمىسى قازاققا وتە ەتەنە، ولاردىڭ كيىز ۇيلەرىنىڭ ۋىعى قارىنسىز بولاتىندىقتان قازاقتىڭ ۇيىنەن گورى الاسالاۋ بولادى، باسقا ۇزىك-تۋىردىق، جابدىقتارىن ءدال قازاقتار سەكىلدى قويدىڭ ءجۇنى، جىلقىنىڭ قىلى، سارلىقتىڭ كوبىرىنەن (قوداس)  وتە شەبەر جاسايدى.

جىلقىنى جانىنداي كورەدى، اتاقتى جۇيرىك-جورعاعا ەگەر، قىزىقسا قاتىن-بالاسىنان باسقا بۇكىل دۇنيەسىن بەرە سالۋدان تايىنبايتىن ەركوڭىل كەلەدى. جۇيرىك، جورعا بايگەسى عالامات دامىعان، ات باپكەرلەرى سۇمدىق سۇڭعىلا اتتىڭ تەرىنىڭ ءدامىن تاتىپ، سىدىگىنىڭ تۇسىنە قاراپ جۇيرىكتىڭ بابىن ايتا الاتىنداي ادامدار كوپ. قازاقتارداي قۇس سالىپ، يت جۇگىرتپەيدى، مىلتىق پەن ساداق ارقىلى اڭ اۋلاعاندا قۇرالايدى كوزدەيتىن وڭشەڭ مەرگەن بولادى. ۇل تۋسا «بالۋان» تۋدى دەپ قۋانىپ ەكى جاسقا شىعا سالا اۋىلداستارىمەن توپتانىپ كۇرەس ونەرىنە باۋلىيدى.

موڭعولدارعا بۋددا ءدىنى كەلگەلى ەكى ءجۇز جىلدان عانا استى، وعان دەيىن ءتاڭىر سەنىمى مەن شامان سەنىمىندە بولعان حالىق. بۋددا ءدىنىنىڭ لاما تارماعى ەركەكتى ۇيلەنبەي ءومىر بويى حيدحانادا قۇدايعا عانا ءمىناجات ەتىپ وتەتىن سوپىلىق سەنىمدە، الايدا اقيداسىندا كوپ قۇدايدىڭ بەينەسىنە تابىنادى. اقىلاعى وتە جوعارعى ادامگەرشىلىككە باۋلىيدى، ولاردىڭ قايقى باس ەتىك كيۋىنىڭ سەبەبى ءتىرى جاندىككە زارار بەرمەۋ ءۇشىن. اعاش كەسپەيدى، تاستى اۋدارىپ تاستاۋدىڭ ءوزىن جاندىلاردىڭ ءۇيىن بۇزۋ سياقتى اۋىر كۇنا سانايدى.

مىنە، ولاردىڭ وسىنداي ءدىني سەنىمى مەن كوشپەندىلىك ءومىرى كىرمە بولىپ بارعان قازاقتى بوتەنسىمەي باۋىرىنا تارتۋىنا، باسىنباي تەڭ كورۋىنە سەبەپ بولدى. قىرقىنشى جىلى قوبدا ايماعىنان ءبولىپ بايان-ولگي اتتى ۇلتتىق جەكە ايماق ورناتىپ بەردى. ورتا مەكتەپتى قازاق تىلىندە وقيتىن جاعداي جاسادى، ءتول تىلىندە حابار تاراتاتىن تەلەراديو جانە قازاقشا ءباسپاسوزدى ۇلىقساتتادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ وزىندىك ءتول مادەنيەتى قالىپتاستى. وركەنيەتپەن بىرگە كوشپەندىلىك ءومىر دە قاتار دامىدى.   ماسەلەن، جاڭا زامانعى عىلىم يگەرۋ مەن ماماندىق كاسىپكە جەتۋدە بايان-ولگەي قازاقتارى موڭعولداردان قالىسپادى دەۋگە بولادى. دۇنيەجۇزىنە تانىلىعان نەيروحيرۋرگ حايىرول، اقش ەلىنە بارىپ ءدارىس بەرگەن اتاقتى ماتەماتيك مەكەي، الەمدىك ەكونوميكانىڭ باعدارلاماسىن جاساعان دوربەتحان، دۋبنا قالاسىندا كوپ جىل دۇنيەجۇزلىك عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزگەن يادروفيزيك دىنەيحان، تاريحشى، ساياساتتانۋشى زاردىحان، بەينەلەۋ سالاسىنىنىڭ اتاقتى ونەرتانۋشىسى جاناتحان، ەجەلگى تۇركى جازباسىنىڭ بىلگىرى قارجاۋباي... وسىنداي جۇزدەگەن تۇلعالاردى اتاۋعا بولادى. ايتپاقشى، موڭعولدىڭ ەڭ العاشقى ۇلتتىق باتىرلارى مەن ەڭبەك ەرلەرى، بالۋان سپورتشىلارى ىكەي، قوجاعاپان، شويا، سولتان دا وسى بۇلعىن ولكەسىنىنىڭ ءتول تۋمالارى.

ال، جوعارعى ۇكىمەت لاۋازىمىنا جەتكەن قازاقتار دا از ەمەس، العاشقى قازاق گەنارالى جايسانىپ، دەپۋتات، مينيسترلەر ءجاميلا، نوعاي، قاشقىنباي، تىلەيحان (قۇرىلىس مامانى), قۇرمەتبەك، احمەت، ساراي، ساندالحان، تىلەيحان (جىلۋ-ەلەكتر مامانى)... سىندى ەلىنە دە، حالقىنا دا ادال بولعان ايتۋلى تۇلعالارى كوپتەپ اتاۋعا بولادى.

«ەرۋلىگە قارۋلى» دەگەندەي قوبدا بەتىنە بارعان قازاقتىڭ مال مەن باسى تەز وسكەندىكتەن ورتالىق ۋلانباتىر ماڭىنا جۇمىس كۇشى رەتىندە كوشىپ بارعان قازاق اۋىلدارى موڭعوليانىڭ ايتۋلى كەن ورىندارى نالايحان، شارىنعول، بەرح سەكىلدى ۇلكەن شاحتالارىنىڭ نەگىزگى تىرەگى بولا ءبىلدى. قۇرىلىس سالۋ، قىرشارۋاشىلىعىندا مال باعۋ مەن ەگىن سالۋدا قازاقتاردىڭ ءرولى باسىم بولىپ، ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا سەپتىگىن تيگىزگەنى موڭعول اعايىندارىڭ قازاقتارعا دەگەن قۇرمەتى مەن ىقىلاسىن ارتتىرىپ «حاسگۋد شۋرگۋ ءحودولمورچ ارد تۇمەن» (قازاق عالامات ەڭبەكقور قاۋىم) دەپ موڭعولداردىڭ ولاردى باعالاعانىن ايتساق، قازىرگى ءبىزدىڭ ەلدەگى «قازاق جالقاۋ حالىق» دەيتىن ءسوزدىڭ جالعان جالا ەكەنى، جۇمىسسىز قالعان حالىقتى جازعىرۋعا بولمايتىنىن دالەلدەيتىن بىردەن ءبىر مىسال دەر ەدىم.

مەنىڭ كوپتەگەگەن قاتارلاستارىم جانە ءوز باسىم سول ەلدىڭ عىلىم-بىلىمدەگى ءادىل سۇرىپتاۋىنىڭ ناتيجەسىنە عانا (بۇلعىندا العاش ءبىرىنشى سىنىپقا تۇسكەن ءجۇز بالادان، سەگىزىنشى بىتىرگەن سوڭ ونىمىز ونىنشى سىنىپقا ءوتىپ، سول وننان كونكۋرس ارقىلى ونىمىز دا جوعارعى وقۋ ورىندارىنا جولداما العان ەدىك، ءوزىم مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە قابىلدانعام-دى) جوعارعى مامان يەلەنىپ، مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە تاڭداۋلى كادر رەتىندە قابىلدانىپ جىگىت شاعىمىزدان باستاپ حالىققا ادال قىزمەت اتقارۋعا قول جەتكىزدىك.

وسى از عانا مىسالدان-اق موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ول جاقتا ەشقانداي شەتقاقپايلىق كورمەگەنىن بايقاۋعا بولاتىن شىعار دەيمىن. ارينە، ۇلتتىق ايماقتا توقسان پايىزدى قۇرايتىن قازاقتار ءوز تىلىندە ەمىن-ەركىن سويلەيتىن مۇمكىندىگى بولسا دا، ۇكىمەتتىك ىسقاعازدى موڭعولشا جۇرگىزگەنى زاڭدى ەدى. ءبىر قىزىعى بايان-ولگيگە كادر بولىپ كەلگەن، باسشىلىققا كەلگەن موڭعولداردىڭ ءوزى دە، بالالارى از ۋاقىتتا قازاقشا ۇيرەنىپ كەتەتىن-ءدى. ال، ارناۋلى وقۋ ورىندارىنا بارعان قازاق بالالار مەن اسكەر قاتارىنا بارىپ قايتقان جاستار موڭعولشانى ءوزىنىڭ ەكىنشى ءتىلى ەتىپ جاقسى ۇيرەنىپ الاتىنى سول ەلدىڭ ازاماتتارىنا ءتان جاقسى كورىنىس دەۋگە بولادى.

ال، موڭعولداردىڭ باسىنا نە قيىندىق كەلسە دە، نە جاقسىلىق كەلسە دە قازاقتار سونى تەڭ كوردى دەي الامىز. ءستاليننىڭ قىسپاعىمەن بولعان «ەسەرگۇۇ باريۆچلاح» (كونتررەۆوليۋتسياشىلاردى جويۋ) وكىمەتتىك جازالاۋدا موڭعولدار وزدەرى جەتپىس مىڭداي بايىرعى وقىمىستى، لامالارىنان ايىرىلىپ، جەتى جۇزدەي تاريحي عيباداتحانالارى ورتەلىپ، مىڭداعان كىتاپتارى جويىلدى. ونداعى قازاقتاردان ءتورت مىڭداي مولدا، ەلاعالارى ۇستالىپ، قۇران كىتاپتارى مەن قولجازبالارى تاركىلەندى. (توقسانىنشى جىلى جەڭىسكە جەتكەن دەموكراتيالىق توڭكەرىستەن كەيىن وسى جازىقسىز ۇستالعان تۇلعالار تۇگەل اقتالىپ، ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىنا ۇلكەن كولەمدە ۇكىمەتتىك وتەماقى-قۇن تولەنگەن ەدى).

ال ەندى، ۇلتتىق رۋحىن ساقتاعان قازاقتار توقسانىنشى جىل شىعا ەركىندىك بەرىلگەن كەزدە قازاقستانعا كوشۋگە بەت بۇرعاندا ادام سانى از، ءوزىنىڭ وتانداسى بولعان حالقىن قيماسا دا موڭعولدار ولاردىڭ قۇقىن شەكتەمەي كوشۋىنە قۇجاتتىق ءارى قاراجاتتىق جاعىنان كومەك كورسەتە بىلگەنى دە ازات رۋحتى ەركىن كوشپەندىلەردىڭ ءمارت مىنەزى دەپ باعالاۋ ادىلدىك بولار دەيمىن.

«موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ سانى 1940-شى جىلدارى جەكە ايماق بولعان كەزدە جيىرما ءۇش مىڭداي دەگەن دەرەكتى وقىعانىم بار-دى. ال، توقسانىنشى جىلدارى ايماقتا ءجۇز مىڭداي، ال ۋلانباتىر ماڭىنا كوشىپ كەتكەندەرى ەلۋ-الپىس مىڭ شاماسىندا بولعان ياعني قازاقستانعا كوشكەنگە دەيىنگى قازاق سانى ءجۇز ەلۋ مىڭداي دەۋگە بولادى»

– ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزعا قاراعاندا موڭعولياداعى قانداستارىمىزدىڭ جەتىستىكتەرى وتە كوپ ەكەن «بارەكەلدى» دەپ ايتۋدان باسقا ايتارىمىز جوق. اباي اعا، ءسىز قازاقستانعا قونىس اۋدارۋعا دەيىن موڭعوليادا قانشا قازاق بولدى؟ موڭعول جەرىندە قازاقتىڭ بارلىق ەلى مەن رۋلارىن كەدەستىرۋگە بولا ما؟ ولاردىڭ وقۋ-اعارتۋى، ءباسپاسوزى جانە ءتىل-جازۋى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ سانى 1940-شى جىلدارى جەكە ايماق بولعان كەزدە جيىرما ءۇش مىڭداي دەگەن دەرەكتى وقىعانىم بار-دى. ال، توقسانىنشى جىلدارى ايماقتا ءجۇز مىڭداي، ال ۋلانباتىر ماڭىنا كوشىپ كەتكەندەرى ەلۋ-الپىس مىڭ شاماسىندا بولعان ياعني قازاقستانعا كوشكەنگە دەيىنگى قازاق سانى ءجۇز ەلۋ مىڭداي دەۋگە بولادى. كوشتىڭ العاشقى بەس-ون جىلىندا قازاق ەلىنە قونىس اۋدارعاندار الپىس مىڭنان استام بولعان دەپ ايتىلادى، سودان بەرگى وتكەن وتىز جىلدا ولاردىڭ سانى دا ءجۇز ەلۋ مىڭنان اسقان بولۋى كەرەك. الايدا، موڭعولياداعى قازاقتار سانى دا سول مولشەردەن تۇسپەي وسۋدە ەكەن.

1990 جىلى العاشقى كوشى-قون قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىندا رەسمي تۇردە جۇمىس كۇشىن الماستىرۋ ياعني  «ەڭبەك شارتى» دەگەن نەگىزدە ىسكە اسقان ەدى. مۇنداعى نەگىزگى كوشۋشىلەر ۋلانباتىر ماڭىنداعى قازاقتار بولدى. ولاردىڭ كوشۋىنە سوتسياليستىك قوعام قۇلاپ، نارىقتىق جاعدايدىڭ باستالۋىنا سايكەس جۇمىسسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋى ءبىر سەبەپ دەسەك تە، بايان-ولگيدەن تىس قونىستانعان قازاقتاردىڭ بالالارى ءوز انا تىلىندە وقيتىن مۇمكىندىكتىڭ بولماۋى، بالالارىمىز موڭعولدانىپ كەتپەسىن دەگەن رۋحاني ساقتانۋدىڭ دا اسەرى بولعانى ءسوزسىز.

ال، راسىندا بايان-ولگيلىك قازاقتار ءۇشىن ۇلتتىق سانا، ءتىل جونىندە ۋايىمدايتىن نەگىز جوق ەدى، ون نەشە اۋدان مەن ولگي قالاسىندا وتىزدان استام ورتا مەكتەپ تۇگەلدەي تازا قازاقشا وقيتىن-دى. «شۇعىلا» اتتى ادەبي جۇرنالى، «بالاپان» دەپ اتالاتىن بالالار باسىلىمى، ايماققا كەڭ تارالاتىن «جاڭا ءومىر» دەيتىن قازاق ءتىلدى گازەتى جانە ايماقتىق راديوحابارى دا بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا شىعاتىن سول كەزدەگى مەرزىمدىك باسپاسوزدەر «جۇلدىز»، «مادەنيەت جانە تۇرمىس»، «ءبىلىم جانە ەڭبەك»، «قازاقستان ايەلدەرى»، «بالدىرعان» سەكىلدى جۇرنالدار مەن  گازەتتەر حالىقارالىق پوشتا ارقىلى ايماققا بوگەتسىز كەلىپ تۇردى. جانە قازاقستاندا شىققان قازاقشا كىتاپتار دا موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ءاربىر ۇيىنەن مولىنان تابىلاتىن. ءارى «شالقار» جانە قىتايداعى اعايىنداردىڭ شىنجاڭ قازاق راديوسىنان تارالاتىن ادەبي-مادەني حاباردى تىڭداي الاتىنداي ءاربىر وتباسىندا قۋاتتى راديوقابىلداعىشتىڭ بولۋى دا ەلدىڭ ۇلتتىق رۋحانياتىنا سۋسىن بولا ءبىلدى.

الايدا، ۇزاق جىلعى جالعاسقان اتەيستىك قوعام اتا-باباسى مۇسىلمان بولعان جۇرتتىڭ حاق دىننەن الىستاۋىنا اسەر ەتپەي قويمادى. جانە سوتسيالستىك تاربيە قازاقتىڭ بۇرىنعى رۋلىق ساناسىن وزگەرتىپ جاڭا جەرلەستىك سانا قالىپتاستىرعانى دا انىق. سوندىقتان، موڭعولياداعى قازاقتار سوڭعى ەلۋ-الپىس جىلدا وزدەرىن «بايانولگەيلىكپىز»  دەپ، ونداعى ون ەكى اۋدانداعىلار وزدەرىن «ساقساي سۇمىندىق»، «بۇلعىن سۇمىندىق»، «تۇلبا سۇمىندىق» دەپ اتايتىن ءۇردىس قالىپتاسقان-دى. ۋلانباتىر ماڭىنا كوشىپ كەتكەندەردى «ىشكى جاقتىڭ قازاقتارى» دەپ اتايتىن بولىپ كەتكەن-ءدى. بىراق، ونداعى قازاقتار جەتى اتا اسىرماي ءوزارا قىز الىسۋدى ماسقارا سانايتىندىقتان ءاربىر ادام ءوز رۋىن جەتە بىلەتىن-ءدى.

توقسانىنشى جىل شىعىپ كوممۋنيستىك ءتارتىپ قۇلاپ، ەركىن دەموكراتيا ورناي سالا ەڭ العاشقى بايان-ولگيدەن شىققان شەجىرە كىتاپ بەلگىلى قالامگەر شىناي راحمەتۇلىنىڭ قۇراستىرعان «بايان-ولگيلىك قازاقتار شەجىرەسى» بولدى. سوندا، موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ نەگىزگىسى ون ەكى اباق كەرەيلەر ەكەندىگى ونىمەن قوسا نايماندار مەن ۋاقتاردىڭ دا كوپ بولعانى جانە سوۆەتتەگى قىزىل توڭكەرىس كەزىندە باسساۋعالاپ بارعان از ساندى نوعايلار، ارعىندار مەن جاعالبايلىلاردىڭ بار ەكەنىن بىلگەن ەدىك. ال جۇزگە كىرمەيتىن تورەلەر دە از ەمەس ەكەن. بىراق، ءبىر ەلدە بىرگە جاساعان قاۋىمىنىڭ ءبىر تەكتى مەنتاليتەتتە بولعانى انىق.

سونىقتان بولار، موڭعوليالىق قازاقتار ءوز انا ءتىلىن بىلمەۋدى وتە ۇيات دەپ سانايتىن ەدى. ۋلانباتىرلىق جوعارعى قىزمەتتەگى زيالى قازاقتاردىڭ ءوزى قانشا موڭعول ورتادا ءوسىپ، موڭعولشا وقىسا دا انا تىلىنە جەتتىك بولاتىنى ونداعى ۇلتتىق سانانىڭ وتە جوعارى بولعانىن دالەلدەيتىن قۋانارلىق ءجايت دەپ باعالاۋ كەرەك. ماسەلەن، بىزبەن بىرگە وقىعان قالالىق قىزدار گۇلازا، باقىتجاندار قىردان كەلگەن ءبىزدى سوزدەن جاڭىلتاتىنى سوعان دالەل دەيمىن. ال، مۇنداعى ءوز ەل، ءوز جەرىندەگى قانشاما قازاقتاردىڭ ءوز ءتىلىن بىلمەۋدى ءتىپتى، ماقتان سانايتىنى شەتتەن وتانىم دەپ كەلگەن قازاقتاردىڭ جۇيكەسىنە جامان تيەتىن سوققى بولعانىن باستان تالاي كەشتىك قوي.

–  موڭعول جەرىندە بايىرعىدان تۇرعان قازاقتار بولعان با؟

– ءسىزدىڭ بۇل سۇراعىڭىزعا مىڭ جىلدان دا كوپ بۇرىن ەجەلگى تۇركىلەردىڭ مەكەنى بولىپ جەر-سۋ اتاۋلارى سول قالپى ساقتالىپ قالعان تۋلا، ورحان، كەنتاي، كەرۋلەندى مەكەندەگەن بايىرعى كەرەيلەردى، موڭعولدىڭ شىعىس جاعىنداعى كەڭ كوسىلگەن جازىق دالاداعى بۇيرا كولدىڭ تۇرعىنى بولعان قوڭىراتتاردى، باتىس جاقتاعى ۋسۋ، قاراسۋ كولدەرى مەن قوبدا ءدارياسىن يەلەنگەن نايمانداردى ايتاساق تا، جەتكىلىكتى. ول كەزدە ءالى قازاق اتاۋى بولماعان شىعار دەيمىن.

«ءبىز كوشتىڭ بەل ورتاسى ەمەس، ەڭ العاشقى باستاۋشىلارىمىز. «دۇنيەجۇزىنە شاشىلعان قازاقتاردىڭ قازاق ەلىندە كوشۋى قاجەت» دەيتىن ينساتورلىق يدەيانى تۇڭعىش كوتەرگەن دە موڭعوليالىق ستۋدەنت جاستار بولعانىن دالەلدەپ ايتايىن»

– ءسىز اتامەكەنگە قونىس اۋدارعان نەمەسە موڭعول جەرىنەن باستالعان العاشقى كوشتىڭ بەل ورتاسىندا بولدىڭىز عوي. ءسىزدىڭ وتباسى قازاقستاننىڭ قاي جەرىنە كەلىپ قونىس تەپتى؟ ءوز ماماندىعىڭىز بويىنشا جۇمىس ىستەدىڭىز بە، الدە ءباسپاسوز سالاسىندا قىزمەت ەتتىڭىز بە؟

– جوق، ءبىز كوشتىڭ بەل ورتاسى ەمەس، ەڭ العاشقى باستاۋشىلارىمىز. «دۇنيەجۇزىنە شاشىلعان قازاقتاردىڭ قازاق ەلىندە كوشۋى قاجەت» دەيتىن ينساتورلىق يدەيانى تۇڭعىش كوتەرگەن دە موڭعوليالىق ستۋدەنت جاستار بولعانىن دالەلدەپ ايتايىن.

سوۆەت وداعىندا «جاريالىلىق، قايتا قۇرۋ» دەگەن الاپات قوعامدىق وزگەرىس باستالعان سەكسەنىنشى جىلدىڭ سوڭىندا ۋلانباتىر قالسىنداعى قازاق ستۋدەنت جاستارى «رۋح» اتتى شاعىن الماناح شىعاردى. وندا، كوممۋنيستىك تەمىر-ءتارتىپ زامانىندا ەشۋاقىتتا اۋىزعا الۋ مۇمكىن ەمەس، قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى جايلى جازىلعان-دى. مىنە، وسى باسىلىم قاندايبىر جولمەن ەۋروپاداعى «ازاتتىق» راديوحابارىنا جەتكەن ەكەن. ازاتتىقتىڭ قازاق ءبولىمى وسىنداعى ماتىندەردى بىرنەشە اپتا بويى ەفيردە وقىپ تاراتقانى ەسىمدە. ءسويتىپ، ونداعى نەگىزگى ءسوز ءتۇيىنى قازاقتىڭ تاۋەلسىز جەكە ەل بولۋىنا سايىپ جاتتى.  ال، ونىڭ ەڭ نەگىزگى تەتىگى شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ تاۋەلسىز ەلگە ورالۋى دەگەن ۇستانىم ايتىلدى.

مىنە، وسى كوشى-قون يدەياسىنىڭ ناقتى ىسكە اسۋىنا جوعارىدا ايتىپ كەتكەن «بۇلعىندىقتار» تاعى دا كوشباسشى بولدى. موڭعول مەملەكەتتىك ستاتيستيكا كوميتەتىندە لاۋازىمدى قىزمەت اتقاراتىن ساعات زاحانقىزى «ەڭبەك شارتى» بويىنشا موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ وتباسىمەن قازاقستانعا كوشىپ كەلۋىنە ەڭ العاشقى رەسمي مۇمكىندىكتەردى جاساعان ەدى. ساعات اپاي بۇل كوشكە العاشىندا ءوزىنىڭ جەرلەس بۇلعىندىق اۋىلداردان مالشىلار مەن قۇرلىسشىلاردى قامتۋدى دۇرىس دەپ تاپتى. ءسويتىپ، وسى كوشكە وزىمىزدەن شىققان دارگەرلەر مەن مۇعالىم سەكىلدى زيالى قاۋىم دا ىلەسە بارسا دەگەن ۇسىنىسپەن ءبىز بايان-ولگيدەن ۋلانباتىر، ودان يركۋتسك، نوۆوسيبيرسك اينالىپ پويىزبەن العاشقى جۇزدەي وتباسى تالدىقورعاننىڭ سارحان اۋدانىنا مامىر ايىندا كەلىپ جەتكەن ەدىك.

ول كەزدە سوۆەت وداعى ءالى تارقاماعان كەز. مەنىڭ دارگەرلىك ديپلومىمدى الماتى شەشە الماي ماسكەۋگە جولدادى. سونىڭ جاۋابىن كۇتىپ جۇرگەندە تامىز ايىندا وداق تاراپ تىندى. سارحان اۋداندىق اۋرۋحانانىڭ سول كەزدەگى باس دارگەرى روزا اليەۆا مەنى الماتىعا ءوزى ەرتىپ كەلىپ رەسپۋبليكالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە تانىستىرىپ دارگەرلىك قىزمەت اتقارۋعا رۇقسات الىپ بەرگەن-ءدى. ءسويتىپ، كەلگەن جەرىمدە ءتورت جىلداي مامان دارگەر بولدىم.

ال، جۋرناليست بولۋىم دا اياقاستىنان بولعان جوق. ستۋدەنت كەزىمنەن جازۋشىلىقپەن «اۋىراتىنمىن» اسىرەسە، سىنشىلىقتى قاتتى قىزىقتايتىن ەدىم. «جۇلدىز» جۇرنالىنىڭ سىن جانە بيبليوگرافيا دەيتىن ءبولىمىن قۇر جىبەرمەي سىزىپ،  شيمايلاپ وقيتىن ادەتىم بار-دى. بىردە، مەدينيستيتۋتتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە اقىن قادىر اعاما ۇزاقتاۋ حات جازىپ جىبەردىم. كوپ ۋاقىت وتپەي ينستيتۋتتىڭ جالپى پوشتاسىنا مەنىڭ اتىما الماتىدان حات كەلىپ ءتۇستى، قاراسام قادىر مىرزاليەۆ اعامنىڭ جاۋاپ حاتى ەكەن! قاتتى قۋاندىم، ول كىسى «ماعان سىنشىلار ايتپاعان ءسوزدى دارگەر-ستۋدەنتتىڭ ايتقانىنا تاڭ-تاماشامىن» دەپ، مەنى سونشاما كوتەرمەلەپ جىبەرىپتى. مىنە، بۇل حاتتى مەنىڭ «ادەبي ديپلومىم» دەسە دە بولادى...

ءسويتىپ، كوشىپ كەلگەن سوڭ تالدىقورعاندا ءجۇرىپ، «قازاقشانى قايدان ۇيرەندىڭىزدەر؟» دەپ، سۇراعان ادامدارعا دا تاپ بولدىق. تاڭىرقاي تۇرىپ «ءوز ءتىلىمىز عوي» دەسەك، «ا، سىزدەردى موڭعولدار دەپ ەدى عوي!» دەيدى، سۇراق قويۋشى ودان ارمەن تاڭ بولىپ. سويتسەك، بۇل جاقتىڭ ەلى شەتەلدە قازاقتار تۇراتىنى جايلى مۇلدە حابارسىز ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى.

سودان، وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنە «شەتەلدەگى قازاقتار دەگەن كىمدەر؟» دەگەن تانىمدىق ماقالا جازۋىما تۋرا كەلگەن ەدى. ارينە، ول ماقالانىڭ وبلىستاعى جەرگىلىكتى قانداستارىمىزعا كەزىندە اسەرى مول بولدى دەپ ويلايمىن.

سونىمەن، تاعى ءبىر جىل جىلجىپ ءوتىپ، توقسان ەكىنشى جىلدىڭ العاشقى ايىندا جوعارعى كەڭەستە «مەملەكەتتىك ءتىل» تۋرالى ايگىلى تالاس-تارتىس بولعانىن كوزقاراقتى قاۋىم ءالى ۇمىتا قويماعان بولار دەيمىن. «قازاق تىلىمەن قاتار ورىس ءتىلى دە مەملەكەتتىك مارتەبە الۋعا ءتيىس» دەگەن ءۇن وكتەم شىعىپ تۇرعان كۇندەرى ەكى كۇن ۇيقىسىز وتىرىپ «ءتىلىن قورعاي الماسا تاۋەلسىزدىكتەن نە پايدا!؟» دەگەن ماقالا جازىپ شىقتىم. ونى باس دارگەرگەر ابۋعالي بايتىلەۋوۆقا وقىپ بەردىم، ول جىگىت «ءاي، مىناۋىڭ ءتىپتى، كۇشتى عوي!» دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. تۇسكى شايدان كەيىن ەمحاناعا بارعانىمدا توراعا بەكەن قوساەۆ شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ بارسام، «اباي، الگى ماقالاڭدى وقىشى!» دەيدى، ابۋعالي ايتقان سەكىلدى. ول كىسى دە قىزۋلانىپ «ماقالاڭدى قايدا بەرگەلى وتىرسىڭ؟» – دەدى. «اۋداندىق گازەتكە»، –  دەگەنىمدە، قولىن ءبىر سىلتەدى دە ءوز حاتشىسىن شاقىرىپ الىپ، «مىنا ماقالانى ءۇش ەسە ماشينكەلە!» – دەدى، «كەشتەن قالماي مەنىڭ ماشينەممەن الماتىعا اتتان «ەگەمەن قازاقستاننىڭ ءدال وزىنە اپارىپ بەر!» – دەگەن ەدى. مىنە، قازاقتىڭ وسىنداي نامىستى ازاماتتارى مەنىڭ رەسپۋبيكالىق دەڭگەيدە جۋرناليست بولىپ شىعۋىما سەپتىگى ءتيدى دەپ، ايتسام ادىلىدىك بولار ەدى. ارينە، كەزىندە بۇل ماقالا «ەگەمەن قازاقستانعا»، ۇلتتىق اپتالىق «انا تىلىنە» جاريالانىپ، «ازاتتىق» راديوسىندا وقىلعانى مەنىڭ الداعى جۋرناليستىك قىزمەتكە كەتۋمە باۋ اشقان بولدى، دەسەم شىندىققا ساياتىن شىعار...

ودان كەيىن، ەلارالىق «شالقار» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ۋاقاپ قىدىرقان اعامىزدىڭ ۇسىنىسى بويىنشا موڭعوليالىق قازاقتار تۋرالى «ءجۇز جىلدىق كوشى-قون» اتتى تاريحي-ەسسە جازدىم. سول كەزدەرى جاڭا كوشىپ كەلگەن ەل ارى-بەرى توقتاماي جەر اۋىستىرىپ جۇرگەن الماعايىپ جاعدايعا ارناپ جازعان «جىلقى مىنەز قازاقتىڭ جەرسىنبەگەن جەرى كوپ» دەيتىن ماقالام ۇلتتىق اپتالىق «انا تىلىنە» جۋرناليست بولىپ قىزمەتكە كەلۋىمە سەبەپ بولدى. وندا ايگىلى پۋبليتسيستەر مارات قابانباي، جارىلقاپ بەيسەنباي، ەرتاي ايعالي اعالارىمىزبەن جانە تانىمال قالامگەرلەر بايبوتا قوشىمنوعاي، ساعاتبەك مەدەۋبەكوۆ، ساكەن سىبانبايلارمەن بىرگە بولۋىم مەنىڭ كاسىبي جۋرناليست بولىپ شىعۋىما جول سالعانى انىق.

قازاق كوشىنىڭ ەندى ءورىس الا باستاعان شاعىندا كوشى-قون دەپارتامەنتىن ءجايبىر بولىمگە اينالدىرماق بولعان قۇيتىرقىلىققا قارسى «قازاق كوشىنە توپىراق شاشقان كىمدەر؟» اتتى سىن ماقالام ەلارالىق «قازاق ەلى» (باس رەداكتورى باقىت سارابالاۇلى) گازەتىنە شىعىپ، سونىڭ ارتى «كوشى-قون زاڭىنىڭ» ورالمان زيالىلاردىڭ قاتىسۋىمەن العاش ۇكىمەتتىك زاڭعا بالاما رەتىندە قازاق تىلىندە جازىلىپ ىسكە اسۋىنا تۇرتكى بولعان-دى.

كەيىن، وسى ماسەلە بويىنشا ءوزىمىز «كوش» اتتى تاۋەلسىز گازەت شىعاردىق. سوڭىندا حالىقارالىق «قازاقستان-زامان» گازەتىنە جاۋاپتى حاتشى بولىپ كەلدىم، وندا جارتى عاسىر ءومىرىن جۋرناليست بولىپ وتكىزىپ كەلە جاتقان باس رەداكتور مارات توقاشباەۆ اعامىزبەن، وسى سۇحباتتى جۇرگىزۋشى ءالىمجان ءاشىمۇلى، بەلگىلى جۋرناليستەر جۇمابەك ءجاندىلدين، سەرىك جۇمابەك، تورەعالي تاشەنوۆپەن بىرگە قىزمەت اتقارعانىم، ەندى دارگەرلىك ماماندىق جايىنا قالىپ، «جۋرناليستىك ديرمەنگە» مۇلدە تۇسكەن كەزدەرىم ەدى.

«وسى ۇلكەن ءتاپسىردىڭ ءبىر تومىن تۋىپ-ءوسىپ، ەر جەتكەن بۇرىنعى ەلىم موڭعولدارعا جاساعان ءبىر جاقسىلىعىم بولسىن دەپ، ۋلانباتىر قالاسىنا بارىپ ءۇش جىل ۋاقىتىمدى جۇمساپ جەتى ءجۇز بەتتىك «گۇن ۋتگاتاي ۇگس» (تىلسىم ماعىنالى سوزدەر) دەگەن اتپەن موڭعولشاعا اۋدارىپ قايتقان ەدىم» 

– حيرۋرگتىڭ قولىنداعى پىشاعىن قالامعا ايىرباستاپ جۋرلانليست مايدانىنا اتتانۋى ماعان قىتايدىڭ كلاسسيك جازۋشىسى لۋ ءشۇندى ەسىمە سالدى. باي شارۋانىڭ بالاسى لۋ ءشۇن دارىگەرلىك وقۋىن وقۋ ءۇشىن جاپونياعا بارادى. ول كەزدە جاپونيانىڭ كانتون ارمياسى قىتايدىڭ شىعىس سولتۇستىگىن باسىپ العان كەز ەدى. جاپون ارمياسىنىڭ ەرلىگى مەن جەڭىسىن بەينەلەگەن قۇجاتتى ءفيلمدى لۋ ءشۇن وقىپ جاتقان ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتەرىنە كورسەتەدى. سوندا جاپوندىقتارمەن بىرگە قۋانىپ، بىرگە قول شاپالاقتاعان وتانداستارىن كورگەن ول قاتتى قۇسالانادى. مەنىڭ دارىگەر بولىپ ادامنىڭ جانىن، ءتانىن ەمدەيمىن دەپ جۇرگەنىم بوس اڭگىمە ەكەن، قايتا قولىما قالام الىپ وتانداستارىمنىڭ ۋلانعان رۋحانياتىن ەمدەپ، ساناسىن وياتۋىم كەرەك ەكەن دەپ دارىگەرلىك ماماندىقتى ورتا جولدا تاستاپ، جازۋشىلىقپەن اينالىسىپ كەتەدى. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن، سەبەبى سانالى ادامدى كەيدە وسىنداي ۇلتتىق ماسەلە ماجبۇرلەيدى ەكەن. وعان بارماسىڭا شاراسىزسىڭ، ۇلتتىق نامىس ورتەپ بارادى... سىزدە دە وسىنداي جاعدايلار بولعان-اۋ، ءسىرا؟! مەن سىزبەن تانىسپاي تۇرىپ «و قازاق پەن بۇل قازاق» دەگەن ماقالالار جيناعىڭىزدى وقىعان ەدىم، قالامىڭىزدىڭ قارىمىن سول كەزدە بايقاعام. كەيىن حالىقارالىق «قازاقستان-زامان» گازەتىندە ارىپتەس بولىپ بىرگە جۇمىس جاسادىق. مەن 2004 جىلى ەلارالىق «قازاق ەلى» گازەتىنە اۋىسىپ كەتكەنىمدە، ءسىز سول ورىندا قالىپ قويعانسىز. كەيىن ءسىز دە باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ كەتىپسىز، قايدا باردىڭىز؟

– اڭگىمە بارىسىنان بايقاعانىڭداي ءاربىر ماقالامنىڭ قاجەتتىلىكتەن جازىلعانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءدال سولاي جۋرناليستتىك قىزمەتتەن كەيىن سانالى تۇردە دىنگە بەت بۇرعام-دى. اتەيستىك قوعامدا تاربيەلەنگەندىكتەن دىننەن مۇلدە ساۋاتسىز ەكەنىمدى بايقادىم. وسى تۋرالى بيىلعى جىلى «دارىندى ءدىنتانۋشى» دەيتىن يۋمورلى ەسسە جازىپ، ول الدەنەشە پورتالداردا جاريالانىپ وقىرمان قاۋىم جابىرلاي وقىعانى ءبىزدىڭ ءدىن جولىندا ءجۇرىپ وتكەن كۇلكىلى دە كۇدىر جولىمىزدى سۋرەتتەيدى.

گازەتتەگى قىزمەتتەن كەتكەن سوڭ بەلگىلى ءدىنتانۋشى عالىمدار مۇحيددين يساۇلى، قايرات جولدىباي، عالىمبەك توباشەۆ، قۇدايبەردى باعاشارلار ۇيىمداستىرعان «اڭسار» اتتى عىلىم-تانىمدىق جۇرنالعا جاۋاپتى رەداكتور بولىپ باردىم. قازاقستاننىڭ العاشقى كاسىبي ءدىنتانۋشىلارى ماعان ءدىني جاعىنان ۇستاز بولسا، مەن ولارعا جۋرناليستىك جاعىنان وزىمشە ۇستاز بولدىم. ءسويتىپ، ءدىني ساۋاتىم اشىلدى.

كەيىن، تۇركيالىق عۇلاما سايد ءنۇرسيدىڭ «ريسالە نۇر» اتتى كوپ تومدىق قۇراننىڭ عىلىمي تاپسىرلەرىن تۇرىكشەدەن قازاقشاعا تارجىمەلەيتىن اۋدارماشى جىگىتتەردىڭ قولجازبالارىن رەداكتسيالاپ ءجۇرىپ، سونىڭ سەبەبىمەن تۇركياعا بارىپ ءبىر جىلداي ۋاقىت تۇرىكشە ۇيرەنىپ قايتۋدىڭ ءساتتى تۇسكەن ەدى.

اسىرەسە، قۇراننىڭ تەرەڭ ماعىناسىن تۇپنۇسقادان وقۋىم حاق ءدىندى دۇرىس تۇسىنۋىمە جول اشتى. وسى تاپسىرلەردىڭ التى تومىن اۋدارۋعا قاتىستىم، ون جىل ۋاقىتىم سوعان جۇمسالدى. (سوزدەر، لەمالار، اسايى-مۇسا، مەكتۋبات، شۇعالار، تاريحي ءومىربايان) سونىڭ «سوزدەر» دەگەن تومىن اتاقتى ماتەماتيك عالىم اسقار جۇمادىلاەۆقا بەرىپ تۇرىپ «بۇل قۇراننىڭ عىلىمي تۇسىنىكتەمەسى، وقىساڭىز كوپ نارسەگە كوزىڭىز جەتەدى» دەپ ەدىم، «قانداي عىلىمي تۇسىنىكتەمە؟» دەگەن سۇراعىنا: «ماسەلەن، كوز دارگەرى ءسىزدىڭ كوزىڭىز السىرەگەن كەزدە ا دەگەن ۆيتامينگە رەتسەپت جازىپ بەرەدى دە كۇنىنە ءۇش تامشى ىشسەڭىز جەتەدى، دەيدى. الگى ءۇش تامشى ءسىزدىڭ باشپايىڭىزعا كەتىپ قالماي، قالايشا ءدال كوزىڭىزگە بارادى. ويتكەنى، كوزگە كورىنبەيتىن اتومنان باستاپ شەكسىز الەمدەگى بۇكىل عالامشارلار جاراتۋشى قۇدىرەتتى قۇدايدىڭ بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورنىندايدى. مىنە، قۇراندا وسىنداي ايات بار» دەگەنىمدە، ول كىسى ءۇنسىز باس يزەگەن-ءدى.

وسى ۇلكەن ءتاپسىردىڭ ءبىر تومىن تۋىپ-ءوسىپ، ەر جەتكەن بۇرىنعى ەلىم موڭعولدارعا جاساعان ءبىر جاقسىلىعىم بولسىن دەپ، ۋلانباتىر قالاسىنا بارىپ ءۇش جىل ۋاقىتىمدى جۇمساپ جەتى ءجۇز بەتتىك «گۇن ۋتگاتاي ۇگس» (تىلسىم ماعىنالى سوزدەر) دەگەن اتپەن موڭعولشاعا اۋدارىپ قايتقان ەدىم.

بۇل كەزدەرى ءسوز ونەرى دەرتپەن تەڭ دەگەندەي، قالامگەرلىكتى دە تاستاپ كەتە الماي، ادامزات قوعامىنداعى ونەر، عىلىم سالاسىنداعى شەتىن كورىنىستەردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بەلگىلى تۇلعالار مەن ايگىلى وقيعالار جايلى ەسسەلەر جازۋمەن اينالىسۋدامىن.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz